FRANO KULLI/ Të shtunën e kësaj jave, me 16 nëntor, në Katedralen e Shën Shtjefnit në Shkodër do të mbahet Mesha e Shenjtë dhe Riti i Lumnimit të martirëve At Luigj Palaj dhe dom Gjon Gazulli. 38 martirëve shqiptarë të Kishës Universale katolike, që 8 vite më parë patën stolisur bulevardin “Dëshmorët e Kombit” në vigjiljen e vizitës së Papa Françeskut në Tiranë, u shtohen edhe dy martirët e ri, shpallur si të tillë nga Ati i Shenjtë, më 20 qershor, 2024.

1) Dom Gjon Gazulli u dënua me vdekje nga mbreti Ahmet Zogu, pasi kundërshtoi marrëveshjen e tij me serbët për të ashtuquajturin “bashkim personal të Shqipërisë me Jugosllavinë”, më 2 janar 1927. U var në sheshin e Fushës së Druve të Shkodrës. Në ora 2 të natës, me datë 05 mars 1927. Ishte 34 vjeç

Ai, që hapi shkollën e parë të përzier djem-vajza, myslimanë e të krishterë, deputeti i opozitës, bashkëpunëtor i Gurakuqit e kundërshtar i Zogut, u akuzua se kishte organizuar kryengritjen e kishte shpërndarë armë nëpër malësi. Fjalët e tij të fundit, të përcjella nga një dëshmitar okular kanë qenë: “Po vdes i pafajshëm. Rrnoftë Krishti, Mbreti ynë! Rrnoftë Kisha Katolike, Nana jonë! Rrnoftë Papa, Ati ynë! Rrnoftë Shqipnia dhe shqiptarët e vërtetë!”… E varën tek “Fusha e Druve” në Shkodër.

2) Hollësitë e fundit tragjik të Dom Gjon Gazullit, gjinden në revistën gjermane Korrespondenz des Priestergebetsvereines im theologischen konvikte zu Innsbruck (Letërkëmbimi i Shoqatës së klerikeve të Seminarit të Insbrukut), Innsbruk ,nr. 4, korrik 1931, fq. 65. Aty është sjellë tekstualisht dëshmia e togerit të gjykatës Xhemal Dibra, i cili është i pranishëm në ekzekutimin e këtij martiri…

“U thirrën për të asistuar në sakramentet e fundit, të Nderuarit fretër Atë Çiprian Nika dhe Atë Martin Gjoka. Ishte ora 11, para mesnatës. Rrugët e Shkodrës ishin plot me njerëz, sepse ishte festa e Bajramit. Dhashë urdhër që famullitari (Dom Gazulli) të çohej në oborr, sepse me të donte të fliste ipeshkvi. Gazullin e zgjuan dhe, pasi u vesh zbriti poshtë. Këtu pa atë që po ndodhte. Një frat françeskan i rrinte përpara me Sakramentet. Dënimi me vdekje që u ishte dhënë të tjerëve para tij, i linte të kuptonte se çfarë donte të thoshte e gjithë kjo. Frati mbeti pa fjalë, ndërsa famullitarit, Gazullit nuk i ndryshoi ngjyra e fytyrës aspak. Këtë e dallova mirë. Kapi dorën e Atit dhe i tha: “Atë Martin, tani do të dëgjosh rrëfimin tim!” Atë Martini i luti ushtarët e mbledhur aty rrotull që të largoheshin dhe, meqenëse nuk po largoheshin, Ati i tha:

-Dom Gjon rrëfehu në latinisht ose në italisht!- Jo Atë- u përgjigj Gazulli- rrëfimin e fundit dua që ta bëj në gjuhën shqipe. Dua që ta dëgjojnë të gjithë !

Dhe kështu u rrëfye në praninë tonë. Ne myslimanët nuk i kuptojmë këto gjëra, po nuk dëgjuam të dilte prej buzëve të tija asnjë mëkat. Pastaj Atë Martini i dha një copë bukë të bardhë, rrumbullake, që e mori me devocion të madh… Pastaj u hap dera e burgut dhe u nisëm. Ushtarët rrinin përpara, prapa dhe anash tij… Pasi bëmë një copë rrugë në këmbë, arritëm në vendin e vdekjes, në Fushën e Druve. Aty gjindej shtylla, në të cilën do të varej. Unë, sipas praktikës i dhashë mundësinë të fliste. Thoni fjalën e fundit, i thashë. Në atë moment e çoi zërin më shumë dhe tha: “Po vdes i pafajshëm. Rroftë Krishti Mbret…Rroftë Shqipëria dhe shqiptarët e vërtetë ! “. Atëherë lexova dënimin me vdekje. I dhanë të vishte një këmishë të bardhë. Magjypi i vuri litarin në fyt dhe i hoqi stolin poshtë këmbëve. Kishte vdekur! Ishte 5 marsi 1927.

3) Dom Gjon Gazulli ishte pinjoll i denjë i Gazullorëve, origjina e mëhershme e të cilëve, siç deri më tani kumtohet është ky fshat i Zadrimës, qarkon me fill të argjendtë rreth gjashtë shekuj histori tonën. Histori që rrënjëzon brenda përbrenda një krahine, brenda përbrenda një fshati, madje në të njëjtin komunitet me lidhje të njohura gjaku, pra të të njëjtit fis. Daniel Gazulli (1944-2012) njëri prej pinjollëve të vonë që e ka sjellë përmbledhtasi historinë e gazullorëve na lë të shkruar kumtin se: Mbiemri Gazulli, ashtu si dhe më parë vazhdon të mbahet dhe sot e kësaj dite si mbiemër në disa fshatra të Zonës së Ulët të Shkodrës. Gazujt përmenden së pari më 1301 në “Liber Reformationis” (Libri i Reformave) të Raguzës, më pas në Kadastrën Veneciane të një shekulli më vonë 1416, ku dalin 4 shtëpi me mbiemrin Gazulli në një katund të Bregut të Bunës. Histori që fillon qysh në epokën e ndritur të Kastriotit. Një kontribut elitar në fushë të dijes e prosperitetit idenditar, me rezonim ndëreuropian e më përtej. Po shënjimi i lavdishëm i Gazullorëve në histori fillon me Gjon Gázullin (1400-1465). Gjon Gàzulli ka qenë një ndër figurat më të shquara të shkencës europiane të shekullit të XV, periudha më në shenj e kohës: e humanizmit dhe Rilindjes Europiane. Astronom me famë europiane e diplomat i shquar i Gjergj Kastriot Skënderbeut. Në këto fusha shkëlqeu porse veprimtaria e tij, është mjaft më e gjerë: në astronomi, matematikë, fizikë, filozofi, diplomaci, arte; ai ka qenë një enciklopedi e kohës së vet. Gàzulli studioi në Raguzë, (Dubrovniku i sotëm) e mandej, në vitin 1422 shkon në Padova ku kryen studimet universitare më 1428. Mbas dy vjetësh mbron atje doktoratën në një moment solemn, në të cilin shkruhet se: morën pjesë shumë arbneshë të Italisë. Po një pjesë të mirë të jetës ai e kaloi në Raguzë, nga vitet 1433-1439. Këtu ai u emnue nga Këshilli i të Urtëve (Raguza ishte Republikë e pavarun) Rektor i Shkollave të Raguzës. Këtu edhe u bë astronom në zë në mbarë Europën sa, mbreti i Hungarisë, nëpërmjet një letre dergue Këshillit të të Urtëve të Republikës, i lutet atij që Gàzulli të shkonte në oborrin e tij e të udhëhiqte studimet astronomike.

Diplomati. Mision i parë diplomatik i dokumentuar i Gàzullit është udhëtimi i tij për në Romë, që të takonte mbretin e Hungarisë Sigmundin (paraardhësin e Korvinit) me rastin e kurorëzimit të tij mbret prej Papës. Ky mision, sipas vetë dokumenteve raguziane, i ishte besue ma të shquarit të asaj Republike e me autoritet edhe ndër hungarezë.

Misioni i tij i dytë është ai i vitit 1435 në Italinë e Jugut e fill mbas pak në Slloveni.

Në ato vite bashkëpunimi në mes princave shqiptarë e Sigmundit të Hungarisë ishin dendësue shumë. Ka qenë pikërisht Gàzulli ai që lehtësoi rikthimin e shumë shqiptarëve në atdhe, me qëllim forcimin e rezistencës antiosmane e kjo veprimtari vazhdoi me udhëtime të shpeshta në Romë, Firence, Sienë, Lubjanë etj. Duke qenë i përpimë në këto veprimtari të dendura diplomatike, Republika e Raguzës e liron atë nga detyra e Rektorit dhe emëron në vend të tij Pal Gàzullin, të vëllain, që cilësohet ndër dokumente (lat.)“magister, prudens et literatus vir”(mësues, njeri i urtë dhe i ditur), çka do të thotë se kishte krye edhe ai studime universitare, si dhe identifikohet si vëlla i “magister Johannis Gaxuli”(mësues Gjon Gazulli). (Kujtojmë se, si Pali, ashtu edhe vëllai tjetër Andrea, do të përmenden më vonë si bashkëpunëtorë të afërt të Gjergj Kastriotit, Skënderbeu).

Përpos Gjonit, Pal Gàzullit, ambasador edhe ky i Kastriotit pranë Republikës së Raguzës, në vitet 1452-1459 dhe Rektor i Shkollave të asaj Republike gjithashtu, Imzot Ndue Gàzullit, doktor në filozofi, Arqipeshkëv i Shkupit (1702- 1753), Abatit të Mirditës Ndre Gazulli (shek XVII), më pas Ipeshkëv i Zadrimës e kështu me radhë, deri në ardhjen në pushtet të komunistëve, ka pasur gjithmonë një pinjoll të familjes që do të shkonte për studime në Universitetet e Europës; katolike dhe laike…Kurse në fillim të shekullit XX, ishin tre vëllezër njëherësh, lauruar në Universitetet katolike të Europës; Gjoni (1893 – 1927), Nikolla (1895 – 1946) dhe Stefani (1896 – 1964)… 4)

Ndërsa vëllai i Dom Gjonit, dom Nikollë Gazulli, edhe ai i burgosur, iu shpëton torturave dhe vdekjes nga Ahmet Zogu, por nuk i shpëtoi dot pushkatimit në vitin 1946 nga Enver Hoxha. Edhe qeveria komuniste e nisi gjyqin special me akuzat për armë në kishë. Strategji e njëjtë në dy kohë të ndryshme, e cila shkroi fatin tragjik të dy vëllezërve meshtarë. Edhe dom Nikolla u pushkatua pas një gjyqi special politik në 1946-n. Ai, autori i “Fjalori i fjalëve të rralla të përdoruna në veri të Shqipnis” i njohur si “Fjalori i Gazullit” dhe “Fjalori toponomastik”… Panorama

NGA HYQMET ZANE/ Janë të shumtë shembujt e studentëve shqiptarë që studiuan në vendet e Lindjes, por edhe të Perëndimit që në atdheun e tyre u persekutuan, u burgosën, u pushkatuan dhe u internuan. Ata ishin potenciale intelektuale që studiuan me zell në fusha të ndryshme të shkencave dhe u vlerësuan maksimalisht atje ku studiuan dhe u panë me syrin e keq të partisë në pushtet me xhelozinë e madhe të diktatorit që shkoi për studime në Montpelie të Francës dhe erdhi në Shqipëri pa diplomë pa dhënë asnjë provim dhe me një nam të keq moral. Moska, kryeqyteti i ish- Bashkimit Sovjetik, u bë vendi ku studioi në Akademinë e Inxhinierisë Fiqiri Belishova, vëllai i të vetmes anëtare të Byrosë politike deri më 1960 Liri Belishova që pati fatin e një persekutimi të rëndë. Dënimi i saj u bë shkak edhe për persekutimin e të vëllait dhe familjarëve të tjerë të saj. Ky persekutim filloi që më 1947 për Lirinë dhe për vëllain Fiqiriun edhe pse ishte 13 vjeç, që ishin antijugosllavë, duke e përjashtuar nga shkolla ushtarake në Tiranë. U persekutuan edhe shumë të tjerë që ose u vranë si Mustafa Gjinishi e të tjerë, ose pas luftës si Lef Nosi që tha se “djemtë janë të rinj, por nuk e kuptojnë se serbët ia kanë me hile”.

Fiqiriu, pasi mbaroi shkollën e lartë ushtarake, ku u titullua oficer në vitin 1954, e dërgojnë për studime në Akademinë e Inxhinierisë në Moskë në specialitetin e fotogrametrisë të cilën e mbaroi me rezultate të shkëlqyera. Pikërisht atje u njoh me një vajzë ruse Valentinën dhe kur erdhi me të në Shqipëri, iu lind një vajzë me emrin kuptimplotë shqiptar Iliriana. Por prishja e marrëdhënieve me BS, Valentina me të bijën Ilirjanën e vogël ikën nga frika e persekutimit nga Shqipëria. Këtu nisi edhe persekutimi i Fiqiri Belishovës.

Ai u lind në Mallakastër më 12 maj1934 në një familje patriotike me emër në krahinë. Në vitin 1940, familja Belishova u transferua në Tiranë, ku Fiqiriu kreu shkollën fillore, 7-vjeçare dhe të mesme, si edhe të lartën ushtarake. Nga këto familje të mirënjohura dhe me emër të krahinave të ndryshme të Shqipërisë dolën intelektualë të shquar që studiuan dhe u kthyen në vendin e tyre me pasionin për kontribute në atdhe. Kurrë nuk do ua merrte mendja se partia e Enver Hoxhës pa shkollë të lartë dhe si shërbëtor i serbizmit dhe më pas i stalinizmit do t’i denigronte, do i poshtëronte, do i burgoste, do i pushkatonte dhe internonte familjet, pa asnjë faj, por për xhelozinë dhe ligësinë e diktatorit që i urrente të shkolluarit me potenciale intelektuale.

Kështu e pësoi edhe Fiqiriu që e larguan nga çdo funksion dhe detyrë në Ministrinë e Mbrojtjes dhe u dërgua në Korçë dhe më pas në Elbasan, në Ndërmarrjen e Bonifikimit dhe Ujërave. Shumë shpejt ing. Fiqiriu dhe pse ishte i përndjekur fitoi respektin e kolegëve dhe shokëve të punës, një bashkëpunues e udhërrëfyes në profesion e jetën e përditshme.

Duhet të themi se si njeri me nivel të lartë në hidroteknikë dhe me njohuri, në çdo sektor jetik të vendit në këtë periudhë filloi ndërtimi i rrjetit vaditës dhe kullues, ku Fiqiriu kontribuoi në çdo vepër hidroteknike. Nuk ka rezervuar, kanal vaditës dhe kullues, stacion pompimi dhe hidrovor, mbrojtje nga lumenjtë dhe ujërat e larta ku nuk është shfaqur mendja dhe dora e inxhinier Belishovës.

Në fillim të viteve ’70, u krijua Ndërmarrja e Ujërave, Ujitjes, Kullimit dhe Sistemimit të Tokës, ku kontributi i inxhinier Fiqiriut ishte shumë konkret, duke përfshirë ideimin, projektimin, ndërtimin dhe shfrytëzimin e veprave hidroteknike.

Një kontribut të veçantë ai dha në ndërtimin e rrjetit vaditës të Dumresë, si dhe në ndërtimin e rezervuarëve të Shalsit, Xibrakës, Marinzës, Plevicës, Projt të Zi dhe të tjerë, si dhe ndërtimin e mbi 50 stacioneve pompimi me rrjetin e kanaleve shpërndarës.

U ndërtua dhe u përmirësua kapaciteti ujëmbajtës i Liqenit të Cestijas si dhe shpërndarja me rrjedhje të lirë duke u vaditur mbi 1200 ha tokë në Dragot e Kosovë. U tha fusha e Leshnicës duke ndërtuar sistemin e kullimit me Hidrovor dhe u përfituan mbi 20 ha tokë bujqësore. Gjithashtu, në Dumre u ndërtua rrjeti ushqyes i rezervuarëve dhe liqeneve nga tre linjat Shkumbin, Devoll dhe Rezervuari i Thanës, ku dërgoheshin 30-35 milion m³ ujë.

Në Peqin u ndërtuan rezervuarë dhe stacione pompimi, si dhe mbrojtje nga lumi Shkumbin.

U ndërtua rrjeti mbrojtës nga ujërat e larta të fushës së Sulovës së Poshtme nga Floqi në Selitë dhe përmirësimi i kanalit vaditës të Sulovës dhe ndërtimi i stacioneve vaditëse. Pesëmbëdhjetë degët e përrenjve të Sulovës u disiplinuan dhe nuk kryenin më përmbytje.

Është një gamë e madhe punësh me rëndësi jetike që inxhinier Fiqiri Belishova me një barrë studimore dhe eksperiencë të bëhej i kërkuari dhe i domosdoshmi në zgjidhjen e shumë problemeve që nuk mund t’i zgjidhnin dot mediokrit e pushtetit me tesera partie apo hetuesit e sigurimit. Është ky njeri me potencë të madhe intelektuale që më në fund të meritonte një mirënjohje të madhe nga kolegët, profesorët dhe Këshilli i Qarkut Elbasan që zhvilloi një ceremoni nderimi për fëmijët e babait të dashur dhe punëbërësit. Për këtë kryetarja e Këshillit të Qarkut Ermira Urupi e celebroi me titullin “Mirënjohja e Qarkut Elbasan”.

Profesor Fetah Elezi apo inxhinier Haxhi Gjini e shumë të tjerë që kishin punuar me inxhinierin akademik Fiqiri Belishova nuk gjenin fjalë vlerësimi për të shprehur komplimentimet e tyre për njeriun që studioi dhe u bë një akademik i sektorit të ujërave dhe më gjerë. Ishte kjo edhe një veprim kuptimplotë për fëmijët Ilirianën, vajza që kishte me Valentinën ruse që kishte ardhur nga Franca ku jeton tanimë, po ashtu edhe Enkelejda, Aida dhe Endri me zonjën e tij Agapinë që e deshi dhe e vlerësoi shumë bashkëshortin Fiqiri. Edhe prania e nipave të tij si Petrit Çomo (Belishova) djali i Lirisë, shoqëruar me miq të kësaj familjeje, bënë plotësinë e një atmosfere vlerësimi miqësor më shumë se sa zyrtare.

Sipas kujtimeve të oratorëve që sollën mesazhet e tyre për Fiqiri Belishovën, pohuan se ai ishte njerëzor dhe një vëlla i dashur dhe i përkujdesur për motrën e tij Lirinë dhe vajzën e ndjerë të saj Drita që ishte drama e madhe që iku nga jeta më sëmundjen e rëndë në moshën 21 vjeçare dhe nënën Liri nuk e lejuan të vizitonte vajzën në grahmat e fundit të kësaj jete. Sot emrin e saj e mban një shkollë 9-vjeçare në Cerrik “Drita Çomo” si vajza që studioi në gjimnaz dhe i mohuan dhënien e diplomës me arsyetime të shërbëtorëve të nomenklaturës për shkrimtaren e re. Këto ishin dhimbje të një familjeje që pati kontribute në luftën antifashiste, që dha kontribute në çlirimin e vendit dhe ndërtimin e një jete që i zhgënjeu parulla se luftuan për Shqipërinë e Lirë dhe Demokratike dhe pësuan Shqipërinë e izoluar dhe diktatoriale. Më shumë se kaq Liri dhe Fiqiri Belishova ishin në listën në numrin 4 dhe 6 të atyre që do të eliminoheshin në rast të ndonjë trazire apo kundërrevolucioni, siç ishin edhe shumë të tjerë e mes tyre edhe babai im Nuri Emin Zane.

Sa ndryshe do të ishte një vend si Shqipëria që pati intelektualë vlerash që u bënë të shquar në shkollat ku studiuan në Austri e Rusi, në Francë dhe Itali, në Gjermani dhe Turqi dhe që pas Luftës II Botërore u eliminuan. Mendohet se deri 5 vjetët e parë të çlirimit me ndikimin e emisarëve serbë janë eliminuar rreth 400 intelektualë të shquar, ku bënin pjesë edhe Liri dhe Fiqiri Belishova.

Në intervistën që unë i kam marrë Fiqiri Belishovës në vitin 2003 në Elbasan, pas pyetjeve të shumta që unë i bëra, në një moment shprehet “Hyqmet, studiova në vendin e madh të Rusisë, u bëra një kuadër për vendin tim, jeta më mori rrjedhë negative, por unë punova, ula kokën dhe bëra më të mirën e mundshme sepse unë e doja vendin tim, edhe pse partia e Enver Hoxhës nuk më deshi mua dhe familjen tone Belishova si dhe shumë të tjera. Nuk jam pishman për punën që kam bërë sepse të duash vendin tënd, të punosh për vendin tënd është shërbim që ju bën brezave që nuk do e harrojnë kurrë veprën e mirë që ne bëmë në shërbim të atdheut”.

/Gazeta Panorama

Ndava dhomën me Pjetër Arbnorin, çfarë bisedonim në qeli

Nga Dashnor Kaloçi

Raif Elezi, pinjoll i një prej familjeve më të mëdha dhe me të kaluar patriotike të rrethit të Kukësit, e cila ndër vite ka nxjerrë burra të shquar të pushkës dhe intelektualë të spikatur që kanë punuar dhe luftuar në dobi të çështjes shqiptare, si rrallë familje tjetër në atë zonë në veri-lindje të vendit, foli shumë pak për jetën e tij dhe kalvarin e vuajtjeve gjatë komunizmit. Nuk preferoi të mburrej dhe as të zinte podiumet e shoqatave të ish-të persekutuarve. Nuk e ngriti zërin, edhe pse kishte më shumë të drejtë se shumë të tjerë për të kërkuar të drejtat e tij. Madje nuk foli, edhe kur “harruan” t’i jepnin dëmshpërblimin për vitet e vuajtjeve, teksa e meritonte më shumë se shumë të tjerë. Jeta e tij, burgu, vuajtjet dhe rezistenca ndaj komunizmit, vlenin më shumë se çdo dekoratë, apo lavde. Është vështirë të përmbledhësh jetën e një njeriu me pak fjalë.

Nëse duhet të flasim për Raif Elezin, nuk mund të harrohet se ai është një nga personat e rrallë, që u dënua nga regjimi komunist i para viteve ’90-të, i akuzuar për kryengritje të armatosur ndaj komunizmit, madje që kishte edhe një plan konkret, se si mund të shpëtohej vendi nga komunizmi. Një mjek radiolog me profesion, që kuptoi se komunizmi ishte një e keqe, që nuk mund të largohej vetë. Është personazhi që ideoi organizimin e një kryengritjeje të armatosur dhe përmbysjen me dhunë të pushtetit popullor.

Nuk përfitoi asgjë nga dëmshpërblimi për ish-të përndjekurit politik, për shkak të klasifikimit absurd të ligjit, për figurën e dënimit; “terrorizëm”. Siç theksuam pak më sipër, Raif Elezi nuk foli kurrë për vete, dhe intervista që botojmë më poshtë në këtë shkrim, është realizuar pak kohë para se ai të ndahej nga jeta dhe mbetet dëshmia e tij e vetme, për jetën, familjen, arrestimin, hetuesinë, torturat dhe dënimin e vuajtjet e tij në burgjet e regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe pasuesit të tij, Ramiz Alia.

Zoti Raif, cila është origjina e familjes suaj?

Origjina e familjes sonë është nga Kukësi dhe jemi vendosur aty që në kohën kur është ndërtuar ai qytet. Ne rrjedhim nga një familje e madhe patriarkale dhe me tradita patriotike, e njohur dhe me influence, jo vetëm në atë zonë, por në të gjithë Veriun e vendit. Disa nga burrat më të njohur të Shqipërisë, personalitete të larta, si; Abdyl Frashëri, apo më pas Bajram Curri, Hasan Prishtina etj., e kanë pasur si qendër shtëpinë tonë. Ata kanë ardhur disa herë aty, kryesisht në vitin 1911, kur përgatitej kryengritja e armatosur, e cila çoi në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë, në nëntorin e 1912-ës. Në familjen e Elezëve, kryetari i familjes, kryesori ka qenë Bislim Elezi, e me radhë, babagjyshi im, Xhem Elezi, Sul Elezi e të tjerët, se ata kanë qenë shtatë vëllezër. Të gjithë mbeten gjithmonë patriotë të ndershëm dhe që kanë marrë pjesë në çdo betejë lufte, si kundra turqve, ashtu dhe kundra serbo-malazezëve.

Në kohën e Mbretërisë së Zogut, babagjyshi ka qenë deputet, ndërsa Mahmut Xhema (me shkollë të mesme laike), ka shërbyer si hoxhë. Babai ynë, Rexhep Mahmuti, ka mbaruar shkollën në Shkodër, e më vonë, ka bërë një shkollë 4-vjeçare në Lezhë, me disa austriakë. Nga aty, e patën çuar drejtor pyjesh në Elbasan. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, babai, Rexhep Mahmuti, ka qenë nënprefekt i Kukësit. Xhaxhai, Reshati, ka qenë në Gardën Mbretërore të Zogut dhe para se të mbaronte lufta, diku nga viti 1944, është vrarë nga gjermanët.

Pas mbarimit të luftës, e shpallën dëshmor?

E shpallën dëshmor të atdheut dhe e kanë hequr më vonë, pasi arrestuan babanë, Rexhepin. Me ardhjen e komunistëve në pushtet, në dhjetor 1944, familja jonë ishte projektuar për t’u goditur. Arsyeja e kësaj goditjeje, ishte fakti se ne ishim një familje intelektualësh dhe patriotësh, të cilën komunistët nuk e donin. Babën Rexhep, e hoqën nga posti i nënprefektit dhe e arrestuan në 1948-ën. Xhaxha Reshatin, që e pati vrarë gjermani dhe emri i tij i ishte vënë një rrugë në Kukës, ia hoqën emrin. Babanë e kanë arrestuar më 22 qershor 1948 dhe arsyeja e arrestimit, ishte se ai nuk ishte dakord me politikën që po ndiqte regjimi komunist në fuqi.

Dalim tani tek ju, si ndodhi arrestimi juaj?

Sigurimi i Shtetit, që më ndiqte prej kohësh, bëri një kombinacion, duke më nisur me shërbim për në Tiranë, gjoja për të marrë një vegël për aparatin e radiologjisë. Kur kam arritur tek Qafa e Malit, më kanë ndalur tre utovetura përpara, në të cilat ndodheshin disa oficerë me armë. Njërin e njihja dhe u kapa fizikisht trup me trup me të, duke u përplasur me njëri-tjetrin. Gjatë përleshjes, ai më tha: “mos lëviz, je i arrestuar në emër të popullit”. Unë iu përgjigja: “Po në emrin e cilit popull po më arrestoni? Ju po më arrestoni në emrin tuaj dhe të politikës suaj”? Ç’është e vërteta, nuk kam qenë me asnjë organizatë shoqërore apo politike të asaj kohe. Në vitin 1953, na kërkuan të gjithë të rinjve të hynim në rini, e unë nuk pranova. Në fakt, flisja kundër regjimit, për ato gjëra që i konsideroja të padrejta.

Për çfarë flisnit konkretisht?

Po disa herë kam thënë: “çfarë bëhet kështu, po këta nuk kanë bukë të hanë”. Dhe ashtu ishte vërtet, pasi njerëzit me ato të ardhura që merrnin në ditë, nuk u dilnin për një paketë cigare e, një shkrepëse. Me një fjalë, ishte varfëri e tejskajshme. Nejse, të kthehemi te arrestimi. Pasi më vunë prangat, më hipën në makinë e më çuan në burgun e Kukësit. Aty ka filluar hetuesia e rëndë, që zgjati plot 19 muaj. Më morën në pyetje, nga të gjitha llojet. Më thanë se kam sharë partinë, se kam dashur të bëj të pakënaqur popullin, etj., etj.

“Jo, – u thosha unë, – kam thënë se populli është i pakënaqur, sepse nuk ka bukë të hajë”. Ata më pyesnin: “Po kush të ka thënë ty kështu”? Unë u përgjigjesha; “Po ata 22 lekë marrin në ditë sa për duhan, po ku hanë këta njerëz”? Unë, meqë flisja që përpara arrestimit, më dërgonin provokatorë në shtëpi, për të parë se çfarë flitej tek unë. Dhe pas arrestimit tim, e kanë internuar të gjithë familjen tonë (të gjithë vëllezërit e martuar me fëmijët e tyre) në Dumre të Elbasanit, ku kanë vuajtur për vite me radhë, në punët më të rënda.

Si ju trajtuan gjatë hetuesisë, e cila siç thatë se zgjati 19 muaj?

Trajtimi ka qenë çnjerëzor. Rrahje në mënyrë barbare po e po, por na kanë lënë dhe të zhytur në ujë, saqë për 22 ditë me radhë, nuk janë tharë rrobat. Hetuesia bëhej ditën dhe gjithë natën. Meqë këta kishin bërë plan të godisnin familjen tonë, më vunë dhe disa akuza të tjera, sikur unë kisha dashur të vrisja disa njerëz. Unë u përgjigjesha se, nuk është e vërtetë, sepse nëse kisha dashur t’i vras, do t’i kisha vrarë e, s’do më kishin ndaluar dot. Hetuesia ime ka vazhduar në Kukës, rreth një vit e pak, e më pas më kanë çuar në Tiranë, për arsyen se më kanë torturuar në mënyrë barbare, pasi nuk pranoja akuzat.

Për çfarë ju akuzonin tjetër?

Gjatë hetuesisë, më thanë se kam dashur ta rrëzoj me dhunë pushtetin popullor dhe unë u jam përgjigjur: “Po, me dhunë kam dashur ta rrëzoj, se pa dhunë nuk merret liria”. Këtë e kisha thënë dhe para arrestimit, me një koleg pune, kur ai më shprehu një mendim e, unë u shpreha hapur, duke i thënë se; “Po të organizohemi me 100 veta të fuqishëm, fillimisht pa dalë drita, sulmojmë Degën e Brendshme, Komitetin e Partisë, Komitetin Ekzekutiv, repartet ushtarake, etj., duke i marrë të gjitha ato nën kontroll. Dhe më pas, me këtë që po ndodh në Kukës, e përhap me anë të Radio-Kukësit, në të gjithë Shqipërinë. Vetëm kështu bëhet rrëzimi i qeverisë, se ndryshe nuk bëhet”.

Mirëpo kjo bisedë doli dhe për këtë punë më arrestuan. Pas meje kanë arrestuar shumë e shumë veta, por jo për punën time, por për të krijuar një grup, se po të ishte grup, dënoheshe më shumë.

Kur dolët ne gjyq dhe ku u zhvillua ai?

Në marsin e vitit 1970, kam dalë në gjyq dhe seanca gjyqësore u zhvillua në kinemanë e Kukësit, e cila ishte e mbushur plot. Gjyqi ishte demonstrativ, pasi të gjithë popullin e kishin nxjerrë në sheshin “Skënderbej” e, në rrugët e qytetit të Kukësit, duke e ndjekur atë me altoparlantë. Në gjyq bashkë me mua në bankën e të akuzuarve, ishin dhe nja 7-8 veta të tjerë.

A kishit lidhje ju me ata persona?

Për të besuar populli akuzat që më bëheshin, kishin gjetur disa njerëz të afërt, që kishin lidhje gjaku me mua. Ndërsa për ata të tjerët, që ishin të akuzuar aty në atë grup, unë e dija se ishin të përpunuar nga Sigurimi i Shtetit, me hir apo me pahir. Unë në sallën e gjyqit, nuk e pranova akuzën. Në akuzë m’u shtua edhe një gjë tjetër, përveç asaj që unë kisha bërë thirrje për kryengritje të armatosur, duke më akuzuar edhe si atentator, ndërsa ajo e agjitacion e propagandës, dihej tashmë.

Përse ju akuzuan si atentator?!

Më akuzonin se kisha dashur të vrisja një sekretar partie, por që unë u thosha, se nuk e mbaja mend. Unë nuk e pranova akuzën, por të tjerët e pranuan. Unë pranova vetëm atë që kisha folur kundër pushtetit popullor, por jo thirrjen për kryengritje të armatosur. Gjyqi vazhdoi për katër ditë me radhë, paradite dhe pasdite. Në sallën e gjyqit, kishte shumë dëshmitarë e një nga ata ishte një i shëndetësisë, i cili m’u drejtua drejtpërdrejt me përbuzje: “Shaje edhe njëherë Partinë këtu, siç e ke sharë”.

Akuza ishte shumë e rëndë edhe ky po më rëndonte akoma më shumë, e ata po prisnin që unë të shpërtheja, por unë nuk e dhashë veten. Po kështu, gjatë gjyqit, kryetari Shefqet Muçi, më thotë: “Pse ke mbajtur revole”?! “Për të të vrarë ty”, – ia ktheva unë. Kryetari i gjyqit po më provokonte, që unë të acarohesha dhe i thashë fjalën e fundit.

Si përfundim sa ju dënuan?

Vendimi m’u dha; 21 vjet e ca muaj, se nuk më kujtohet saktësisht. Fjalën e fundit e thashë; “protestoj”, ndërsa të tjerët e pranuan. Kërkova apelim e apelimi ka ardhur pas tre muajsh. Ai ishte vendim i formës së prerë, aq sa e dha gjykata e Kukësit.

Pas mbarimit të gjyqit, ku ju çuan për të vuajtur dënimin?

Pas pak kohësh, më kanë çuar në burgun e Burrelit e, më kanë lënë vetëm në një dhomë, me kushte ekstreme, e aty kam ndenjur plot 13 vjet me radhë. Më pas, aty kam pasur nja pesë priftërinj katolikë, që më thane; “shyqyr që shpëtove nga plumbi”.

Kë keni pasur tjetër bashkëvuajtës në qelinë tuaj?

Më vonë më sollën dhe Pjetër Arbnorin në dhomën time, me të cilin bisedonim gjatë kundra pushtetit, pa pasur frikë nga njëri-tjetri. Shpeshherë më merrnin e më çonin në birucë, që të më torturonin, saqë të gjithë të burgosurit, e kuptuan se donin të më eliminonin fizikisht, nëpër biruca. Aty nga viti 1977, më marrin për së dyti në hetuesi. Më hyjnë në dhomë nga ora dhjetë e darkës. Unë u them se ishte pushim, e nuk pranoj të dal për në hetuesi.

Më marrin me forcë e, më çojnë në birucë, ku ishin rreth 13 veta. Gjatë kohës që më çojnë në birucë, më thonë: “Ti nuk e njeh këtë pushtet”? Unë u përgjigjem: “As e njoh dhe as dua ta njoh. Më keq se të hani mish njeriu, keni çfarë të bëni? Atëherë vazhdoni”. Pas kësaj, më torturuan, më lanë pa ndjenja atë natë në dysheme e, më marrin të nesërmen, e më çojnë në birucat e Burrelit. Unë isha i copëtuar, tre brinjë i kisha të thyera. Më sjellin aty brenda dy veta, njëri mora vesh se ishte hetues, kurse tjetrin nuk e dija se kush ishte. Unë u thashë: “Dua kryetarin e gjykatës, mjekun ekspert-ligjor dhe prokurorin, që ta shohin gjendjen time, se ndryshe nuk pranoj të flas asnjë fjalë”.

Si t’u përgjigjën ata?

Ata më thanë: “Kryetari i gjykatës, është me shërbim, mjeku s’është këtu”. Ata mua nuk më pyetën asgjë, se isha i copëtuar, por kishin sajuar një plan, që të më akuzonin se gjoja unë kisha goditur policët. Por ai ishte një budallallëk nga ana e tyre, pasi ajo gjë nuk do të besohej në gjyq, sepse ata ishin 13 veta e, unë s’do të mundja kurrë t’i godisja ata me duar të lidhura. Por ata e bënë punën e tyre dhe më nxorën në gjyq.

Po pas kësaj, ka pasur raste të tjera që ju kanë keqtrajtuar?

Po, pas 21 ditëve, kanë ndodhur prapë tortura me mua, aq sa ra sy edhe të disa burgosurve të tjerë. Një ndër ta është dhe Spartak Ngjela, i cili u ka thënë: “Çfarë bëni kështu, pse e rrihni kot”?! Madje, Spartaku u tha; “Çështjen e Raif Elezit, do ta ndjek ligjërisht deri lart…”! Pas kësaj, Spartakun e kanë spostuar dhe e kanë çuar tek qelitë e “revizionistëve”. Siç i thonim ne në Burrel.

Ndërkaq, vijnë e më thonë mua: “Ti je ankuar”?! “Po, – u them unë, – jam ankuar, por më duket se është ankuar dhe një tjetër për çështjen time dhe të dyja këto ankesa, kërkoj të çohen në Prokurori”. Ata më thanë: “Nuk është këtu personi që është ankuar”. “Shkoni e merreni ku të doni”, u thash unë, duke lënë të kuptoja, që ishte Spartaku. E lanë në heshtje edhe këtë punë. Në vitin 1987, më marrin prapë në tortura dhe më dënojnë me izolim në biruca, për të më eliminuar fizikisht.

Si ndodhi?

Ndërsa isha duke u futur në mensë, më thane: “Raif Elezi dil pak jashtë”. Dola… më vunë hekurat e më nisën në Kukës. I ranë nga Dibra. E pashë se donin të më vrisnin pa gjurmë, se e ndaluan makinën dhe e lanë pas një peme. Nuk e dhashë veten, duke menduar se u pa puna ime. Pas ca minutash, ata morën disa fruta (ishte muaji gusht) si kumbulla të egra e mollë dhe u nisëm përsëri. Më çuan në Kukës, ku më prisnin dy hetues, që nuk ua dija as emrin.

Kur më pyetën se si e kam emrin, gjë e cila nënkuptonte se po riniste hetuesia, unë i sulmova menjëherë. Më mbajtën aty 18 dite me radhë dhe kur e panë se nuk po u dilte gjë, më nisën nga Kukësi për në Burrel. Kur u ktheva në qeli, më pyetën të dënuarit e tjerë, se ç’kishte ngjarë dhe e unë u thashë se më kishin akuzuar edhe një here, për akuzën e parë. Ishte viti 1990 dhe unë isha akoma në burg….!

Kur u liruat nga burgu dhe si e kujtoni ditën e lirimit?

Unë jam liruar në datën 26 janar të vitit 1990. Lirimin nga burgu, unë e kam parë si ëndërr, pasi e konsideroja veten të vdekur. Ëndërr ishte, ëndërr. Pasi udhëtova me një kamion natën, shkova drejt e në shtëpi.

Ju prisnin të shtëpisë, apo nuk e dinin se po liroheshit?

Jo, e dinin, se kisha dërguar vëllanë t’ua thoshte. Kam hyrë në shtëpi në orën 12 e gjysmë të natës. Ata më kishin pritur të vdekur e, kështu filloi vajtimi nga gëzimi. Nuk u besonin syve, që unë pas 22 vjetësh burgu të pandërprerë, kthehesha i gjallë në shtëpi. Gjatë atyre ditëve, mësova edhe shumë gjëra, jo pak të rënda që kishin ndodhur me familjen time dhe të vëllezërve të mi, gjëra të cilat nuk i kisha ditur më parë, për shkak se kisha qenë i izoluar në burgun e Burrelit.

Pasi u liruat nga burgu, me çfarë u morët?

Pas pak kohësh, kam hyrë e kam punuar hamall. Më pas më kanë filluar ndryshimet politike dhe unë e ndjeja se diçka do ndodhte. Në dhjetorin e 1990-ës, e gjithë familja jonë e madhe e Elezëve, u përfshi në ndryshimin e sistemit dhe lëvizjen demokratike. Në themelimin e degës së Partisë Demokratike të Kukësit, kanë marrë pjesë shumë nga familja jonë, vëllezërit e mi dhe djemtë e tyre. Një nga themeluesit, ka qenë vëllai im, Isa Elezi që u zgjodh nënkryetar i degës së PD-së së Kukësit dhe nipi im, Ardjani, djali i Dautit. Një kushëri tjetër, Besnik Elezi, ishte sekretar i degës dhe mjaft të tjerë në kryesinë e saj. Memorie.al

NGA EVARIST BEQIRI*

“Fryte dritë e Shqipërisë,/ jashtë nga qytet i errët,/ Ti veç dermën dhelpërisë/ E të gëzoç na të mjerët./ Ti që kur dole në jetë/, Që kur bëri nëna djalë,/ Kokën e mbajte përpietë/ Edhe shpirtin zjarr e valë.”

Vargje kushtuar Ismail Qemalit nga poeti Dhamian Strati (i njohur edhe si Dush Strati ose Duçe Jorgo Baba), botuar tek “Kalendari Kombiar”, i vitit 1900.

Dinjiteti njerëzor ka një rol kyç në lëmin e lidershipit, i cili i tejkalon barrierat kohore dhe kulturore. Ky princip është pa aq i vlefshëm në jetë sa është edhe tek udhëheqësia. Respektimi i dinjiteti njerëzor vendos themelet mbi të cilat krijohet një mjedis pozitiv dhe produktiv. Ai mund të ushtrojë një fuqi të jashtëzakonshme transformuese tek udhëheqësia. Jo më kot ky parimi themelor gjendet në themel të shtetit të së drejtës. Dinjiteti njerëzor është një e drejtë e pandashme dhe e patjetërsueshme, të cilën e gëzon çdo qenie njerëzore. Ky shkrim përpiqet të ilustrojë vlerën që ka kuraja dhe dinjiteti tek udhëheqësia virtuoze. Kuraja dhe dinjiteti njerëzor janë dy anë të së njëjtës medalje.

Në një shkrim të shkurtër, por shumë domethënës që gazeta “Le Moniteur Oriental”, ka botuar me titullin “Shënimet e ditës”, në Kostandinopojë, më 23 mars 1899, afro një vit para azilit vullnetar politik të Ismail Qemalit, flitet për një darkë të shtruar nga ambasadori britanik në Stamboll Sir Nicholas Roderick O’Conor, për nder të ish-kryeministrit britanik Lordit Rosebery. Në këtë darkë ishin ftuar disa personalitete të rëndësishme në Stamboll, ku përfshihet Ismail Qemal bej Vlora, ambasadori i Italisë në Stamboll Pansa, koloneli dhe znj. Ponsonby, zonjusha Milner, z. De Bunsen, dragomani i parë Adam Block, sekretari i ambasadës Scott dhe z. Ëaterfield. Për këtë episod Ismail Qemali ka folur edhe në kujtimet e tij…

Kur Ismail Qemali shërbente si anëtar i ”Conseil d’État” (Këshillit të Shtetit), njoftohet gjatë një dreke me ambasadorin britanik në Stamboll, Sir Nicholas O’Conor, se kishte ardhur një letër nga Lordi Rosebery, ish-kryeministri britanik në vitet 1894–1895. Në këtë letër, ai i bënte me dije se do të vinte në Stamboll dhe donte të njihej me Ismail Qemalin. Ai e pranon ftesën dhe ditën e caktuar meqë u ndodh në Pallat, i bën me dije sulltanit se do të ishte për darkë bashkë me ish-kryeministrin britanik dhe e pyeti nëse kishte ndonjë porosi për të. Por, Abdyl Hamidi, i çon fjalë se nuk dëshironte që ai të merrte pjesë në darkë dhe t’i kërkonte ndjesë ambasadorit për këtë.

Përunjësia pa kurrfarë arsyeje, para një teke të tillë të sulltanit, do ta bënte Ismail Qemalin të dukej qesharak para Lordit Rosebery dhe ambasadorit britanik. Për Ismail Qemalin ruajtja e dinjitetit njerëzor vlente më tepër së kënaqja e tekave të sulltanit. Argumentet e Ismail Qemalit për të përligjur pjesëmarrjen e tij në darkë ranë në vesh të shurdhër…

Një nga pjesëmarrësit në këtë darkë diplomati britanik Sir Maurice de Bunsen do të shkruante në ditarin e tij: “Ismail Qemali është një nga të paktët që guxon të vijë në ambasadë. Asnjë turk me pozita nuk lejohet të bëjë vizita ose të vijë për darkë në një ambasadë pa lejen e Sulltanit, e cila shpesh refuzohet. Shumë po internohen përditë, dhe një gjendje terrori mbretëron kudo, e shkaktuar nga tmerri që ka Sulltani nga çfarëdolloj lëvizje liberale kundër tij.”

Sulltani i dërgoi të gjithë miqtë e tij në Pallat një e nga një për t’i mbushur mendjen. Pavarësisht kërkesave të sulltanit, Ismail Qemali shkoi në darkë dhe i shkroi paraprakisht një letër sulltanit, në të cilën i thoshte se, e dinte se duke mos iu bindur urdhrit të eprorit të tij perandorak, po kryente një akt që meritonte ndëshkim, por në këtë rast dinjiteti i tij personal dhe interesat e sulltanit kërkonin që ai të mos e refuzonte këtë ftesë. Ai i bën me dije sulltanit se do të kthehej të nesërmen për të pritur urdhrat e tij. Dhe ashtu bëri, shkoi të nesërmen në Yildiz Palace, për të pritur ndëshkimin dhe i tregon sulltanit për bisedat me Lordin Rosebery. Abdyl Hamidi II nuk ia përmendi më këtë punë.

Një episod tjetër kuptimplotë do të zhvillohej në 31 dhjetor 1908, kur Sulltan Abdyl Hamidi II, shtroi një darkë për nder të parlamentarëve osman të sapo zgjedhur. I vetmi deputet i opozitës, që refuzoi ftesën e Sulltanin ishte lideri i partisë liberale Ismail Qemali. Këtë fakt e pasqyrojnë disa shkrime të shtypit ndërkombëtar të kohës si për shembull, gazeta kanadeze “The Gazette”, Montreal, 4 shkurt 1909, që meriton të analizohet me kujdes, apo gazeta franceze “Le Temps” e 30 prillit 1909. Ismail Qemali e shikonte këtë darkë pajtimi si të pakuptimtë dhe të padenjë, ku deputetët shndërroheshin në puthadorë të Sulltanit…

Karakteri është thelbi i lidershipit virtuoz. Dhe në momente delikate ai del në pah duke treguar personalitetin e njeriut. Në themel të lidershipit nuk qëndrojnë as titujt, as postet, as gradat, as vjetërsia, as eksperienca, por qëndron karakteri dhe aftësia për të ndikuar të tjerët. Kuraja është një nga ato cilësi të karakterit pa të cilën lidershipi nuk mbijeton dot. Jo më kot Uinston Çurçilli do të shprehej se: “Kuraja me të drejtë vlerësohet si e para ndër cilësitë njerëzore…sepse është ajo që i garanton të gjitha cilësitë e tjera.”.

Lidershipi dhe pushteti nuk janë e njëjta gjë. Madje shpesh ato janë në kundërshti midis tyre. Historia na tregon plotë raste, në të cilat qëndrimi për një kohë të gjatë në pushtet, nuk përkthehet domosdoshmërisht në arritje pozitive. Përkundrazi, shpesh qëndrimi i stërzgjatur në pushtet dhe zvarritja pas tij, sjell pas edhe kalbjen e lidershipit. “Në fund, nuk janë vitet e jetës tuaj që kanë rëndësi. Por është jeta në vitet tuaja”, – thoshte Abraham Linkoln.

Pushteti, ashtu si vjen edhe ikën, ndërsa lidershipi është diçka e brendshme që mbetet te ju dhe askush nuk mund t’ua heqë. Thelbi i lidershipit është forca morale e karakterit dhe jo zvarritja pas pushtetit. Lideri duhet t’i vendosë fre egos së tij, duke vendosur interesin e përgjithshëm mbi gjithçka…

Në qoftë se ju mposhteni nga uni dhe bota e ngushtë e dëshirave dhe interesave vetjakë, atëherë keni humbur forcën e lidershipit. Egoja personale është armiku kryesor i lidershipit. Lidershipi ka të bëjë me perceptimin. Me perceptimin që ju keni për veten dhe për të tjerët, por edhe me perceptimin që të tjerët kanë për ju. Shpesh perceptimi që ju keni për veten, nuk përputhet me perceptimin që kanë njerëzit përreth për ju. Sa më të ngjashme të jenë këto dy perceptime, aq më afër realitetit është vlerësimi për lidershipin…

* Nuk lejohet publikimi i këtij shkrimi pa lejen e autorit. Çdo portal, gazetë online apo e shtypur, që merr këtë shkrim duhet të citojë autorin në fillim të shkrimit (Nga Evarist Beqiri).

/Gazeta Panorama

Ish-shoferi i Princeshës Diana zotohet se nuk do ta falë kurrë Martin Bashirin për gënjeshtrat e fabrikuara prej tij dhe thotë se nëse ai do të ishte duke drejtuar makinën në Paris, ajo do të ishte ende gjallë sot.

Ishte gazetari i BBC-së, Martin Bashir, ai që i dha fund karrierës së Steve Davies si shoferi personal i Dianës. Por do të duheshin 25 vite që Davies ta zbulonte këtë, duke rrëfyer episode rreth asaj që ndodhi.

Steve Davies u largua nga stafi i brendshëm i Princeshës në Pallatin Kensington në fund të vitit 1995. “Kjo ndodhi brenda natës”, thotë ai.

“Më ndaluan të drejtoja timonin e makinës së saj”, shprehet Davies.

Në vijim të rrëfimit, ish-shoferi personale i Princeshës Diana kujton momentet kur iu bë i qartë vendimi.

“Më futën në dhomën e saj të pritjes në Pallatin Kensington. Ajo tha, “Mirupafshim Steve, faleminderit për gjithçka”, më shtrëngoi dorën dhe doli jashtë duke më lënë vetëm, pa thënë asnjë fjalë. Ajo ishte akull”.

Steve ka vizituar dy herë tunelin në Paris ku Princesha Diana vdiq për ta kujtuar dhe për të bërë paqe me atë që ndodhi.

“Bashir i tha Dianës se njerëzit si unë ishin spiunë dhe nuk ishin besnikë. Në thelb ai i tha asaj se isha një tradhtar, kur tradhtia ishte e tij gjatë gjithë kohës”, thotë ai.

“Unë do të kisha marrë një plumb për të, do të kisha vdekur për të”, shprehet Steve, duke shtuar “puna ishte jeta ime, unë kam qenë gjithmonë aty për të. Ju nuk mund ta kuptonit Dianën atëherë, ashtu siç nuk mund ta njihni tani. Bukuria e saj ishte shumë më e madhe në jetën reale se në çdo fotografi, ajo kishte një prani të tillë fizike, sa i hipnotizonte njerëzit në publik”.

Një natë ndërsa priste Dianën në kuzhinën e rezidencës së Elton John’s Windsor, duke ngrënë një darkë, ai u ftua në dhomën e ndenjes ku Eltoni ishte gati të jepte një koncert të improvizuar, duke luajtur piano dhe duke kënduar për Dianën.

I kisha marrë nga stacioni Stafford, Diana, William dhe Harry, plus miqtë e tyre dhe i kisha çuar në Alton Towers. Më pas erdhi mesazhi: “Shefi dëshiron që edhe ti të hysh”.

Ai gjithashtu do ta çonte Princeshën në Harrods për blerje private herët në mëngjes dhe trajtimet e saj të bukurisë në klinikat e shtrenjta në Beauchamp Place të Londrës.

Steve u lind në Shropshire në një familje që drejtonte një kompani të makinave dhe minibusëve me qira. Në moshën 16-vjeçare ai u bashkua me ushtrinë, duke u bërë një tetar dhe duke fituar një vend në ekipin e skive të Ushtrisë. Ai ndërtoi një karrierë në transportin e ushtrisë, u kualifikua në tanke të lehta dhe HGV dhe u bë instruktor ushtarak i vozitjes.

Më pas, kur çifti mbretëror u nda në vitin 1992, sekretari privat i Princeshës, Patrick Jephson, e pyeti Steve nëse do t’i përkushtohej Dianës. Ai ishte shumë me përvojë dhe kishte një rekord pa të meta – përveç një përplasjeje sekrete në të cilën ai rrotulloi një Land Rover mbretëror 360 gradë ndërsa ngiste përgjatë një piste zhavorri në Balmoral.

Statistikat e fundit që vijnë prej BE na trishtojnë; veriu i Shqipnisë rajoni ma i vorfën në Europë! Pohim që shkon paralel me deklaratën konfidenciale të nji ekonomisti të njohun shkodran: “ Prej rreth 25 vjetëve nuk kemi asnji investim të huej që ka sjellë punësim në Shkodër…!!!”

Natyrisht ky shkrim nuk mundet me marrë përsipër diagnostizimin përfundimtar të kësaj situatë të pashpresë që po përjetojnë shqiptarët në Shkodër e rreth saj, shkaqet e së cilës i përngjajnë (në fushën e algjebrës lineare) nji sistem ku numri i të panjohunave asht ma i madh se ai i ekuacioneve…, por vetëm analizën e efektit negativ që shoqnon ekonominë dhe rritjen e mirëqenies së nji popullsie në rastet kur vlerat e mjedisit rrethues, ato të traditës e kulturore, nuk vlerësohen si duhet, nuk ekspozohen sa duhet, por qendrojnë gjysë anonim.

Nuk dëshiroj me qenë mohues për ato që janë realizue prej institucioneve shtetnore e vendore përgjegjëse të sektorit të turizmit në Shkodër, sepse faktikisht aktiviteti i ekonomisë së turizmit në Qarkun e Shkodrës ka qenë në rritje, por dëshiroj me qenë vetëm pozitivisht nxitës e bashkëpunues.

Sot, me të drejtë, trumbetohet me të madhe se ekonomia e turizmit asht e do të jetë ekonomia kryesore “lëvizëse” në Shqipni (edhe në Qarkun e Shkodrës), strategji që na ndihmon drejt përqendrimit të argumentimit. Ekonomia e turizmit përmbledhë, gërsheton dhe zhvillon aktivitetet e shërbimeve, të tregtisë, bujqësinë, artizanatit si dhe kontaktet njerëzore, element ky i fundit shumë i randësishëm për zhvillimet përspektive. Turistat marrin iniciativen me vizitue nji vend kur janë “të thirrun” prej vlerave të veçanta natyrore dhe kulturore që ofron ai vend me të cilat janë njohë kohë ma parë, prej publicitetit.

Fakti që papunësia në Shkodër ndodhet në shifra shumë të nalta dhe brezi i ri (i pa punë) arratiset çdo ditë e ma tepër drejt tregjeve të B.E, tregon qartë se organizimi i sektorit të ekonomisë “lokomotivë” – Turizmit nuk e paska luejtë rolin e tij ashtu si duhet; paska qenë, për mos me thanë i dobët i organizuem jo mirë. Për mendimin tim nji ndikim të randësishëm, ndër shumë të tjerë…, për mos funksionimin në nivel bashkëkohor të ekonomisë së turizmit ne Qarkun e Shkodrës ka luejtë dhe vazhdon me luejtë fakti se Qarku dhe qyteti i Shkodrës ishte, asht, dhe mbetet ( natyrisht në kuptimin relativ) anonim për botën e jashtme. Pyetja që duhet t’i bajmë vetes asht tepër e thjeshtë: Pse duhet të vijnë turistat në Qarkun e Shkodrës, çfarë vlerash i ofrojmë atyne?

Identifikimi i hollësishen i vlerave mjedisore dhe kulturore i jep përgjigje pyetjes se masiperme, por kjo nuk mjafton, sepse vlerat e identifikueme duhet të jenë të “kapshme” prej vizituesit, në kuptimin që turisti duhet të bashkëjetojë e të gjejë kënaqësi me ato. Për konkretizim; Thethi përfaqëson perlen e turizmit malor shqiptar dhe kohët e fundit frekuentohet mjaft prej turistave vendas e të huej. Meqenëse çdo gja asht riparue e ndërtue me iniciativen e kontributin privat të banorëve të Thethit, të cilët jetojnë me vështirësi ekonomike, infrastruktura e mjedisit nuk i përgjigjet traditës dhe turisti nuk përjeton ashtu si duhet vlerat reale të vendit që viziton. Pullazet e shtëpijave karakteristike janë të mbuluem me llamarina e jo me pllaka prej pishe te gdhenduna, kurse gardhet që ndajne pronat, në vend që të jenë prej drunit të punuem me dorë, janë me beton e rrjetë teli…! Kjo natyrisht nuk shkon, kjo nuk përfaqëson traditën dhe ndikon negativisht te humori i vizitorëve.

Konsiderohet “jetike” për suksesin e ekonomisë së turizmit të nji vendi, njohja e vlerave reale ekzistuese prej “makinerisë së biznesit botnor turistik, nëpërmjet reklamimit të vazhdueshëm dhe publicitetit. “Dëshiroj me rreshtue disa vlera të veçanta ose “mbivlera” të lanuna “mbas dore” që realisht ofron Qarku i Shkodrës me të cilat duhet të njihet “bota e turizmit”

*1. “Të dhanat e fillimit të shekullit XIX-të e radhisin Shkodrën ndër qytetet ma të zhvillueme të Perandorisë Turke në Ballkan. Rreth portit lumor të qytetit funksiononte nji qender tregtare me 2500 dyqane e magazina që për qarkullimin e mallnave konsiderohej ndër kryesoret e Turqisë europiane. Në atë periudhë Shkodra numëronte 40.000 banorë në nji kohë që Athina e Beogradi së bashku kishin vetëm 27.000! Ky zhvillim i dedikohej kryesisht pozicionit të veçantë gjeografik ku shtrihet qyteti; pranë autostradave të lashtësisë, rrugëve ujore prej detit Adriatik, lumi Buna e Liqeni i Shkodrës e kalimit të detyrueshëm të rrugëve toksore që lidhin Europën me Ballkanin, si prej perëndimit në lindje ashtu prej e veriut në jug.” A nuk mjaftojnë këto fakte historike, kjo eksperiencë e jetës për me kuptue se si duhet projektue e ardhmja e Qarkut të Shkodrës? Sistemimi i shtratit të lumit Buna, përveç përfitimeve të shumta mjedisore, do të mundësonte edhe lundrimin e anijeve turistike prej detit Adriatik deri në liqenin e Shkodrës e anasjelltas. A e merrni me mend se çka don me thanë kjo për ekonominë e dobët të Qarkut të Shkodrës? Rritja e mirëqenies së europianëve së bashku me përparimin e teknologjisë gjatë 40 vjetëve të fundit krijuen kushtet e zhvillimit masiv të turizmit me anije private. Mija e mija anije private gjatë sezonit veror përshkojnë Adriatikun dhe logjika të thotë se nji pjesë e madhe e tyne, nëpërmjet Bunës, do të vizitojshin edhe Shkodrën së bashku me resurset natyrore që ofron Qarku i Shkodrës. Gjatë periudhës dimnore këto mija e mija anije qëndrojnë të parkueme në portet turistike të Adriatikut e të Mesdheut. Parkimi dhe shërbimi vjetor i anijeve turistike private sjell të ardhuna kolosale për vendet që i ofrojnë këto porte turistike. Projektimi dhe ndërtimi i nji porti turistik masiv në brigjet e lumit Buna pranë qytetit të Shkodrës realizohet me kosto të ultë (port lumor) dhe do të ishte shumë i preferueshëm në treg, sepse uji i ambel ( pa krypë) nuk ka veti korruzive. Pse askush (qeveri e pushtet vendor) nuk e çon zanin për këto mundësi reale zhvillimi për Qarkun e Shkodrës, por mbesin si pa randësi ose anonime?

*2. Kështjella Rozafa e njohun “gojë mbas goje” prej “Legjendës së Rozafës si dhe prej shkrimeve të historianit romak Titius Livius 2133 vjet ma parë, çuditi botën për qëndresen kundër ushtrisë turke në vjetët 1474 dhe 1478.( Historiani i shquem amerikan H.Fisher i konsideron këto dy beteja si ngjarjet kulminante në historinë e mesjetës europiane). Falë historisë së shkrueme prej Marin Barletit “Rrethimi i Shkodrës” e cila u publikue shumë herë në gjuhët e ndryshme europiane, bota mbarë mësoi heroizmin dhe sakrificën sublime për liri që demostruen shkodranët në ato beteja epike. Në shekulli e XVIII-të Kështjella Rozafa u ba qendra e dinastisë së famëshme 74 vjeçare të Bushatllijve me të cilët lidhet përparimi dhe zhvillimi i vrullshëm ekonomik i Shkodrës i shekullit XIX-të. A nuk mjaftojnë këto mbivlera historike për me programue ndërkombtarizimin e kësaj kështjelle shqiptare që, përveç sa u tha ma sipër, gëzon edhe nji rekord historik të pandigjuem në historinë e njerëzimit; kurrë e mposhtun prej armikut, por gjithmonë fitimtare! Kërkohen vetëm ide vizionare bashkëkohore në ndihmë të projektimit transformues të kësaj kështjelle historike në nji “Qendër Kulturore polifunksionale ndërkombëtare”, (Ndërlidhje me teleferik me fushën e pazarit të vjetër; Bazë për ulje e ngritje për helikopterë; Restaurim me teknologji bashkëkohore të muzeut të kështjellës; Vendosja e emnave të luftëtarve shkodranë që vdiqën në luftë kundër pushtuesit turk në Rrethimin e Shkodrës (libri i Marin Barletit); Restaurim i Kishës Katedrale mesjetare të Shën Stefanit; Amfiteatër veror; Rindërtim i Pallatit të Bushatllijve me arkitekturë karakteristike shkodrane të shekullit XIX-të në rolin e nji qendre kulture me bibliotekë, sallë mbledhjesh, lokale për kurse kualifikimi; Reastorant- Bar etj.) Programimi vizionar, organizimi me korrektësi i aktiviteteve, publiciteti dhe reklamimi inteligjent i kësaj qendre polifunksionale kulturore do të mundësonte daljen prej” qëndrimit gjysmë anonim” me pasojë rritjen e shumë të madhe të fluksit turistik drejt Qarkut te Shkodrës.

*3. Në asnji agjendë ekzistuese të publikueme deri sot, prej institucioneve që trajtojnë fushën e turizmit në ministrinë përkatëse e pushtetet vendore të Qarkut Shkodër nuk përmendet e nuk ekziston (pra qëndrim krejtësisht anonim) asnji material tregues, sado modest, për nji perlë të turizmit alpin që ndodhet vetëm 36 km larg qytetit të Shkodrës. Asht fjala për “Fushën e Liqenit” të Cukalit “me sipërfaqe prej 20 ha. e naltësi 1350 m. mbi nivelin e detit. Qendra e dikurshme e shfrytëzimit pyjor në malin e Cukalit. Fusha ka nji pjerrësi natyrale të amel dhe asht e rrethueme pothuej prej të tana anëve prej pyjeve të ahut që mbushin naltësitë malore të Cukalit ( rreth 250 m. mbi fushën) prej ku buron edhe ujë i pijshëm. Karakteristika këto që i japin pikës alpine të “Fushës së liqenit” nji vlerë shumë të madhe për zhvillimin e turizmit malor si në verë asht edhe në dimen mbasi naltësia mbi nivelin e detit e pozicioni i veçantë i terrenit sigurojnë borë gjatë stinës dimnore. Si spjegohet ky qëndrim mohues i vetvetes?

*4. Tashma asht e njohun dhe e pranueshme prej kulturës botnore se “ Gegnishtja” asht rraja e gjuhëve europiane, pra nji mbivlerë kulturore kolosale për shqiptarët, Gegninë e në veçanti për Shkodrën, qytetin e traditës së shkrimit të gegnishtes letrare, për të cilën paraqitet nji interes i veçantë i studiuesve. Tue iu shmangë kontradiktës (nuk asht vendi) me gjuhën e standardit që na imponoi me dhunë politike kongresi i vjetit 1972, dëshiroj me vue në dukje se institucionet pergjegjëse vendore e shtetnore kurrë nuk e shfrytëzuen këtë mundësi reale (e cila do të ndihmonte për me njohë Shkodrën në rang botnor tue programue aktivitete në ndihmë të vlerësimit, mos hupjes dhe ruejtjës së këtij thesari kulturor.( Simpoziume studimore ndërkombtare, “Java e Gegnishtes” me publikime konkurse etj; Gazetë periodike, shfaqje teatrale dhe emisione televizive në gegnisht etj.)

*5. Kujtojmë se në qytetin e Shkodrës prej vjetësh funksionojnë dy grupe korale polifonike me cilësi të naltë artistike, fitues çmimesh nderi në arenën ndërkombtare, por askush nuk i mbështetë, nuk i vlerëson, nuk i ban publicitet dhe as që i shkon në mend me programue së paku nji konkurs ndërkombtar koral polifonik i cili me jehonën e tij do t’i bante reklamë pozitive qytetit edhe nëpërmjet qindra pjesëmarrësve që për disa ditë do të jetojshin në Shkodër me qytetarët e sajë. Pse në pikun e turizmit nuk programohen dhe organizohen koncerte korale në sheshet e qytetit? Pse i mbajmë “anonime” këto vlera?

*6. Kujtojmë se në qytetin e Shkodrës funksionojnë prej shumë vjetësh rreth 10 dyqane ku piktorë të talentuem të qytetit pikturojnë dhe shesin pikturat e tyne. Gjithashtu kujtojmë, se me iniciativen personale të skulptorit të shquem shkodran Skender Kraja, po ashtu prej shumë vjetëve funksionon në Velipojë nji “Campus” me piktorë e skulptorë prej të tanë botës, të cilët bashkëjetojnë, diskutojnë e pikturojnë peizazhet shqiptare. Tregues këto, jo vetem të aftësive të artistave, por edhe i dashunisë së shkodranve per artin e pikturës e të skulpturës. Mirëpo çdo gja mbetet anonime, institucionet përgjegjëse nuk programojnë asnji lloj aktiviteti për “nxjerrjen” e ketyne aktiviteteve me shumë vlerë prej hijes së harresës. Nuk programohen konkurse ndërkombëtare pikture e skulpture, mungon publiciteti, mungojnë aktivitete të programueme që turistat të njihen me këto vlera (nuk egziston as projekti i vendosjes së skulpturave të figurave të shqueme të kulturës në sheshet e qytetit, megjithse skulptori i mirënjohun shqiptar Ferid Kola i ka paraqitë bocetat)

*8. Kujtojmë se “Kanuni i Lekë Dukagjinit, Lahuta, Xhubleta, Kanga e Veshit, Melodia me gjeth “janë mbivlera monumentale historike që prej thellësisë së shekujve shqiptarët i kanë ruejt dhe ia kanë dhurue kulturës botnore. Çka projektohet e programohet që këto thesare të kulturës botnore të njihen e ti jepet vlera e meritueme shqiptarëve? Kujt i shërben që këto vlera mbahen në “qendrim gjysmë anonim”? Institucionet përgjegjëse shqiptare munden me pasë shumë të mbeta në punën e tyne, por…” veç në një drejtim janë treguar tepër të lartë e shumë zemërgjërë”: me sjelljen e tyne indiferente në drejtim të mbrojtjes së vlerave kombtare shqiptare, lahuten e maleve arbnore ia dhuruen serbisë kurse fustanellën – Greqisë. Vetëm “xhubleta ilire” nuk pati të njajtin fat, mbasi kërkesa e Ministrisë së Kulturës drejtue UNESCOs për njohjen e sajë si trashigimi kulturore shqiptare me 05.03.2021 u realizue me sukses. Sot xhubleta ilire-shqiptare asht shpallë “pasuni e UNESCO-s. Mungesa e publicitetit të programuem prej specialistave të fushës përban nji mangësi konkrete për mos njohjen ndërkombtare të këtyne vlerave kulturore të trashigimisë shqiptare. Bjen ne sy, gjithashtu, edhe mungesa e nji mjedisi të veçantë në qytetin e Shkodrës, të ekpozuem në qendrën turistike të qytetit, që kishte me mundësue ekspozimin me teknologji bashkëkohore të këtyne mbivlerave monumentale kulturore në shërbim të turizmit.

*7. Pse nuk i bajmë të njohun botës vlerat tona, por qendrojmë si me vetedashje anonim? Nji ndër traditat shkodrane gastronimike me cilësi ta naltë që vlerësohet në tregun ndërkombëtar asht edhe përpunimi artizanal i putargës së qefullit që në tregun ndërkombëtar shitet deri 200 Euro/Kg. Pse mos të programohet, të organizohet e të ndërkombtarizohet “Dita e Putargës” në Shirokë në kohën e pikut të turizmit? Pse institucionet përgjegjëse shtetnore e vendore nuk projektojnë financimin (me kredi zero ose të butë ) të nji reparti përpunues të putargës me tekonologji bashkëkohore në mënyrë që të rritet prodhimi dhe “ Putarga shkodrane” të njihet si “markë” në tregun ndërkombëtar?

*8. Si mundet m’u harrue (me mbetë anonim) tradita shekullore e Shkodrës për prodhimin e mëndashit natyror prej krimbave përkatës që ushqehen me gjethe manash? Pa dyshim që kjo traditë paraqet vlerë shtesë kulturore me shumë interes për vizitorët. Nji repart përpunues i mendashit natyror, ku të përfshihen të gjtha fazat e procesit deri te materialet e përfundueme për shitje (suvenir) i mungon Shkodrës. Për kujtesë, qyteti Belaggio në brigjet e liqenit të Como-s( zemra e Europës së përparueme), përveç mjedist të veçantë panoramik, asht ba tërheqës për turistat edhe për prodhimin e pëlhurave të mëndafshit prej grave artizane.

*9. Falë vizionit bashkëkohor të nji gruaje gjermane me bashkëshort shqiptar, mori zhvillim turizmi në lumin e Shalës, por indiferentizmi i qeverive shqiptare, që kanë ndërtue e po rindërtojnë rrugë në të katër anët e Shqipnisë, ka shkaktue që rruga Vaudejës-Koman të jetë pothuej e pakalueshme, mbasi prej tre dekadash mbi te nuk asht vue dorë, gja që damton rritjen e turizmit në lumin e Shalës.

A duhet të marrin fund kjo situatë?

Shpresoj se ky shkrimi ndoshta ka me nxitë sadopak vemendjen dhe përpjekjen e institucioneve përgjegjëse për sa ma sipër./Gazeta Panorama

Tash në pleqëri, ndjej detyrim të rrëfej të vërtetën time, ashtu siç e jetova. Të flas për burrat modestë, që s’u mburrën ndonjëherë me bëmat e tyre dhe për të tjerët që regjimi u mbylli gojën e, i groposi në skërkat pa emra. Në asnjë rast s’marr përsipër, të uzurpoj monopolin e së vërtetës apo, të pretendoj dafinat për një ngjarje, ku qeshë i pranishëm rastësor, ndonëse u rreka me shpirt të ndihja sadopak miqtë e mi, që më shmangën me takt dhe me dashamirësi: “Byrazer, hap sytë… mos u përzje… se edhe dy muaj e pak të kanë mbetur”! Merak që m’u qep si hajmali, nga mëngjesi i datës 21, 22 dhe 23, maj 1974, madje më ndoqi edhe muajt në vijim, gjersa më liruan. Sidoqoftë, gjithë ç’ pashë dhe dëgjova ato tri ditë, s’do doja t’i merrja në varr.

Mica e Shtjefën Lacukut

Trashëgimia më e vyer që la filohelenisti i shquar Vas Gavoçi, mbas daljes nga burgu, veç veprave të klasikëve dhe morisë së heronjve të Homerit, pa diskutim ishte “Pisi-pisi”, një mace larushe e bardhë në të zezë, me sytë si sumbulla ari. “Pisi-pisi” ishte produkt i një çiftëzimi bizar, mëma ishte me origjinë nga Repsi, ndërsa ati, një maçok i egër. Kur na transferuan, Vasi futi macen në thes, e maskoi brenda dyshekut rrulo dhe ua hodhi policëve.

Kështu “Bardhoshja” mbërriti në Spaç, ku u përshtat mirë e bukur, me gjahun e bollshëm, (minjtë e galerive shtoheshin më shpejt dhe më të majmë). Sa u njoh me mjedisin, “Bardhoshja” doli jashtë rrethimit të eksploronte rrethinat, ku ndeshi një maçok të zi, që na e solli kollovar. Sapo u çiftëzuan, daci u bë firar, ndërsa “Bardhoshja” pas ca muajsh lindi tri kotele larushe, që shtuan gëzimin e krejt kapanonit.

Por një mëngjes, Vasi gjeti dy kotele të ngordhura dhe të tretën të plagosur. Duket “Bardhoshja” harroi përkujdesjen për të vegjlit, e mësuar me ngordhalaqët e Repsit, minjtë e Spaçit siç përmenda, ishin të shëndetshëm e tepër agresivë dhe sipas gjasave, i kishin mbytur. Pas ca kohe edhe “Bardhoshja” u zhduk, lajthiti apo, e shqyen minjtë, s’i dihet! Kësisoj; “Pisi-pisi” përfundoi jetime.

Tashmë gjithë dashurinë e hodhi te Vasi, që kujdesej dhe e ushqente me merakun e prindit. Kotelja larushe shëtiste shtrat më shtrat dhe iu fërkohej të gjithëve, por gjumi e zinte vetëm mbi gjoksin e tij. Sapo avitej “Pisi-pisi”, Vasi linte klasikët mënjanë dhe luante me të, gjë e pazakontë për filohelenistin e dhënë pas autorëve të antikitetit. Kështu vijuan gjer ditën e lirimit, kur bashkë me klasikët, i mbeti Tefës trashëgim.

Humbja e kontaktit më të zot, e bëri “Pisi-pisin” melankolike. Ajo grimpohej mbi kartoserë dhe mjaullinte majë çatisë, si t’i thërriste padronit. Tefa e ndillte: “Pisi-pisi”, po ajo vijonte vajet, gjersa bindej se s’do kthehej i zoti, pastaj zbriste me përtesë, i fërkohej pas gjunjëve dhe shtriqej sy-picërruar, me ronrone të zgjatura.

“Tani që të la Vasi pendët, të rrojë macka spiune bre Tef”! – e cyste Xhelal beu, pas ritit të përditshëm. – “Paj, pasha Zotin Xhelal bej, ma qari më del, m’u marr me micën, se me Akilin tat”! – ia kthente Tefa hazër xhevap (duke nënkuptuar Akil Kurbinin) dhe të qeshurat e shakatë tundnin kapanonin.

“Tarti”

Më se një vit para Revoltës, në kapanonin mbi abis, kumbisi një këlysh i vockël dhe i dobët, sa të ngjallte mëshirë. Fiqiri Muho, i sajoi një kolibe nën dritare, ia shtroi me kashtë e me rrecka dhe e ushqeu me biberon, gjersa nisi të hante me gojën e vet. Bubi rritej dhe zbukurohej, por s’ishte i prerë për burg, sepse dilte jashtë rrethimit dhe kthehej në strofkë, sa herë i tekej. Kësisoj u bë një tip emisari, që nxirrte brengat tona dhe sillte një grimë lirie.

E thërrisnim “Bubi”, aventurierin e vogël dhe ai na përgjigjej me “ham-liame” gazmore. Por duket ky emër, s’i ngjiti Fiqos sepse, kur po lexonte një ditë Dodë-në, iu tek ta pagëzonte “Tartarin” në respekt të taraskonasit të famshëm. Qysh atëkohë, e thirrëm njëzëri “Tarti”.

“Tarti” u rrit me ne, u bë pjesë e jetës sonë dhe miku më i mirë. Për të hiqnim çapën nga goja, ama edhe ai na e shpërblente me ledha dhe ojna. Aq u lidhëm, sa do ta kërkonim zgëqeve të kampit apo, do ta ndillnim gjersa të rikthehej, kur s’e gjenim në strofkë, po edhe ai e braktisi racën e vet dhe s’na ndahej, nga mëngjesi në darkë, në apel, në banjë, në mensë, madje gjer në hyrjen e galerive.

Duke u rritur fitoi ca reflekse të veçanta, shoqëronte njërin turn dhe priste tjetrin kur linte punën, me aq saktësi, sa mund ta krahasoje me një sahat perfekt. Kur qëllonte të na mbanin më gjatë, “Tarti” zinte hyrjen dhe bulurinte, gjersa shihte të dënuarit. Prezenca e tij i acaronte policët, që e përzinin dhunshëm, po ai kthehej dhe ua riniste ulërimave.

Ata e qëllonin me gurë dhe e sakatonin, ne e mjekonim dhe të nesërmen përsëritej avazi, gjersa lindi një antipati e ndërsjellë që u kthye dora dorës në armiqësi të rreptë. Sa pikaste rrobën e policisë, i ngrihej qimja drizë, skërmiste dhëmbët dhe i sulmonte ku mundte. Në këto pozita i gjeti revolta. “Tarti” përfaqësonte kafshën më të çuditshme e, më inteligjente që kam rastisur të shoh apo të dëgjoj.

Çudia lidhet me instinktet e kultivuara gjenetikisht, ndonëse s’i përkiste ndonjë race të zgjedhur, ai përftoi vetitë më të vyera të species së vet; ishte besnik dhe s’largohej nga strofka edhe kur mund t’i gërryenin zorrët, gati-gati si ne të burgosurit që shpesh flinim barkthatë dhe hanim veten; priste gozhdë në acarin dimëror spaçian, bash si ne në birucat e akullta, po s’bënte këmbë më tej, strukej në rrecka e kashtë dhe ruante vigjilencën; ndonjëherë kuiste i sëmurë si ne, nga gripi spanjoll, po sërish do ishte i përpiktë në orarin e pritje-përcjelljeve të turneve.

“Tarti” kishte intelekt perfekt. Pa ndihmën e instruktorit apo trajnerit personal, kapi përsosmërinë, kur të ngjashmit i sistemonin në shkolla dhe akademi me personel të specializuar, ku s’mungon shërbëtori kuzhinieri, mjeku, gjer te trajneri, instruktori, profesori, madje edhe akademiku.

Sot operojnë shkolla special, për trajnime me metoda bashkëkohore, ku përgatitin qenë për gjah kafshësh, shpendësh dhe peshkimi, qenë anti-mina, antidrogë, anti-eksploziv, qenë që gjurmojnë të mbijetuarit nga ortekët, që zbulojnë të zhyturit nën rrënojat, etj., etj., për të cilët lipset një mori vite punë, personel dhe natyrisht qenë udhëheqës, që përcjellin traditën nga brezi në brez.

“Tarti” ynë, s’kishte asnjërën; i mungonte ushqimi, hante krunde dhe supë burgu me ne, më shpesh ish i uritur; i mungonte komoditeti, shtrihej mbi byk dhe mbi rreckat plot parazitë; i mungonin: shërbimi, specialistët, trajnerët, instruktorët, s’po flas për pedagogë dhe akademikë të fushës përkatëse. Me gjithë këto mangësi dhe të tjera që s’i përmenda, ai rrethohej nga dashuria dhe përkushtimi human.

Por ama, edhe ai na e kthente shumëfish dashurinë, sidomos Fiqos, që e njihte për zot dhe prind! Natyrisht s’mund të komunikonte, por sytë dhe gjestet, flisnin sa dhjetë gjuhë! Kur ndokush zinte shtratin dhe rënkonte nga zori, “Tarti” shtrihej përfund jatakut dhe vigjilonte e do kuiste vajtueshëm për ndihmë, kur ishte rëndë, apo do lehte hareshëm, kur shihte përmirësim.

Bashkëjetesa me të dënuarit, qysh se hapi sytë, kish stimuluar te ai instinktin e vetëmbrojtjes dhe të kundërveprimit. Dallonte që tej policin agresiv, nga ai paqësor, siç pikaste kapadainjtë e kapardisur që ndëshkonin për teka, nga ata që zbatonin ligjin. Kur hynte në kamp Xhevdet Balla apo Preng Rrapi, ai do fshihej nën shtretër apo gjetkë, ku të mundte dhe do t’i ndiqte me sy dyshimtar. Pastaj, o do strukej më thellë, në varësi të rrethanave, o do t’iu ndukte këmbët dhe do t’i kafshonte ku mundte.

Kur në kamp apo në zonën minerare hynin dy Markët, “Mustakuqi” apo “Gjiganti”, do t’iu avitej dhe do t’iu fërkohej pas çizmeve. Veç ushtarakëve, “Tarti” bënte dallim edhe mes të dënuarve. S’thashë kot se ishte tepër inteligjent. E kishte grurë me të tërë, veç pak spiunëve qe ndonëse s’i sulmonte, s’iu afrohej as kur e ndillnin për të luajtur, as kur i hidhnin ushqim, përkundrazi, s’ua hidhte fare sytë dhe largohej indiferent.

Kur ndodhte të lidhnin ndonjërin pas shtyllës, “Tarti” i qasej tinës, në pamundësi të zgjidhte telin, i lëpinte gishtat si të shprehte solidaritetin në mënyrën e vet. Dhe kur përfundonin në birucë, zvarritej nën telat e rrethimit, i avitej derës dhe gërvishte llamarinën me putra, si për t’iu thënë: “S’ju lë vetëm! Jam këtu të bëj çmos, për t’iu lehtësuar ndëshkimin”!

Dhe bënte korrierin, sapo nderte tisin nata, gjersa ndrinte agu. “Tarti” vente e vinte, nga kapanoni në dhomat e izolimit, zvarritej rrëkesë së Ulsi Pashollarit, kur shqeu dyert e qelive dhe iu çonte të ndaluarve ndonjë strajcë ushqim, për të vrarë urinë, ndonjë batanije apo tesha, për t’i mbijetuar acarit spaçian.

Kësisoj “Tarti” fitoi statusin e “politikanit” dhe të “armikut të partisë”! Të paktën me këtë sy e shihnin ushtarakët, që s’e honepsnin pa e ditur ç’luhej në prapaskenë, pale të pikasnin veprimtarinë “armiqësore”, do ta kishin pushkatuar, që para revoltës!

Mëngjesin 21 majit, “Tarti” ishte krah Pal Zefit dhe ballë policëve. Mbase nuhati me intuitë, se do ngjiste diç e veçantë, ndaj dha kushtrimin me angullima. Kur policët mësynë Palin, ai u vërsul i tërbuar dhe i xhallaviti me dhëmbë nga duart e kërcinjtë, duke u bërë barrierë e pakalueshme. Gjatë përleshjes, qe më aktivi, u grisi teshat, i gjakosi dhe ua shqeu kapelat retra-retra.

E vetmja ditë që braktisi detyrën, që nuk shoqëroi as turnin e parë, as të dytin, në dalje apo hyrje, por zuri zgripin e tarracës dhe vrojtonte brenda e jashtë kampit, si roje vigjilent. Pastaj gjer kur Revolta u shtyp, ndihu miqtë dhe veprimtarinë “armiqësore” ndaj regjimit, e pagoi me jetë, u rendit “martiri i pestë”, në piedestal!

Mëngjes pa bilbila dhe pa tellall

S’di sa mund të kishte shkuar ora, kur më doli gjumi, për herë të parë pas pesë vjetësh, që s’më zgjuan bilbilat e policëve dhe zgurra e Malos. Nën shkallët e dusheve, hasa Zef Ashtën dhe Kolën nga Malësia e Madhe.

“Si keni ndje burra”? – i përshëndeta në dialekt.

“Paj, ka dashtë Zoti, si n’liri”! – ma ktheu plaku mustaqepërdredhur – “Kam tash tridhjetë vjet, që s’ndihem kësisoj”! – Zefi më blatoi një buzëqeshje atërore. – “Kush e ka humb, ia din vlerën Lirisë! S’ka gja ma t’bukur, me e gzue qoftë edhe dy ditë! Kena tash tri dekada skllav, të ndrym mes telave me gjemba, nën kërbaçin e policëve xhahilë, të regjimit mizor”.

Kur po ndaheshim më shkuan sytë instinktivisht në katit e tretë mungonte Flamuri!

“O Zot, e paskan rrëmbyer”?! – s’di ç’ngjyrë do kem marrë nga tronditja.

“S’e grabiti kush o bir, e hoqëm vetë”! – ma ktheu Zefi i qetë.

“Si ta kuptoj; ‘E hoqëm vetë’?, kur vetë e ngritëm”? – iu shkreha i nervozuar.

“Bir, ngritja e Flamurit, asht detyrë patriotike, ruajta asht sakrificë! Të parën e kryem me nder, të dytën do t’ia lamë kohës”.

“S’kena si me e rujt Bajrakun, duar thatë”? – ndërhyri tjetri, duke tundur duart në hava.

“Ka hak Kola! – pohoi Zefi dhe shtoi: – Jena përballë makinerisë ushtarake të regjimit të pabesë, që janë kail me na shue gjer tek i fundit. E pra, e kena të humbur davanë, veç me duar dhe me zemra, gjithsesi e bamë detyrën, iu treguam katilëve, se Liria rron edhe mes telave, se atdhetarizmi asht në anën tonë dhe tradhtia, në krahun e tyne. Po dorëzojmë vetveten, por jo simbolin.

Ushtrisë që i rrëmbejnë Flamurin, e ka humbur betejën! E ke ndi besoj, kur bije flamurtari, rendin dhjete me e zëvendësua? E pra, qindra dëshmorë bien në betejë, për me e ruajt pa prekun! Por s’jena në kushte barazie, ndaj lipset me e mbrojt, me çu mjet! Kësisoj dolëm në përfundim se; o duhet me e lshue, o me e shpëtue”!

“Domethënë e hoqën me mirëkuptim”? – e ndërpreva i paduruar.

“Jo veç me mirëkuptim, por edhe me vendim, or bir”!

“Cili e hoqi”?

“Meqë bezja u gjet në shtratin e Rexhep Lazrit, e hoqi ai”! – hodhi ca çapa dhe u kthye sërish: – “Hap sytë, mos u përziej se edhe pak burg ka mbetur” – dhe ndoqi tjetrin.

Sapo u shkëputa prej tyre, ndesha Zaken, syskuqur nga pagjumësia. “Paske logoritur me lot gjaku, o Riza bej Kamenica”! – e nguca si përherë.

“Leri shakatë bre djalkë, se na kanë rënë halle të rënda! Ti si më je, bre”? “I turbullt fare”!

“Hap sytë xhan i Zakes, mos u përziej… se edhe dy muaj të kanë mbetur”!

“Po ju, pse më drejtoheni të gjithë me këtë gjuhë”?!

“Mirë bëjmë bre, ti je djalë i ri dhe duhet të lironesh, pa neve na mori peropia”!

“Si do t’i vejë filli kësaj pune, Zake”?

“Më keq se ç’jemi, ku do vemi! Po ti mos u përziej…se edhe dy muaj të kanë mbetur”! – përsëriti.

“S’më the ç’ndodhi, gjatë orëve që isha duke fjetur”?

“Ore, s’marrke pyka ti! Të thashë, mos u përzie, se edhe dy muaj të kanë mbetur bre”! – “Të lutem, shuama kuriozitetin”!

“Mirë mo, mirë! U mblodh Këshilli Ndërkrahinor në mensë dhe morën ca vendime me peshë…”! – “Për shembull”?

“O-hu-a, ik ce, s’janë për tyja këto punë bre”! – dhe mori të përpjetën. – “S’iu përgjigje pyetjes, or mik”? Ndali në shkallaren e mesit dhe më hëngri me sy.

“Po ja, morën vendim të hiqnin Flamurin, për ta ruajtur nga xhelatët, përpunuan platformën dhe përpiluan një promemorie, me ca kërkesa që do t’ia parashtrojnë qeverisë”.

“Për kur bëhet llaf”?

“O-hu-a, pse ore unë e kam në dorë”!? – hodhi ca hapa dhe shtoi: “Ik rre djalkë, ce s’janë për tyja këto punë”! – dhe iu drejtua kapanonit “L”. Karakolli nën banja, ish mbushur plotë me ushtarë, ca me automatikë, ca mbanin mitraloz të lehtë, kurse të tjerët, baritnin përfund monopatit që shikonte rrethimin, për në shpatin përballë. Na e kallte datën ajo prani ushtarakësh të armatosur deri në dhëmbë, mbase edhe projektuesit e këtij skenari, i kishin pozicionuar kësisoj për këtë qëllim.

Por për forcë zakoni, u ktheva te lekani i kuqërremtë, nga sulina pikonte ndryshk si gjak. “S’dihet sa viktima do kenë hedhur në depozitë”?

“Si the”?

“Hiç!”

U ktheva majtas-djathtas të shihja me kë kisha folur, isha vetëm. Duket truri kish pësuar skizmë! “Mblidh mendtë bir, se kokërr gruri është, fluturon fiu dhe…”! Iu largova lekanit dhe iu drejtova kuzhinës private, në vatrat e së cilës diç po gatuanin katër-pesë vetë. I përshëndeta pa u përqendruar dhe iu drejtova vatrës së fundit, ku po gatuante Tomor Balliu.

“Ç’po na bën, o Tomçe”? – e pyeta për adet.

“Një kaçamak misri, se siç duken bathët, s’ka për të na zënë dhëmbi bukë”! Aroma e kuzhinës më stimuloi urinë.

“Vonohet shumë”? – po më gërryenin zorrët.

“Do edhe nja dy orë të ziejë”, – avulli erëkëndshëm gufoi nga vrima që shpoi ai me lugën e drurit dhe më xixëlloi hundët.

“Hajt prit edhe dy orë, o qyq”! – qava veten.

“Merri të thyesh urine”! – Sherif Allamani më zgjati dy fije petulla nga vatra përkarshi.

“Të falem nderit”! – i ndava përgjysmë dhe i gllabërova me katër kafshata, por ishin të nxehta dhe më përvëluan.

“Avash, or cull dhe ruhu se edhe pak të ka mbetur” – mbas këshillës, u largua me tasin në një dorë dhe në tjetrën tiganin.

Sherif Allamanin nga Mati, e pata shok krahu për gati dy vjet, në kapanonin mbi abis. Edhe pse kohët e fundit shiheshim rrallë, sepse flinin në dhoma të ndryshme, e ruanim miqësinë dhe respektin.

“Vini re! Vini re”, kuisi si qen i rrahur, hinka në shtyllë.

“Ika të shoh ç’po ndodh”! Pa hedhur hapin, Tomorin më këshilloi:

“Byrazer, dëgjoji miqtë që të duan të mirën dhe hap sytë se edhe pak të ka mbetur”!

“Vini re! Vini re”, tashmë kriq-friqet të çirrnin veshët.

Mësyva sheshin qendror dhe hyra mes turmës.

“Vini re! Vini re”, ushtoi sërish megafoni dhe të gjithë ngritën kryet.

Ballë kuzhinës kolektive, iu bashkova Muharrem Dylit, Pavllo Lakos, Rustem Gojkës, Tomor Allajbeut, Krenar Kajos dhe Ali Hoxhallarit.

“Ç’po ndodh”? – pyeta me një frymë patriotët.

“Pritet takimi mes përfaqësisë sonë dhe autoriteteve”, – ma ktheu Muharremi.

“Mos po i çojmë si cjapi te kasapi”? – kjo dilemë më brente prej dy ditësh.

“S’i detyroi kush, o bir? Të gjithë dolën vullnetarë, këtyre iu ra në hise”! – me ç’duket xha Rustemi ishte i mirë informuar.

“Komunistët janë të pabesë, druhem mos i mashtrojnë dhe i ekzekutojnë”!

“Kush do t’i pengonte të na masakronin edhe këtu ku jemi? Por i druhen reagimit të brendshëm, sidomos opinionit të jashtëm, ndaj synojnë të na ndajnë fije-fije, që të na nënshtrojnë më lehtë”.

“Tash, me ç’dukej, po përditësohej profecia e doktor Astritit: “Me sa i njoh, komunistët do bëjnë namin”!

“Ama kjo ngjarje, duhej të ndodhte medoemos, për t’i rrëfyer botës, se liria nuk vdes edhe pse lëngon prej tridhjetë vjetësh, nën dhunën me të egër që ka njohur njerëzimi! Historia kombëtare do pasurohet me një fakt unik, që do t’i japë efektet prapa, do tronditë themelet e regjimit dhe do afrojë fundin e tij”!

I kish rënë në të doktori! Revolta u shndërrua në kryengritje dhe tashmë jehona e saj, i kaptoi gjerdhet gjembaçë të burgjeve politikë dhe mbërriti në qeveri, mbase do t’iu gërvishtë veshët të mëdhenjve në skajet e kontinenteve, që të dëgjojnë klithmat dhe aktet e popullit të shumëvuajtur. Kësisoj të lidhurit me pranga e zinxhirë, po realizonin aspiratën e mbi dy milion të lirëve!

Ngjarja precipitoi shpejt dhe i kapi të papërgatitur qeveritarët që sollën disa mijëra ushtarë përgjatë natës dhe rrethuan kodrat e Gurth-Spaçit, gjer në kojkën më të lartë, ndërkaq nisën zëvendësministrin e Brendshëm, që të qetësonte gjendjen ose, të vinte situatën nën kontroll. Hera e parë në tridhjetë vjet, që regjimi ulte hundën dhe pranonte bisedime me të dënuarit politikë, paçka sa produktive do të ishin. Po trokiste momenti i ballafaqimit të lirisë me krimin!

Sakaq turma e dënuarve u ça në dysh, duke formuar një shteg në të cilin parakaluan Paulin Vata, Hajri Pashai dhe Nuri Stepa. Dërgata kaptoi portën e llamarintë, kurse matanë telave gjembaçë, prisnin një grup ushtarakësh, të prirë nga zëvendësministri i Brendshëm, Feçorr Shehu, siç dëgjova të thoshin.

Pompoziteti dhe arroganca e tyre, të ngjethte mishtë, ndërsa prezenca e mijëra ushtarëve, me tyta drejtuar mbi shtatëqind të çarmatosur paqësor, të kallnin datën. Një angështi e paprovuar më drodhi zemrën dhe luta me shpirt: “Mbroji o Zot, miqtë tanë”! Pa zënë dërgata kreun e shkallëve, zëvendësministri u shkreh:

“Ç’e patët atë rreckë në majë të pallatit”?

“Flamurin e Ismail Qemalit”! – ia ktheu Nuri Stepa me një frymë.

“Po atë sorrë në mes”? – qesëndisi ofiqari.

“Shqipja dykrenore e Skënderbeut”! – ia pati Paulin Vata.

“Do ta zhdukim atë shkarravinë, nga faqja e dheut”! – ulëriu zëvendësministri.

“Jo zotëri, ajo është në vendin e vet dhe mes njerëzve të duhur”! – ia preu Hajro Pashai.

“Kush qenka ky vend dhe cilët jeni ju”?

“Vendi quhet katakombet spaçiane, ndërsa ne, të dënuarit e ndërgjegjes”! – duket ironia ngjiti sepse, paskëtaj sundoi një heshtje varri, sa ndiheshin edhe gër-fërret e astmatikëve. Ne prisnin çdo ndodhte më tej, teksa ushtarakët e humbën toruan. Memorie.al

Nga Shkëlqim Abazi