Darka e Fundit (1495–1498), e Leonardo da Vinci (1452–1519) vepra madhështore e gjendur në një prej mureve të mensës së manastirit të Santa Maria delle Grazie në Milano, është mbi 4.5 metra e lartë dhe 8.8 metra e gjerë, por madhështia e saj nuk qëndron aspak te përmasat por te novacioni që mbart jo vetëm për shekullin e 15-të por edhe deri më sot. Ajo është një përzierje e perspektivës shkencore me dredhitë teatrale, një ndërthurje e intelektit me fantazinë, dhe një shkrirje ndjenjash njerëzore me mesazhin hyjnor.
Më vonë Leonardo do pikturonte Mona Lisa, tablonë më të njohur ndër epokat, por nëse Mona Lisa është simbol i përsosmërisë, ky afresk është plot të meta, sajesa dhe dredhi, të cilat në fakt nuk e nënvlerësojnë aspak atë, por përkundrazi na tregojnë më shumë për natyrën e hallakatur e të shpërqendruar të Leonardos, i cili jo vetëm nuk i përfundonte shumicën e veprave të tij, por edhe eksperimentonte me teknika pikturimi për t’i kryer ato sa më shpejt, kësisoj, fatkeqësisht, sot ky afresk gjendet në një gjendje të keqe. Por nëse mrekullohemi vetëm nga hija e mbetur e kësaj vepre, mund ta imagjinojmë sesi janë magjepsur murgjit dhe shikuesit e asaj kohe.
Kur Leonardo nisi të pikturonte afreskun, spektatorë të ndryshëm vinin e uleshin me qetësi vetëm që ta shikonin teksa ai punonte. Krijimi i veprave artistike, ashtu si edhe diskutimet mbi shkencën dhe filozofinë, në shumë raste shndërroheshin në ngjarje publike. Sipas shënimeve të një prifti të atij manastiri, Leonardo do shkonte herët në mëngjes, do montonte skelën e më pas do pikturonte me penel në dorë nga agimi deri në muzg, duke harruar të hante apo pinte, duke pikturuar pa ndërprerje. Megjithatë, kishte raste që në ditë ndryshme të mos pikturonte aspak. Ai do qëndronte përpara veprës për një apo dy orë duke u menduar në heshtje, duke analizuar e kritikuar me vete figurat që kishte krijuar. Kishte edhe nga ato ditët dramatike kur ndërthurej mania dhe pasioni i tij për t’i zvarritur gjërat. Sikur të ishte zaptuar nga një kapriço apo pasion i momentit, pa pritur e pa kujtuar, ai do shkonte në mes të ditës, ngjitej në skelë, merrte penelin, hidhte ndonjë penelatë tek njëra nga figurat e veprës, e pastaj largohej.
Në këtë vepër është vënë në zbatim perspektiva lineare, të cilën artistët e Rilindjes e aplikonin në çdo vepër të tyre për të sjellë një realitet më të natyrshëm në pikturë. Të gjitha linjat të çojnë te Krishti, i cili është edhe qëllimi i kësaj vepre dhe mesazhi kryesor që kërkon të japë Leonardo. Të gjitha figurat në afresk i përkasin një forme gjeometrike, ndaj trekëndëshat, rrathët dhe drejtkëndëshat janë kudo në funksion të perspektivës dhe gjeometrisë.
Kjo është një tablo lëvizjesh. Por, në këtë larmi ka aq shumë rregull dhe në këtë rregull ka aq shumë varietet, saqë ndërthurja harmonike e lëvizjes dhe reagimit ndaj saj duket sikur nuk shteron kurrë. Asnjëherë më parë ky episod biblik nuk ishte dhe vazhdon të duket aq i afërt dhe jetësor.
Në këtë afresk të Leonardos përshkruhen reagimet e apostujve pasi Jezusi u thotë atyre se, “Njëri nga ju do të më tradhëtojë.” Në pamje të parë duket si një moment i ngrirë i ngjarjes, sikur Leonardo ta ketë kapur skenën me shpejtësinë e syrit të tij të mprehtë, duke e ndalur kohën, e duke e ruajtur vetëm në një moment. Darka e Funditë shtë guri i themelit për artin evropian, dhe vështirë të gjenden fjalët e duhura për të përshkruar atë moment fotografik të kohës përmes lëvizjeve mjeshtërore.
Drama nis fill pas fjalëve të Jezusit. Koka e tij është e ulur në heshtje ndonëse duart janë në lëvizje për nga buka. Ashtu si një gur i hedhur në një pellg, deklarata e tij shkakton valë që përhapen për nga jashtë, duke u shpërndarë nga ai e deri tek skajet e afreskut, duke krijuar kështu një reagim trillues të historisë. Teksa fjalët e Jezusit lenë pas ekon e tyre, momentet pasuese të ungjillit bëhen pjesë të kësaj drame. Në vargjet e Ungjillit sipas Mateut shkruhet, “Ata u pikëlluan shumë dhe secili prej tyre filloi të thotë: Mos jam unë, Zot?” Ndërsa te Ungjilli sipas Gjonit shkruhet, “Atëherë dishepujt u panë njëri me tjetrin, por nuk arritën të kuptonin për kë po fliste.” Edhe pse tre dishepujt në cepin e majtë të veprës janë në reagim e sipër, të tjerët sapo kanë nisur të reagojnë apo të pyesin njëri-tjetrin.
Përveçse shohim portretizimin e lëvizjes të kapur në një moment të vetëm, Leonardo ishte mjeshtër në përshkrimin e moti dell’anima, lëvizjet e shpirtit. Darka e Fundit është shembulli më i mirë dhe më drithërues i lidhjes midis gjesteve dhe mendimeve në mbarë historinë e artit.
Jezusi, i pozicionuar në qendër të veprës, me gojën pakëz të hapur, sapo ka mbaruar së bëri deklaratën e tij. Shprehitë e figurave të tjera janë të forta, paksa të ekzagjeruara, sikur të ishin aktorë të një drame të vënë në skenë. Por shprehia e Jezusit është e qetë dhe e paqtë. Ai duket gjakftohtë dhe jo i shqetësuar. Ai është paksa më i madh në madhësi sesa apostujt, ndonëse Leonardo e mbuloi me zgjuarsi faktin që e kishte përdorur këtë dredhi. Dritarja e hapur, me peizazhin e shndritshëm përtej, formon një aureolë natyrale. Manteli i tij është pikturuar me ngjyrë blu, një nga pigmentet më të shtrenjta të kohës. Tek studimet e tij mbi optikën, Leonardo kishte zbulura se objektet që kanë një sfond me dritë duken më të mëdha sesa ato që kanë sfond të errët.
Dora e djathtë e Jezusit është e drejtuar për nga një gotë e mbushur deri në çerek me verë të kuqe. Një detaj tejet i çuditshëm është se, gishti i tij i vogël shihet përtej qelqit të gotës. Pas gotës gjendet një pjatë dhe një copë bukë. Dora e tij e majtë e ka pëllëmbën për nga lartë, duke treguar për nga një copë tjetër buke, të cilën e sheh më vështrimin e tij me kokën e varur poshtë. Perspektiva dhe kompozimi i veprës, sidomos e parë nga dera ku hynin murgjit për në sallën e ngrënies, udhëheqin vështrimin e shikuesit për të ndjekur vështrimin e Jezusit, i cili zbret përmes krahut të majtë te copa e bukës.
Ai vështrim i referohet sakramentit kishtar të Kungimit. Në Ungjillin sipas Mateut, kjo ndodh pas deklaratës që ai bëri se do të tradhëtohet: “Jezusi mori bukën, e bekoi, e theu, ia dha dishepujve të tij, dhe tha, ‘Merreni, hani, ky është trupi im.’ Më pas ai mori kupën, bëri lutjen e falenderimit, dhe ua dha atyre, e tha, ‘Pini ju të gjithë, sepse ky është gjaku im i beslidhjes së re, i cili derdhet për larjen e mëkateve.’” Kjo pjesë e historisë shpërndahet si valë nga Jezusi për tek të tjerët, duke shkaktuar kështu si reagimet për zbulimin se Juda ishte ai që do e tradhëtonte, ashtu edhe themelimin e Kungimit, si një sakrament të shenjtë.
Dymbëdhjetë apostujt janë të grumbulluar në katër grupe prej nga tre veta. Me pamje të errët, të shëmtuar dhe me hundë të kërrusur, Juda i ka ngulur thonjtë e dorës së djathtë te qesja me argjend që i është dhënë për të tradhëtuar Jezusin, fjalët e të cilit ai e di që janë për të. Ai tërhiqet paksa me shpinë, dhe rrëzon me krah kupën e kripës (e cila duket shumë qartë në kopjet e para por jo te vepra që kemi sot) në një gjest famëkeq. Ai largohet nga Jezusi dhe është pikturuar në hije. Edhe teksa trupi i tij zmbrapset dhe spërdridhet, dora e tij e majtë drejtohet për nga buka që ai dhe Jezusi do ndajnë me njëri-tjetrin, e cila edhe do shpallë fajtorin. “Ai që ka ngjyer bashkë me mua dorën në çanak, ai do të më tradhëtojë,” thotë Jezusi, te Ungjilli sipas Mateut. Te Ungjilli sipas Markut shkruhet, “Ju them në të vërtetë, dora e atij që do të më tradhëtojë gjendet me mua në këtë tryezë.”
Në afresk, Pjetri dallohet menjëherë. Ai është i kurdisur prej acarimit, me supet e ngritura plot mërzi. “Tradhëti ndaj teje? Tradhëtar? Për kë e ka fjalën zoti ynë?” pyet ai. I shquar për gjaknxehtësi ai është mëse i gatshëm të veprojë. Në dorën e tij të djathtë ka një thikë të gjatë e cila është një parashikim për aktin e tij të mëvonshëm, kur në po atë mbrëmje ai do priste veshin e një prej shërbëtorëve të kryepriftit, duke u munduar të mbronte Jezusin nga ata që kishin ardhur për ta arrestuar.
Pas figurave janë tri dritare dhe duket që përtej tyre është ditë dhe jo natë, fakt që bie në kundërshtim me titullin e afreskut, por edhe me kulturën hebraike që darkonte për festa pas perëndimit të diellit. Por dhoma ku u bë ky afresk nuk kishte dritare, ndaj Leonardo improvizoi me dritaret në pikturë për të shtuar dritë artificiale. Tri dritaret simbolizonin trinitetin, por edhe sillnin dritë artificiale në dhomë. Por, nuk ishte problem, askush nuk e kritikoi, arti është trillim, ai jep një mesazh dhe Leonardo e dha mesazhin e tij të Krishtit ndaj apostujve dhe ndaj shikuesve të kësaj vepre. Prandaj, edhe mbi tavolinë nuk ka ushqim mjaftueshëm për trembëdhjetë veta, as edhe gota vere, pasi këtë banket të varfër me ushqime e mbushin shpirtërisht ata që janë në të.
Ajo që duket më qartë në perspektivën e veprës Darka e Fundit është pika qendrore, drejt të cilës të gjitha linjat e vështrimit drejtohen dhe takohen. Këto vija që largohen nga syri i shikuesit, ose vijat ortogonale, të çojnë të gjitha te balli i figurës së Jezusit. Kur nisi punën, Leonardo nguli një gozhdë të vogël në qendër të murit. Arrijmë ende ta shohim vrimën e gozhdës në anën e djathtë të kokës së Jezusit. Më pas, nga ajo pikë ai bëri skalitje të vogla në mur të cilat rrezatonin për nga jashtë. Këto do ndihmonin të drejtonin linjat paralele në atë dhomën imagjinare, si për shembull trarët në tavan dhe majat e sixhadeve, teksa zhduken drejtë pikës së shuarjes në pikturë. Për të kuptuar se si Leonardo e manipuloi në mënyrë të jashtëzakonshme perspektivën e kësaj pikture, shiko me vëmendje sixhadet e varura në dy anët e murit. Majat e sixhadeve formojnë linja që takohen te balli i Jezusit, ashtu si edhe të gjitha linjat e tjera të perspektivës. Këto sixhade u pikturuan në mënyrë të atillë që duken sikur janë në të njëjtën linjë me sixhadet e vërteta në sallën e ngrënies, duke krijuar kështu iluzionin se piktura ishte vazhdim i dhomës.
Krishti është figura boshtore në këtë afresk. Ai ndodhet në qendër në përshtatje me natyrën e tij hyjnore dhe me rëndësinë e kësaj tematike të veprës. Bëj një eksperiment të vogël: bashkoi tërthorazi këndet, dhe do shikosh një X të madh në qendër të veprës, me pikën qendrore ballin e Krishtit. Ajo pikë është pika e konvergjencës, personifikimi i Perëndisë, shpalosja e së vërtetës universale. Duke e ndërthurur këtë sistem matematikor me aftësinë e tij artistike, Leonardo ka pikturuar me mjeshtëri një imazh harmonie dhe idealizmi brenda kredos së Krishterë.
Trupi i Krishtit ka formën e një trekëndëshi barabrinjës. Ai qëndron i ulur në një ndenjëse brenda një hapësire që gjurmon formën e një rrethi. Këto forma gjeometrike ideale i referohen përqendrimit të madh që kishte Rilindja me Neo-Platonizmin (një element i ringjalljes humaniste që pajton aspekte të filozofisë greke me teologjinë e krishterë). Në alegorinë e tij, Shpella, filozofi i lashtë grek Platoni theksoi papërsosmërinë e jetës tokësore. Gjeometria, e përdorur nga grekët për të shprehur përsosmërinë qiellore, është përdorur nga Leonardo për të festuar Krishtin si mishërim i qiellit në tokë.
Por Darka e Fundit fsheh edhe shumë të meta. Dhoma e pikturuar zvogëlohet aq shpejt në madhësi saqë muri i pasëm i saj mjafton vetëm sa për të pikturuar tri dritare në të cilat shihet peizazhi i përtejmë. Sixhadetë nuk janë porporcionale. Tryeza është shumë e ngushtë për një darkë të rehatshme, dhe apostujt janë të ulur vetëm në njërën anë të saj, duke bërë që të rrinë ngushtë me njëri-tjetrin, pasi nuk ka vend mjaftueshëm. Dyshemeja shkon për nga lart, si një skenë, dhe tryeza është anuar paksa për nga shikuesi. Të gjithë personazhet janë ballazi, sikur janë në skenë, e madje edhe gjestet e tyre janë teatrale.
Përveç Krishtit qendror, Judës tradhëtar dhe Pjetrit gjaknxehtë, një figurë tjetër e rëndësishme është ajo e apostullit Gjon, i cili qëndron i qetë dhe i trishtuar, duke pranuar i pafuqishëm atë çfarë po e pret Zotin e tij. Është pikërisht kjo figurë, Gjoni, që u bë objekt botëror debati pas botimit të librit Kodi i Da Vinci-t në vitin 2003, nga Dan Brown, në të cilin autori, edhe pse idenë e kishte huazuar nga libra të mëparshëm, ngre teorinë konspirative se në fakt ajo figurë nuk është e Gjonit, por e Mari Magdalena, gruaja e Jezusit. Për dikë të dhënë pas historive rozë ky spekullim tingëllon shumë trillues e joshës por për besimin më të madh të botës kjo përbën herezi. Një burrë që bëhet grua nuk të bën më përshtypje në jetën e sotme moderne, por jo në këtë kontekst që po diskutojmë, pasi një ndryshim i vetëm një gjinie cënon themelet e një besimi dymijëvjeçar dhe fesë më të madhe në botë. Në krishtërim, Jezusi erdhi si hyjni në formë njerëzore dhe jo njeri i zakonshëm që hante, pinte dhe martohej.
Por lënë mënjanë aspektin teologjik e fetar, kjo teori e Dan Brown nuk qëndron aspak, asnjë kritik serioz arti nuk e mbështet, dhe mbi të gjitha, vetë Leonardo as që e çoi ndonjëherë ndër mend.
Por, ai libër është mbi artin dhe fantazinë, ndaj le të luajmë pak e të supozojmë për një moment se është vërtet e tillë. Se në të djathtë të Jezusit ndodhet një grua dhe jo një apostull mashkull. Dhe pyetja e parë dhe e thjeshtë që na vjen ndër mend është se nëse ajo është Mari Magdalena, ku është Gjoni? I bie të jetë Krishti dhe njëmbëdhjetë apostujt. Apo jo? Pra, na mungon një apostull! Por, jo, ajo figurë mund të duket si grua, por nuk është grua.
Një tipar tjetër i Rilindjes ishte ringjallja e artit grek dhe romak, rilindja e buzëqeshjes greke dhe bukurisë së trupit greko-romak, për këtë arsye të gjitha figurat në pikturat apo skulpturat e Rilindjes, qofshin profetë, apostuj apo edhe luftëtarë trima kanë një finesë femërore. Shikoi veprat e tjera të Rilindjes e do e kesh të vështirë të kuptosh gjininë e figurave.
Për më tepër, çështja e seksualitetit dhe e përzierjes së gjinive ishte pak komplekse në atë kohë. Një mashkull fisnik dhe i bukur portretizohej si femër, siç është rasti i veprës Davidi i Donatelos, i cili ka pozën dhe linjën trupore të një femre apo ndoshta siç ndodh edhe sot me fotografitë e retushuara të yjeve të Hollywood-it.
Leonardo ishte mjeshtër në shkrirjen e dallimeve midis gjinive. Figurat e tij hermafrodite joshëse, që i përkisnin të dyja sekseve, kishin nisur që në pikturat e tij të para e vazhduan edhe gjatë viteve të fundit të jetës së tij. Gjithashtu, ajo çfarë nuk mësohet shumë në shkolla është se Firence, kryeqyteti i Rilindjes, shquhej jo vetëm për finesën dhe artin e rafinuar, por edhe si kryeqyteti i lirisë seksuale dhe sidomos homoseksualitetit. Firence dhe qytete të tjera toskane ishin mbushur me homoseksualë. Në fakt, qytetet toskane ishin aq të njohura për këtë aspekt, saqë qeveria e Genova nuk do të lejonte mësues toskanë për të dhënë mësim në Genova. Firence ishte e njohur si qendër e homoseksualitetit. Thashetheme qarkullonin rreth shumë emrave të mëdhenj, dhe sot dihet se vetë Leonardo ishte homoseksual. Në veprat e tij ka nuanca të forta të ndërthurjes gjinore dhe figurave transseksuale. Për shembull, nëse krahasojmë veprat e tij më të njohura si Mona Lisa dhe Gjon Pagëzori, shohim se këto figura, edhe pse me gjini të ndryshme, kanë të njëjtën fytyrë femërore.
Leonardo nuk fshehu asnjë kod sekret në figurën e Gjonit, përkundrazi ai pikturoi natyrën e apostullit të përshkruar në Bibël. Aty, apostulli Gjon përshkruhet si djalë i ri, i brishtë dhe që Jezusi e donte më shumë nga të tjerët, ndaj edhe Leonardo e ka pikturuar në krahun e djathtë të Krishtit, ndaj dhe e ka portretizuar me sensualitetin e kohës. Kjo figurë, e mbuluar me magjinë e Rilindjes, e venitur apo e transformuar sado pak nga restaurimet e shumta ndër shekuj, e mbijetuar nga bombardimet e Luftës së Dytë Botërore, ndoshta konfuzon edhe sot sytë e pastërvitur me art dhe ngjyra, por nuk ka figurë tjetër në të përveçse Gjonit, personazhit biblik të mishëruar në vepër arti me nuanca finese të Rilindjes nga vetë dora e brishtë dhe delikate e Leonardos.
Në këtë afresk, mjeshtri më i madh i artit i mbarë kohërave, ka pikturuar Jezus Krishtin dhe dymbëdhjetë apostujt e tij duke darkuar për herën e fundit me ta, pasi të nesërmen ai nuk do të ishte më në mesin e tyre por të do kryqëzohej. Leonardo ka pikturuar momentin më kyç të darkës, ku Krishti tregon për vetëflijimin e tij, mundimet që e presin në kryq për të shlyer mëkatet e njeriut, për vdekjen dhe ringjalljen.
Dhe ashtu si Krishti kaloi përmes Kalvarit të tij, edhe kjo vepër kaloi përmes një rrugëtimi të gjatë vuajtje. Dhe e gjitha si pasojë e vetë krijuesit të saj, Leonardos.
Kur Leonardo përdorte bojëra vaji mbi telajo, ai hidhte ndonjë penelatë, bënte me raste ndonjë njollë apo prekte një pjesë të pikturës, meditonte për pak kohë, e pastaj shtonte disa shtresa deri sa ta bënte të përsosur. Kjo e lejonte atë të pikturonte tone delikate te hijet, dhe të zbuste konturet e objekteve. Penelatat e tij ishin aq të lehta dhe të shtresuara në atë mënyrë që cekjet e penelit ishin të padukshme, dhe në shumë raste ai priste me orë ose ditë të tëra përpara se të shtonte me butësi shtresa dhe prekje të tjera të penelit.
Fatkeqësisht, ky proces kaq i rehatshëm në telajo ishte një luks që nuk i ofrohej piktorit në një afresk muri, i cili kërkonte që boja të hidhej menjëherë në allçi të njomë në mënyrë që të mbante në mur. Sapo të vendosej një pjesë e allçisë, ajo duhej pikturuar brenda një dite, përpara se të thahej, sepse më vonë ishte shumë e vështirë të punohej mbi të. Dhe duke qenë natyrë eksperimentale, e shpërqendruar dhe gjithmonë e nxituar, Leonardo përdori një teknikë të shpejtë e cila do bënte që kjo vepër të zgjaste vetëm pak vite.
Në vitin 1550, Giorgio Vasari (piktor, arkitekt, shkrimtar, historian, etj) raportoi se piktura ishte tashmë e dëmtuar, ndërsa në vitin 1652 afresku ishte aq i zbehtë dhe i venitur sa që murgjit nuk e patën aspak problem që të hapnin një derë te muri ku ishte afresku, duke prerë këmbët e Jezusit, të cilat, ka të ngjarë që të kenë qenë të kryqëzuara si shenjë e kryqëzimit që e priste Krishtin të nesërmen e asaj darke.
Përgjatë viteve, ka patur të paktën gjashtë përpjekje madhore për ta restauruar veprën, shumë prej të cilave s’bënë gjë tjetër veçse e përkeqësuan situatën. Përpjekja e parë e restaurimit, për aq sa e kemi të regjistruar, i përket vitit 1726 nga një kurator i cili përdori bojra vaji për të mbushur pjesët që mungonin, e që më pas i lyu me një shtresë llaku. Më pak se pesëdhjetë vite vite më vonë, një restaurues tjetër prishi të gjitha pjesët që kishte shtuar kuratori i fundit dhe nisi t’i restauronte vetë fytyrat e figurave në afresk; një protestë publike e bëri që ta ndërpriste punën me vetëm tri fytyra të papërfunduara. Gjatë Revolucionit Francez, forcat antiklerike gërvishën sytë e apostujve, e më pas salla e ngrënies u përdor si burg. Restauruesi i rradhës u përpoq ta shkëpuste pikturën nga muri, duke menduar gabimisht se ishte pikturuar me teknikën e afreskut. Në fillim të shekullit të njëzetë, u bënë dy pastrime, të cilat shmangën dëmtimin e mëtejshëm të afreskut dhe ngadalësuan kështu prishjen e saj. Bombat e forcave aleate gjatë Luftës së Dytë Botërore, e goditën sallën e ngrënies, por afresku u mbrojt nga thasë me rërë.
Restaurimi i fundit nisi në vitin 1978 dhe zgjati për njëzetë e një vjet. Ai pranohet si restaurimi më i plotë në histori. Kryekuratorja Pinin Brambilla Barcilon dhe ekipi i saj e nisën punën duke përdorur reflektoskopi infrakuqe dhe mostra mikroskopike për të zbuluar, në mënyrën më të mirë të mundshme, elementët origjinalë të afreskut. Ajo detyroi restauruesit e ekipit të saj të studionin vizatimet e Leonardos, dhe kopjet e kësaj vepre të bëra gjatë jetës së tij. Qëllimi fillestar ishte të shfaqej në mur vetëm ajo pjesë e pikturës që njihej si e bërë nga dora e Leonardos, por kjo rezultoi e pakënaqshme për shkak se vetëm pak kishte mbetur nga origjinali. Kështu që restauruesit rikrijuan pjesët që mungonin në mënyrë të atillë që të dukej se çfarë ishte dhe çfarë nuk ishte origjinale; aty ku nuk ishte e mundur të bëhej dallimi i veprës origjinale, ekipi përdori me shumë delikatesë bojra uji me një ngjyrim më të lehtë, për të shpalosur konktrastin me origjinalin, dhe për t’i bërë me dije shikuesit që ato ishin vetëm pjesë spekullative.
Shumë njerëzve kjo gjë nuk i pëlqeu aspak, por në tërësi Brambilla Barcilon mori lëvdata për krijimin dhe rikrijimin e asaj që në fakt është një vepër arti që duket shumë besnike ndaj origjinalit. “Jo vetëm që u rekuperua ngjyra origjinale, por gjithashtu edhe qartësia dhe struktura arkitekturale, mjetet e perspektivës, dhe fizionomitë e figurave,” tha ajo. “Fytyrat, të ngarkuara me tipare groteske për shkak të restaurimeve të shumta, edhe një herë arrijnë të shfaqin shprehi të vërteta. Tashmë fytyrat e apostujve duken se janë të përfshira realisht në dramën e momentit, dhe ndjellin gamën e reagimeve emocionale që synonte Leonardo pas asaj deklarate të Krishtit.”
Ndonëse kjo vepër i mori Leonardos tri vite kohë dhe punë, ajo i siguroi atij jo vetëm patronazhin e Dukës së Milanos por në vitin 1498 edhe një shpërblim të majmë: një vresht dhe 80,000 m2 tokë në San Vittore, e shumë privilegje të tjera. Por, ato tri vite të punës së Leonardos lanë një trashëgimi artistike dhe ndërthurje mendimi aq të madhe saqë privilegji tashmë i përket brezave ndër shekuj të cilët do e shohin dhe admirojnë këtë kryevepër.
Përmes afreskut monumental Darka e Fundit, gjenialiteti i Leonardos i prezantohet epokave në mënyrë madhështore, dhe arti shpaloset në një formë të re. Risia është qëllimi i artit, një forcë pararojë, e cila mbart të gjithë dijen epokale të historisë njerëzore dhe e udhëheq botën drejt së ardhmes.
27 m i gjatë, murali i ngërthen 75 figura me përmasa reale: në qendër janë 3 artistët e Greqisë antike, Iktinusi (arkitekti kryesor, përgjegjës për Partenonin e Athinës), Apellesi (piktori i famshëm grek) dhe Fidia (skulptor, piktor).
4 Muza si përfaqësuese të periudhave artistike – Për ta “balansuar” sadopak aspektin femëror të muralit janë përdorur 4 figura femërore gjoja si muza (në mesin e 70 burrave : ) ato i simbolizojnë periudhat e artit: artin grek, romak, gotik, dhe artin e Renesansës (Rilindjes).
67 artistë në dukje tek bisedojnë me njëri-tjetrin, sipas kundërvënies të supozuar në përputhje me doktrinën akademike – mbështetësit e “ngjyrës” janë plasuar në të majtën e muralit, ndërsa ata të qasjes vizatimore në të djathtën.
Delaroche – “Studim për figurën e Famës”, c1837-41
Alegoria e Artit – Figura alegorike e “Gjeniut të Arteve” – modeli i përdorur për “alegorinë” nga Delaroche ishte një femër e njohur e Parisit të asaj kohe, Josephine Bloch, figurë mjaft frymëzuese, Bloch do i frymëzonte shumë artistë dhe poetë francezë – psh. ajo ishte njëra nga figurat e vëllimit poetik “Lulet e së Keqes” të Charles Baudelaire.
Jimmy Nelson (një artist i mirënjohur britaniko-holandez), si fotograf ka udhëtuar gjithandej nëpër botë, me dekada, për të kapur bukurinë e indigjenëve të planetit dhe për ta mahnitur publikun botëror me librat fotografikë monumental “Before They Pass Away (Para se të Ikin)” dhe “Homage to Humanity (Homazh për Njerëzimin)”.
Mirëpo, për shkak të pandemisë Covid-19, në v. 2020 udhëtimi pothuaj qe bërë i pamundur. Në pamundësi për t’bredhur lirisht nëpër botë, Nelson “qe detyruar ta ndryshonte fokusin, kamera e tij do i fokusohej Holandës”. Sëshpejti ia filloi me “zbulimin” e kostumeve tradicionale holandeze, anise e dinte por sikur u vulos rishtas, iu bë e qartë sa të bukura ishin. Jo vetëm të bukura, por po aq unike sa ato të Papuanëve apo të indigjenëve Maasai, me të cilët kostume ishte mrekulluar më parë. Kështu që e përdori këtë “izolim të pafat nga pandemia gjoja si justifikim” për të kapërthyer artistikisht Bukurinë e Holandës.
Do marr “guximin” të them se askush më parë fotografikisht s’e ka kapur bukurinë e kostumeve holandeze si Nelson. Në librin e tij “Mes Detit dhe Qiellit” (Shtator 2022) i përshkruan 20 komunitete të Holandës me veshjet e tyre tradicionale – nga Axel në jugperëndim, e deri në Hindeloopen të verilindjes. Është libër i madh, i formatit të madh, kjo fjalë për fjalë, por dhe njëkohësisht një libër fotografik i madh, libër i shkëlqyer, me të vërtetë një Ode për Holandën. Dhe, natyrisht, në përputhje me spektrin e tij artistik, Ode për Njerëzimin në përgjithësi.
Krahas librit voluminoz “Mes Detit dhe Qiellit” (528 faqe) qe organizuar dhe foto-ekspozita shoqëruese. Një vit më vonë, disa nga foto-portretet e tij u kurorëzuan me botimin si pulla postare, publikimi qe quajtur “Jimmy Nelson – Ode Holandës” (kjo qe bërë nga PostNL). Pullat dolën më 25 Janar 2023, janë 20 pulla të ndryshme me portrete të grave holandeze, veshur me kostumet e tyre tradicionale.
[ ngjitur: Gabriel Ritter von Max (1840-1915) – Shkollarët, 1915 – detaj ]
E shohim që artisti Ritter von Max veprën e vet e ka quajtur “shkollarët”, ose të diturit, të mençurit, studiusit etj. etj. Si titull i librit (gjoja që janë duke lexuar shkollarët) figuron “Dualismus”, e që na e kujton dualizmin e filozofit francez Descartes. Dekarti (Rëne Dekarti) pati filluar me “cogito, ergo sum” (mendoj, prandaj jam, ekzistoj) mbase si “mosdyshim kartezian” : ) dhe do na e linte tutje si filozofi versionin e tij të dualizmit klasik. T’i besosh mendjes është diç e madhe.
Psh. sot IA (inteligjenca artificiale) padyshim vazhdon si Dekarti “cogito, ergo sum”, e ka t’njëjtin besim të madh, prore beson se një ditë do jetë më e “mençur” se njeriu, tekefundit më efikase se krijuesi i saj, por madje dhe super-inteligjente. Nëse intelekti t’mos e kishte besimin padyshim do ipte “shpirt” or something… do vdiste dmth : ) Ekziston vetëm si kod, si artificialitet, vetëm si “mendje” pa patur asfare lidhje me fiziken (materiale) përveç me energjinë (si ana tjetër e medaljes materialiste – meqë e dimë, Ajnshtajni me mençurinë e-mc2 na e pati thënë se ‘energjia’ thjesht ajo ana tjetër e materies, në thelb baraz me materien, e vërtetuam pastaj mjaft shpejtë dhe me bombat bërthamike).
Sidoqoftë, shakatë janë tjetër – dualizmi lidhet me pikëpamjen filozofike se mendja dhe trupi në thelb janë lloje të ndryshme substancash, ose kanë natyra të ndryshme. Me këtë nënkuptohet që mendja (si substancë jomateriale) dhe trupi (këtu nënkuptohet dhe truri brenda kafkës sonë, si organ material) jo vetëm që ndryshojnë në kuptim, por u referohen llojeve të ndryshme të entiteteve. Ata që e kuptojnë kështu dualizmin mendor-trupor (jomaterial-material) do ta kundërshtojnë çdo teori e cila e identifikon mendjen me trurin (i cili trur, kuptohet, duke qenë substancë materiale konceptohet si një mekanizëm fizik).
Sipas meje, e qartë se Dekarti do teorizonte i “frymëzuar” nga mësimet platonike-aristoteliane, thuase “teoria e tij e dualizmit” do ishte diç si derivacion, si eksperiment ideatik. Filozofia “eterike” platonike sugjeronte të paprekshmen, spekulativen, shpirtëroren, të mbinatyrshmen. Ndërsa aristotelizmi insistonte me “filozofinë” e së prekshmes, me realitetin tokësor, me njëmendësinë faktike (si burim i të gjitha njohurive, e sidomos i atyre shkencore). Apo akoma më herët, pikëpamja “materialiste” (e Demokritit psh.) dhe ajo “idealiste” (e Platonit) sikur qenë përqafuar në dansin e kundërshtisë që nga lashtësia.
Platoni besonte se idetë janë thelbësore, në krahasim me objektet (atomos – dmth, me materien, materializmin). Idealizmi i Platonit bazohej në supozimin se struktura bazë themelore e gjërave të kësaj bote nuk është atomi (materia), por forma abstrakte mendore që i përcakton vetitë e një objekti.
Bazamenti filozofik “materialistik” i Demokritit bazohej në supozimin se atomet janë të vetmet gjëra që vërtet ekzistojnë, se atomet janë të përjetshme. Të gjitha gjërat tjera të kësaj bote ekzistojnë vetëm për shkak se janë të përbëra nga atomet. Duke ndjekur këtë logjikë, atëherë pra dhe vetëdija e njeriut do duhej t’jetë produkt i proceseve fizike në trurin e tij. Sipas Demokritit “vetëm atomet dhe zbraztësia ekzistojnë, çdo gjë tjetër është opinion”.
Dekarti do e zhvillonte teorinë e mendjes si substancë jomateriale që përfshihet në aktivitete të ndryshme ose i nënshtrohet gjendjeve të ndryshme, si psh. mendimi racional, imagjinata, ndjenja (ndjesia) dhe vullneti. Materia (si lëndë substanciale) përputhet me ligjet e fizikës në mënyrë mekanike, me përjashtim të trupit, për të cilin Dekarti besonte se ndikohet në mënyrë shkakësore nga mendja e njeriut, dhe që po ashtu prodhon në mënyrë shkakësore ndodhi, evente të caktuara mendore.
Bie fjala, dëshira për ngritjen e krahut vjen nga mendja dhe voila sakaq shkaktohet ngritja e krahut. Njëjtë, me mendjen shkatohet dhe lëvizja e këmbëve dhe hooop hidhen hapat, ia nisim e ecim, vrapojmë. Dhe ashtu, varg e varg, të gjitha “komandat” mendore që e bejnë trupin t’i kryejë veprimet e ndryshme. Mirëpo goditja padashtas me çekan e gishtit, jo vetëm që nuk vjen nga mendja, por shkakton madje dhimbje në mendje. Goditet gishti por ja që dhemb mendja (anise neve na duket se dhemb gishti). I bie se është një lloj “ndëraksioni” i çuditshëm ndërsubstancial, dhe rreth kësaj Dekarti do e lodhte mendjen me gjithë bashkëmendimtarët e tij, me pasuesit e filozofisë së tij.
Të tilla probleme “ndëraksionale” do shkaktonin ose do sillnin dhe varietete të tjerë të dualizmave, e edhe aso që nuk kërkojnë ndërveprim të drejtpërdrejtë shkakësor (jo patjetër duhej goditja e gishtit me çekan). Pra ka dhe tjera teori rreth “dualizmit substancial”. Disa mendimtarë do pohonin se lidhjet e dukshme mes “ndodhive” mendore dhe fizike janë rezultat i veprimit të vazhdueshëm shkakësor hyjnor (të Zotit). Ose bie fjala, Lajbnici, i shihte mendjen dhe trupin si ndërlidhje serike në mënyrë të përsosur, sinkronizuar aq përkryer në një harmoni të paracaktuar, që nga origjina e tyre nga vetë Zoti. Ok, të mendosh kështu është pothuaj e ngjashme me besimin religjioz, pse duhet patjetër “komplikim i panevojshëm i teorisë së Zotit”, më e lehtë e të thuhet Zoti është “boss-i” i gjithçkaje. Një fjali e vetme dhe sqarohet gjithçka : )
Por se mos vetëm Lajbnizi, madje dhe sot e kësaj dite filozofë të ndryshëm vazhdojnë me “interpretime filozofike të bibles”, shkruajnë dhe fitojnë miliona duke shitur teori derivative biblike, si psh. kanadezi Jordan Peterson, një jetë të tërë duke ia mbajtur “rrotull” duke filozofuar e duke grumbulluar pasuri, vëmendje, famozitet, fansa mediatik etj. etj. Prore duke derdhur lot publikisht, një lloj filozof-qaralaçi i stërngjeshur me sentimentet, duke u shitur një lloj “Krishti psikologjik” modern, ndërsa pa e pranuar as përmendur kurrë nëse ai vetë është besimtar apo ndoshta jo.
Dmth. edhe në kohën tonë moderne, edhe 2000 vjet pas Krishtit, me t’njëjtën mendjelodhje si dikur para mijëvjeçarëve, është absolutisht e mundur të filozofosh rretherrotull Zotit, duke i “shtrydhur” maksimalisht derivacionet biblike dhe të bëhesh i famshëm botërisht + i pasur (materialisht). S’po themi se patjetër i pasur me “materializmin” ie Demokritit, por ja që materializmi fort i rëndësishëm. Pa materializmin, meqë ra fjala, as Donal Trump s’do ishte askushi, madje as Elon Musk (ok, ky s’është filozof por) s’do kishte shans. Vallë si t’i ndërtonte raketat a teslat pa materializmin. Dhe mrekullia vetë, Jordan Peterson është shkollar-filozof por është fans i Trump, njësoj sikur dhe i Elon Musk, flet për Zotin njësoj si Trump në miting, njësoj si Elon Musk që ia qëllon pikës në Twitter a në X, edhe shkollar-filozofi Peterson e “shet” Zotin si libër dhe me miliona fansa e ndjekin pas : )
Para do ditësh ndoqa emisionin Albania’s Got Talent , ne jurinë e të cilit ishte edhe humoristi i ynë me famë, zotni Agron Llakaj!
Ne vlersimin që ai i bani nji konkuruesi nga Mirdita me emnin Fatmir i cili ishte i sinqertë në interpretim, Agroni i tha:
“Fatmir, humori asht nji zhandër i vështirë dhe i takon gjithmonë njerëzve të zgjuar”!
…Ndoshta Agroni e di ma mirë sepse ai ka vite që ban humor (përfshi imitimet origjinale të tij) por…unë, që nuk kam kenë aktor i humorit, kam nji mendim krejtë ndryshe per njerëzit që bajnë humor në përgjithsi dhe për aktorët e humorit në veçanti!
Per mue humori lind nga zemra e jo nga truni!
…Ne jetë ndodhë që njerëzit bajnë humor kur ata janë në gjendje të gëzueshme apo të lumtun shpirtnore!
…Ne skenë ndodhë që aktorët të bajnë me qeshë sepse Zoti ua ka dhanë atë dhunti që quhet talent dhe të bajnë ma shumë me qeshë ata aktorë që interpretojnë me sinqeritet!
…Une mendoj qe zotni Llakaj “ngatërron” zgjuarsinë me talentin sepse mund te jeshë i zgjuar por nuk ke talent…ashtusi mund të keshë talent por nuk dallohesh per zgjuarsi !
…Po marr nji shembull: Nji matematicien, nji shkrimtar apo poet, konsiderohen intelektualë, te squet e me nji IQ te naltë…por nuk asht e thanun që ata, meqë janë të zgjuar sic thotë z. Agron, domosdoshmënisht duhet të na bajnë me qeshë!
…edhe nji shembull tjetër:
Shkodranët njifen historikisht për humor.
Çdo shkodran ose të ban me qeshë ose të ban me u buzëqeshë!
Shkodranët të bajnë me qeshë sepse janë zemërbardhë, mikpritësa, kavaljera , dashnorë të së bukurës dhe “ciganë” e “rebelë” ne shpirt!
Humori i Shkodranve nuk blihet me pare sepse asht ba tashma nji traditë!
Më vjen randë me e thanë vecse…ngaqë shkodranët qeshin shumë…janë “paksa” indiferentë e naivë ne politikë!
… Të moçmit kanë thanë se:
“ Kush qesh’e këndon , si puna e shkodranve, largon të keqen dhe andrrallat”, por…në politikë e në marifete , jugu na i ka ngranë e po na i han “arrat” !
Sky Division – “Potpuri (këngë dasmash) kosovare”, Exp. Rmx, 2024
…nëse e përfundoj ndonjëherë, dhe nëse nuk “ankohet baresha network”, ata janë pronari i origjinalit, do e postoj të tërën, mirëpo ka disa muaj ka ngelur, s’e kam prekur : )
…ishte diç si eksperiment, melodia pata menduar të ndryshohet (kjo ishte vetëm si provë, si test), versioni origjinal i “baresha network” është me një lloj surle të “digjitalizuar” (kuptohet edhe surla e tyre në stilin alla turka, njëra këngë që e këndojnë vajzat madje është thjesht këngë turke (me fjalët shqip – këngë e njohur turke por s’di si quhet : ) meqë potpuri mjaft e gjatë, disa këngë dasmash njëra pas tjetrës, melodia më qe dukur se është tepër “uniforme”…
(…them se Kosova ka potencial të pashtershëm për avancime, pse t’mos avancohet puna akoma më tej, dihet se kontesti “Miss Universe” ishte dhe është i Trump-it – nëse ta kishim një “Miss Albania” si Presidente… garant brenda 4-5 viteve do e kishin njohur Kosovën të gjitha shtetet e botës)
***
…shih çudia e Parisit, Miss-Presidentja në Paris me Elon Musk!, vallë a nuk është e çuditshme, në rregull me Trump… po shih domino-efektin (fotografik), foto-buzëqeshje me Elon Musk, ndërsa bie fjala Gjermania askund, s’më del as 1 foto e gjermanëve as 1 lajm i tyre nga Parisi, në prag i kam por s’ua var kush gjermanëve, 85 milionë gjermanë por s’i njeh kush në Paris, sorry gjermanë por s’e keni zgjedhur dhe ju një Miss-Presidente andaj s’ka foto, kot e mprehni dhëmbin ju mediatikët e Gjermanisë…
…ndërsa shih Kosovarlushen, sidomos mediat e linjës “demaçiste-kurtiste” duke e fotograf-izuar lartësinë qiellore (sepse dhe ushqehen nga sofra e tyre politike, media që u fryejnë trumpetave të sevilizmit), shih tani çudia foto-kosovarishte, “merci beaucoup Notre Dame”… foto me Trump, foto me Macron, foto me këtë, foto me atë, Miss-Presidentja duke u kënaqur me politikanët e botës, Presidentja më “servile” dmth. gjoja më “diplomatike” që ka patur Kosova ndonjëherë (meqë nëse histori realiste, jo aso imagjinare, s’është se Kosova na qenka aq e “vjetër” si shtet), Miss-Presidentja e buzëqeshur që nga 2021 tani duke buzëqeshur në Paris me Elon Musk, “luja Cimë luja… n’Palma de Majorca” – do u thoshte Leci shokëve të treshi-përsheshit, Qumilit dhe Cimës…
…dhe siç dihet, çudia është akoma më e “çuditshme”, e kemi thënë tashmë, Amerika gjoja zemra e demokracisë kurrë as 1 Miss-Presidente nuk e zgjodhi, kaluan shekuj dhe afro 50 Presidentë varg e varg!, ndërsa Kosova gjatë demokracisë “newborn” (pothuaj ende me cucëll, me biberon) i zgjodhi jo 1… por 2 Miss-Presidente, e megjithatë propozoj pse t’mos avancohet puna dhe më tutje, pse t’mos synohet dhe 1 nivel më lart… them se Kosova duke e ndjekur strategjinë e Miss-Presidenteve, dmth. politikisht më e avancuar se vetë Amerika, “politikë” kjo fort e qëlluar, tekefundit jemi aq të vegjël, pothuaj “elemente thërmijore në sofrën e makropolitikave mondiale”, ashtu-kështu na imponohet vazalizmi, vazalizëm modern… “super-advanced”, atëherë pse t’mos avancohet puna akoma më tej…
…them se Kosova ka potencial të pashtershëm për avancime, pse t’mos i zgjedh Kosova ca bukuroshe të rangut ndërkombëtar, e kam fjalën aso Miss-e të vërteta, mundësisht ndonjë “beauty” që e fitojnë shiritin Miss Albania, psh. dihet se kontesti “Miss Universe” ishte dhe është i Trump-it… gjithçka përputhet, do entuziasmohej në kulm dhe vetë Trump si President i zgjedhur, do i kishim nja 4 vite të mandatit të tij (nga Janari e tutje 4 vjet) fort të frytshme, do e kishim sigurinë e Amerikës 100% të “siguruar”, pse Kosova t’mos i zgjedh tutje aso Miss-Presidente marramendëse (jo se medoemos duhet në bikini) por aso bukuroshesh që me një buzëqeshje mund t’i trullosin politikanët…
…sepse dhe politikanët thjesht njerëz janë, trullosen dhe ata, sidomos aso të rangut Trump (prandaj dhe i duhej Miss-Universe, prandaj dhe pronë e tij), në përgjithësi politikanët të thjeshtë janë, s’janë “super-man or something”… miss-efektet gjithmonë e bëjnë punën e vet, njësoj siç komunistët e dikurshëm, njësoj si tovarish-kosovaristët, s’kishin si u shmangen efekteve as ata, servilët e titizmit në Kosovë çmendeshin dikur pas bukurisë së Nexhmije Pagarushës (s’duhet harruar, përveç zërit Nexhmija e rinisë i kishte dhe ca kualitete të tjera), dmth. s’është ide e keqe, pse t’mos i avancojë Kosova punët e miss-eve edhe më tutje…
…sepse ashtu do ishte “1 udhë e 2 punë”, edhe Presidente për foto në Paris si ndonjë Latetia Casta, si ndonjë Brigitte Bardot, por dhe tjetra më kryesorja, nëse ta kishim një “Miss Albania” si Presidente… garant brenda 4-5 viteve të mandatit do e kishin njohur Kosovën të gjitha shtetet e botës, unë vetë si shkronjës i kësaj humoreske do e zhysja dorën në zjarrë se do ishte e saktë (mund ta lë dhe vetë kokën “peng”, nëse s’ia qëlloj të vërtetës atëherë kokë kot, s’nevojitet as koka) Kosova do njihej botërisht në plotësinë e vet…
…e jo siç tani puna (jo dhe aq për lakmi), psh. Palestina më e “njohur” ndërkombëtarisht sesa Kosova, po ashtu mjaft shtete i hëngrën “fjalët” e veta, u bënë “pishman”, na njohen… s’na njohen, ec e merre vesh, shkurt gjysma e botës ende s’e njohi Kosovën, asnjë shtet s’na njohu për “hir” të buzëqeshjeve të Presidentes aktuale nëpër fotote e Parisit, Presidente që nga v. 2021 por s’na njohu kush, i zgjodhëm dhe ato Rita Orat e Dua Lipat gjoja si “ambasadore të ndershme” por pa efekt, prapë s’na njohi kush, ndërsa ku i dihet… me 1 Miss-Albania si Presidente të gjithë do na njihnin (atyre skeptikëve të skjashëm u them se as vetë Serbia s’do kishte kah ia “mban” sepse do ngelej fillikat e izoluar, serbët kur ndjehen të “izoluar” sakaq dorëzohen, njihet kjo dobësi e tyre, historikisht)…
…mbrëmë e postova një video tek blog-faqja personale (pjesa e seancës së UNESCO-s lidhur me Shqipërinë, më 3 Dhjetor 2024, shkëputur nga seanca e tyre… padyshim 2-3 orëshe), së bashku me URIMIN më të përzemërt për shqiptarët anembanë, lidhur me këtë njohje të trashëgimisë sonë kulturore nga zyrtarët e bordit të UNESCO, videon po e ndajë dhe me juve, eventualisht kur t’gjeni kohë i qaseni, pasi është pakëz më e gjatë… 5-6 minuta (dhe po ashtu në Aglisht, kuptohet edhe shqiptarët aty flasin Anglisht : ) si ta shihni dhe vetë, për mua më shumë në kuptimin si video dokumentare, si dokument, si video e “dëshmisë së krenarisë sonë”, më shumë e vlefshme në kuptimin historiografik, andaj dhe e ruajta tek arkivi i faqes : ) – në pjesën e dytë, videoja ngërthen dhe prezantimin e “Kcimit të Tropojës”, ashtu siç dhe qe ofruar pranë UNESCO-s nga zyrtarët e Shqipërisë…
…s’di si quhet ajo zonja e delegacionit shqiptar (po e ngjes këtu dhe një “screenshot”), por ajo aaaaq e gëzuar, e mallëngjyer dhe nga ngulëshimi… e ngrata thuase lexonte “mekanikisht”, zemra e saj si e çmendur tëk, tëk, tëk duke e përjetuar lajmin e madh, dhe në vend të thoshte “thank you for making possible”… iu ngatërrua gjuha, tha “impossible”, anise e rregulloi saora duke shtuar dhe kërkimfaljen, por pa iu shuar buzëqeshja, pa ndryshuar nuancat e gëzimit të papërshkrueshëm në fytyrën e saj – përjetim i “dokumentuar” mrekullisht, jashtëzakonisht bukur në video, dëshmi historike e patriotizmit të kulluar : )
(s. guraziu)
***
The 19th session of the Intergovernmental Committee for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage – Asunción, Republic of Paraguay, 3 December 2024
Examination of nominations for inscription on the Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity. The session chaired by H.E. Ms Nancy Ovelar de Gorostiaga, Ambassador Extraordinary and Plenipotentiary and Permanent Delegate of the Republic of Paraguay to UNESCO.
(…siç i pati ndodhur Lancelotit të përrallës mund t’i ndodhë cilitdo kalorës politik të së tashmes : )
Zonja e Shalot, ishte një princeshë e ngujuar diku në një kullë, në një kështjellë afër Kamelotit, dhe pati vdekur me zemrën shkrumb, pa iu kthyer kurrë dashuria nga Lanceloti (kalorës ky, fisnik i “Tryezës së Rrumbullakët”, të mbretit Artur).
Nëse lexuesi për pak çaste t’merrej me imagjinatën, nëse ta parafytyronte pakëz skandalin imagjinar që ndonjëri nga ministrat e Ramës të dashurohej në gruan e tij, në gruan e Kryeministrit (po, po përnjëmend, dmth. të dashurohej me gjithë mend, ta humbte mendjen)! Apo ndonjëri nga ata të kabinetit holandez ta humbte mendjen pas mbretëreshën Maxima të Holandës! Me ndihmën e kësaj imagjinate do ta kuptonim fare lehtë Lancelotin, e edhe do ta “falnim” madje, sepse do ta kuptonim që i pafajshëm.
E lehtë të imagjinosh, në realitet duket e “pamundur”, pasi zemrat i kanë dhe “frenat”, e frenojnë veten, s’janë të gjitha zemrat të krisura, apo jo. Kështu thotë logjika dhe arsyeja, mirëpo e dimë që s’është e pamundur – e sidomos s’është e pamundur në përrallat e dikurshme, në letërsi, në filmografi etj. E qartë, skandal mos pyet, ta humbësh mendjen pas gruas së Ramës… apo pas gruas së Aleksandrit, pas mbretëreshës Maxima, uaaa, sikur dhe imagjinata tani përshfaqet mjaft e “çuditshme”. Sado skandaloze nëse t’na duket ideja, pikërisht kështu i pati ndodhur Lancelotit, si tradhti ndaj mbretit të vet, ndaj mbretit Artur.
Sa i përket imagjinatës, mos t’ju duket “skenar” i pamundur, bie fjala Margaret Thaçer, ajo Zonja e Hekurt e Britanisë, sa herë shfaqej diç serioze për të diskutuar me ministrat, e sidomos në prag dhe gjatë Falkland-Luftës, e bënte darkën (edhe burri i ndihmonte, psh. ndonjëherë i qëronte patatet) dhe i thërriste të gjithë ministrat e kabinetit të hanin darkë në shtëpinë e saj, dhe dmth. t’i diskutonin problemet e qeverisë në komfortin shtëpiak. Po pra, pikërisht në shtëpinë e saj, ashtu i pëlqente dhe ashtu bëhej, ishte seancë praktike (si mbledhje qeveritare) por dhe ndjehej më komode.
Sipas të njëjtës imagjinatë, afër mendsh që dhe Rama mund t’i ftojë ministrat dhe ministreshat për darkë në shtëpinë e tij. Mund t’i ftojë përnatë, apo saherë t’i teket e kur t’i teket. Ndonjëherë një gotë jashtë masës dhe njeriu e humb mendjen. Madje as shampanja s’është e pafajshme kur është fjala për “mendjen”. Dhe kështu dmth. nuk është e “pamundur”, siç i pati ndodhur Lancelotit të përrallës mund t’i ndodhë cilitdo kalorës politik të së tashmes.
***
Mirëpo, le t’ia fillojmë me lulet, me trëndafilat fillimisht, pastaj i përmendim dhe pikturat. Ka madje dhe lule, trëndafil që mban emrin “Zonja e Shalot”. Ky trëndafil mban emrin e zonjës së bukur si zambak por që, sa i përket dashurisë, pati qenë e pafat, njihej si Elena, princesha e Astolat.
Unë e zgjodha pikërisht këtë foto-lule, nga miliarda… thashë miliarda duke u nisur se Interneti mund t’i ketë me miliarda foto-trëndafilash, kjo që e zgjodha m’u duk më kualitative, dmth pritet ta respektoni vendimin tim, sepse vendim i madh, e zgjodha ndër miliarda foto-lulesh si “prezantim” të gjithë trëndafilave “Shalot” : ) Bukur, fotoja ngjitur e paraqet trëndafilin “Zonja e Shalot” (foto-trëndafil i v. 2010, Austin, Britani e Madhe).
Në një vend tjetër pata shkruar se Elena e përrallave arturiane vuante tepër shumë për Lancelotin, e ngrata pati dashuruar siç vetëm princeshat e kështjellave dinë të dashurojnë. Do vdiste madje nga “dashuria”, aq fatkeqe, përrallë aq e dhimbshme, s’ka njeri që s’i këputet zemra, vdiq e shkoi pa iu “kthyer” kurrë dashuria. Gjithçka që kishte në zemër ia pati falur Lancelotit, derisa zemra i qe bërë shkrumb, djegur e përvëluar. Sepse zemrat e klasicizmit përrallor s’dinin ndryshe, o dashuronin përjetësisht o fare. Zemrat dikur s’kishin as “hile” as falsitet, ishin zemrash 100% të sinqerta.
Ç’është e vërteta as Lanceloti s’e pati shpërfillur, por dhe ai vetë pati ngelur pa “zemrën” e vet. E pati humbur zemrën duke rendur pas Ginevrës, dmth. s’është se na kishte “faj” për pafatësinë e Elenës. T’i thoshte “po” duke qenë e vërteta krejt ndryshe, ashtu do ishte mëkat akoma më i madh – Lanceloti e dinte fort mirë se qe dashuruar gjer në veshët me ëndrren e vet, në Ginevrën (gruan e mbretit Artur, për të cilin Lanceloti shërbente si “dorë e djathtë”, si kalorës i famshëm dhe trim i madh).
Të flesh me “zemrën” e mbretit, me gruan e tij, me mbretëreshën… s’është ndonjë “kundravajtje” e asgjëshme, përkundrazi, është një problem serioz. Lanceloti pati qenë tepër i “hutuar” pas Ginevrës, ishte supozuar që ai t’na ishte kalorës i hutuar rreth trimërisë, rreth problemeve të mbretërisë, rreth politikave të mbretit Artur, rreth “Tryezës së Rrumbullakët” (duhej t’ishte shembull i fisnikërisë për kalorësit e tjerë) e jo të hutohej pas bukurosheve të huaja : ) Ose thjesht merre me mend atë që veç e thamë; ndonjëri nga ministrat e Ramës e humb mendjen pas gruas së tij.
Sikur që dhe Ginevra që do bëhej tradhtare, vetë zemra e saj (ashtu në pafajësinë e vet) do e fuste “turbullirës”, e tradhtonte mbretin dhe mbretërinë e vet, e tradhtonte veten, tekefundit ishte mbretëresha. I bie se edhe Lanceloti i tradhtonte që të dy, apo që të tre, sepse madje dhe vetveten – i bie se jobesnik ndaj mbretit, ndaj mbretëreshës e edhe ndaj vetes (meqë do i shkilte principet e fisnikërisë dhe të kalorsisë).
Sidoqoftë, ka panumër piktura dhe ose vepra artistike rreth subjektit “Elenat e Shalot”, s’di nëse ndokush t’i ketë numëruar të gjitha “Elenat…” (ndoshta as muzeumet e botës, as institucionet e artit s’e dinë aq “saktë” : ) por ka me dhjetra e qindra, vizatime, gravura, piktura… pothuaj panumër sosh. Secila më e bukur se tjetra, me subjekt fisniken e dashuruar deri në vdekje, “Elena” e bukur, së cilës nuk i qe kthyer dashuria.
Psh. versioni i piktorit Waterhouse, “Zonja (e Kështjellës) Shalot”, 1888 (John William Waterhouse, 1849-1917) është njëra nga pikturat më të famshme të tij. Si skenë vizuale piktura na e paraqet mbarimin ose fundin e poemës së poetit Alfred Tennyson, me të njëjtin titull. Waterhouse ishte një piktor anglez, i njohur për stilin piktural të Akademizmit, dhe i cili më pas e pati përqafuar stilin dhe filozofinë e Pre-Rafaelitëve. Pikturat e tij kryesisht kishin si subjekt femrat nga mitologjia e lashtë greke dhe nga legjendat arturiane.
Ose portret-piktura tjetër (ngjitur këtu 2 versione), “Zonja e Shalot (Duke shikuar Lancelotin)”, 1894 – majtas: versioni final, dhe djathtas: studim – pata lexuar në një vend që kritikët më shumë i parapëlqejnë “brushat e lira” në studimin (djathtas), sesa versionin e përfunduar (majtas). Hm, padyshim këta do kenë patur më shumë shije e preferenca për “impresionizmin”… pata buzëqeshur : )
Si karakteristikë e impresionizmit është psh. si vijon: për shkak të “shkitjes” së lëmuar të brushave, dhe të ngjyrave hedhur “trash” në kanavacë, pikturat në stilin “impresiv” lënë përshtypjen se janë punuar shpejt e shpejt (njësoj si dhe studimet a paraskicat që i bëjnë piktorët para se t’ia fillojnë asaj tabllosë “përnjëmend” – pra sipas meje, ky studim i Waterhouse lirisht mund të klasifikohet si “pikturë e kryer impresioniste” – po ashtu temat e impresionizmit nuk “rrahin” ndonjë problematikë, as nuk mëtojnë të “lodhen” me ndonjë mesazh…
Të gjitha pikturat padyshim qenë frymëzuar nga poema e Tennyson “Zonja e Shalot” (1832), një baladë lirike e shquar për romantizmin mesjetar. Simbolika enigmatike e poemës i pati frymëzur sa e sa piktorë, veçanërisht Pre-Rafaelitët. Por pra dihet se poema e Alfred Lord Tennyson bazohet në legjendën arturiane (aty si figurë njihet Elaine of Astolat, “Elena e Astolat”). E cila figurë (e legjendës arturiane) padyshim ishte diç si influencë a frymëzim nga një tregim pararendës, që rrëfehet në një vepër italiane të shek. XIII me titull Donna di Scalotta – Zonja e Skalotit).
Rishtas, sidoqoftë, poema “Zonja e Shalot” e Tennyson pra rrëfen historinë e romancës së Elena Astolat, një e re fisnike e burgosur në kështjellën e një ishulli afër Kamelot (Kameloti ishte diç si “kryeqytet-kështjellë” madhështore, kryeqendër e mbretërisë arturiane, selia e Mbretit Artur). Elena do vdiste nga dashuria për Lancelotin. Në legjendën arturiane, siç e cekëm më lart, Lanceloti ishte njëri nga kalorësit e Tryezës së Rrumbullakët, trim dhe kalorës fort i zoti, në legjendën përshkruhet si krahu i djathtë i mbretit Artur.
Piktura të reja murale kanë dalë në dritë në disa objekte kulti në Shqipëri gjatë punimeve konservuese në monumente. Specialistët e restaurimeve thonë se zbulimet kanë rëndësi për periudha të ndryshme historike, por edhe për të nxitur turizmin kulturor. Shumë objekte kulti në Shqipëri ruajnë ende gjurmët e mëdha të dëmtimeve gjatë regjimit komunist dhe kanë nevoja për ndërhyrje për të shpëtuar nga shkatërrimi.
Në “Kishën e Shna Ndout” në Kepin e Rodonit restaurimi i disa pikturave murale solli kohët e fundit të dhëna të reja. Portrete dhe figura shenjtorësh kanë dalë në dritë pas heqjes së llaçit dhe gëlqeres gjatë konservimit të veprave të artit.
Këto konservime pasuan restaurimin që iu bë kishës pas dëmtimeve të tërmetit të vitit 2019.
“Fragmenti i zbuluar në apsidën e Kishës paraqet një skenë ku shfaqet froni i Krishtit dhe figura e Johan Pagëzorit”, thotë specialisti i Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore, Gentian Vokopola.
“Në kishën e Kepit të Rodonit jnë zbuluar disa fragmente të pikturës murale, portrete, pjesë nga “Skena Deissis” në apsidë, por edhe fragmente të tjera me motive bimore dhe me simbolikë tjetër si mund të përmendim “Nyjen e Solomonit” që është evidentuar, apo disa pikturime të kryqeve ortodokse”, tregon ai.
Në këtë kishë është zbuluar disa vite më parë edhe një pikturë murale që paraqet shqiponjën me dy kokë, e cila është edhe simboli i flamurit të Skënderbeut. Zoti Vokopola thotë se këtë vit është evidentuar më qartë e gjithë kjo hapësirë e pikturës muarale.
“Shqiponja, e cila ka origjinën e saj nga bizanti, është përdorur pastaj edhe në flamurin e Kastriotëve nga Skënderbeu. Piktura është e natyrës heraldike, është emblema e tyre, e pikturuar në faqet e apsidës. Gjatë shekullit të XV kisha është rindërtuar nga Skënderbeu dhe natyrisht është ridekoruar. Punimet në këtë pjesë konsistuan në vijimin e pastrimit me evdientimin këtyre figurave:është një shqiponjë, shqiponja e Kastriotëve, një figurë kalorësi dhe një grup shpendësh shtegëtarë krilla apo çafka”, tregon ai.
“Krahas kishës së Kepit të Rodonit ndërhyrjet restauruese u kryen kohët e fundit edhe në Manastirin e Mesopotamit, në jug të Shqipërisë, dhe në kishën e Manastirit të Rubikut, në veri të vendit, të cilat sollën fragmente të reja murale”, thotë zoti Vokopola.
Ndërhyrjet në këto piktura murale janë të rëndësishme, thotë më tej specialisti i Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore edhe për të nxitur turizmin .
“Në Kishën e Shëlbuemit” në Rubik janë zbuluar dy fragmente murale në disa metër katrorë, në bërthamën e vjetër të kishës në faqen jugore dhe veriore ku kemi dekoracione murale në forma gjeometrike dhe floreale”, tregon ai.
Ndërkohë, Kisha e Kepit të Rodonit është një nga më të veçantat në Shqipëri, që i përket shekullit të XIII-XIV, dhe mbetet nga më të vizituarat si nga turistë vendas dhe të huaj.
Shumë objekte kulti u shkatërruan dhe të tjera u dëmtuan rëndë gjatë regjimit komunist në Shqipëri.
Genti Vokopola, prej 27 vitesh kryen herë pas here ndërhyrje restauruese në veprat e artit në këto objekte. Ai përmend disa prej rasteve ku janë evidentuar piktura të reja murale.
“Rastet e pikturave të reja murale të mbuluara nga gëlqerja dhe llaçi në periudhat e mëparshme janë të shumta. Në Kishën e “Shën Apostujve” në Hoshtevë në Gjirokastër, ku kanë dalë skena nga Apokalipsi në pjesën e narteksit, në Kishëne Shën Mërisë në Labovë të Kryqit në Gjirokastër ku kanë dalë figura murale, në Kishën e Shën Kollit në Mesopotam muajt e fundit janë zbuluar disa figura murale, në Xhaminë e Qafës së Pazarit në Gjirokastër janë zbuluar shumë piktura murale, apo në banesën “Belaj” në Gjirokastër dhe në vetë Pazarin e Gjirokastrës”.
Zoti Vokopola thotë se ndërhyrjet në pikturat murale të objekteve të kultit duhet të vijojnë në Shqipëri. Vitin e ardhshëm parashikohen, sipas tij, programe të reja.
“Janë parashikuar ndërhyrje me fonde të Ambasadës Amerikane në “Teqen e Dollmës” në Kalanë e Krujës apo dhe nga buxheti i shtetit në “Kishën e Shën Sotirit” (Kërçisht) të Peshkopisë.
Ndërhyrjet në “Kishën e Shna Ndout “ në Kepin Rodonit dhe në “Kishën e Manastirit të Rubikut” u mbështetën financiarisht nga Bashkimi Europian përmes Agjencisë së Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin e Projekteve, UNOPS.
…nxënësja e gjimnazit “Jordan Misja”, Antoneta Preldakaj, e veshur me xhubletë origjinale të trashëguar prej tre brezash, Antoneta mban në duar flamurin kombëtar të qëndisur gjatë muajit Nëntor 2024 nga maturantet e po këtij gjimnazi…
(fotoja postuar në portalin “Albspirit”)
(dmth. simbolikisht fotoja na e kujton dorëbardhën Marigo, që besohet ta ketë qëndisur flamurin e Pavarësisë, ngritur nga Ismail Qemali në Vlorë)
Frida Kahlo i tha këto fjalë bashkëshortit të saj, Diegos: “Nuk të kërkoj të më japësh puthje. Mos më kërko falje, as kur unë mendoj se ke gabuar. Nuk do të kërkoj as të më përqafosh kur të kem nevojë, nuk do të kërkoj të ma shprehësh kur dukem e bukur, edhe nëse do të ma thuash duke më gënjyer. Nuk do të kërkoj as të më shkruash gjëra të bukura.
Nuk do të kërkoj të më telefonosh për të më pyetur se si e kam kaluar ditën, as të më thuash se po të mungoj. Nuk do të kërkoj të më falenderosh për gjërat që bëj për ty. As mos u shqetëso për mua, kur do të ndihem keq, dhe sigurisht, unë nuk do të kërkoj të më mbështesësh në zhgënjimet e mia. Nuk do të kërkoj të më dëgjosh, as kur të kem mijëra histori për të treguar. Nuk do të kërkoj të bësh gjë, as të qëndrosh përgjithmonë pranë meje. Sepse nëse këto gjëra do t’i kërkoja, nuk do t’i doja më prej teje”.
Këto janë ndoshta fjalët më të bukura dhe më të vërteta në një çift. Heshtja ndonjëherë flet më tepër se fjalët dhe nuk është e nevojshme ta shprehësh diçka që personi tjetër ta kuptojë se çfarë duhet të bëjë. Nëse vërtet e do dikë, e kupton se për çfarë ka nevojë dhe ndërhyn. Nëse e shpreh atë për të cilën ke nevojë dhe personi tjetër ta ofron, me siguri nuk do të ketë të njëjtën vlerë.
Sigurisht që për disa gjëra nuk mund të bëhen parashikime, por nëse kalon kohë me dikë, e kupton edhe çfarë po kalon apo po ndjen. Mbështetja dhe dashuria e shfaqur, nuk është asnjëherë tepër. Ama nëse ajo kërkohet, sigurisht nuk ka të njëjtën vlerë…/Bota.al
Komentet