Intervistë me poetin Visar Zhiti, i dënuar i regjimit komunist për poezitë e tij, shkrimtar, punoi dhe si diplomat, u zgjodh dhe deputet, ishte dhe ministër i kulturës, por vazhdimisht poet, e tregojnë dhe përgjigjet e tij, në të cilat përshkon pak a shumë nga biografia e tij, me përvojën dhe urtësinë e tij prej krijuesi në një betejë të ashpër për jetën dhe atdheun…
Intervistoi: Dritan Dragusha
Visar Zhiti është shkrimtar, poet, gazetar dhe përkthyes, diplomat shqiptar. I lindur në Durrës, Zhiti rritet në Lushnjë, ku përfundon shkollën e mesme në vitin 1970. Studimet në Institutin e Lartë Pedagogjik në Shkodër i mbaron më 1974, për të nisur mësimdhënien në Kukës. Më 1973 përgatiti për përmbledhje, “Rapsodia e jetës së trëndafilave”. Dorëshkrimi i përmbledhjes, i dorëzuar për botim në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, konsiderohet si një krijim me gabime të rënda ideologjike dhe që nxinte realitetin socialist. Arrestohet më datë 8 nëntor 1979 në Kukës. Dënohet në prill të vitit 1980 me dhjetë vjet burg dhe heqjen e drejtës së botimit dhe asaj elektorale; dërgohet në burgun e Tiranës dhe më pas vonë në burgjet e tmerrshme të Spaçit dhe të Qafë-Barit . Lirohet më 1987, pa asnjë të drejtë, as të profesionit si mësue. Fillon të punojë punetor në një fabrikë të prodhimit të tullave në Lushnjë. Është me të parët në lëvizjen për demoktratizimin e vendit dhe nis pun;e si gazetar ne gazetën e pare opozitare “RD”. Mbas rënies së diktaturës, më 1991, shkon të kryehë specializime dhe master, së pari në Itali. Më 1993 shkon në Gjermani pasi ka marrë bursë studimi nga Fondacioni Heinrich Boll. Më 1994 shkon në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kthehet në Shqipëri për të vazhduar punën si gazetar dhe emërohet kreu i ndërmarrjes botuese, e cila dikur e kishte denoncuar dhe nga i erdhi dënimi I rëndë. Më 1996 zgjidhet deputet. Më 1997 emërohet ministër këshilltar në ambasadën shqiptare në Romë, ku qëndroi deri në vitin 1999. Në vitin 2013 emërohet minister i kulturës. Më pas, në 2015 do të jetë kreu i ambasadës Shqipërisë në Vatikan dhe e mbyll karrierën diplomatike në Washington DC, në SHBA.
Libri i tij i parë me poezi, “Kujtesa e ajrit” u botua në Tiranë në vitin 1993, i cili përfshinte disa poezi nga burgu. “Hedh një kafkë te këmbët tuaja”, me poezitë e burgut, u botua vitin e ardhshëm, ndërsa në Shkup del përmbledhja “Mbjellja e vetëtimave” . Vëllime të shumta pasuan, duke u botuar dhe në Prishtinë, përmbledhja “Si është Kosova”, po edhe romani i njohur “Funerali i pafundmë”, i botuar dhe në Itali e Rumani, etj, I pasuar nga romanet “Perëndia mbrapsht dhe e dashura”. dhe “Në kohën e britmës”, po kështu dhe vepra madhore romanore dhe memuaristike “Rrugët e ferrit”, I porsa botuar dhe në Itali dhe “Ferri i çare”. Zhiti është dhe autor librash me tregime dhe për fëmijë, ese, studime si “Kartela te Realizmit të Dënuar” etj. Ai njihet si një prej shkrimtarëve të mëdhenj shqiptare bashkëkohorë. Merret dhe me përkthime të poezisë, ka sjellë në shqip poetë si spanjollin Federico Garcia Lorka, italianët Mario Luzi, Sebastiano Grasso, poetët siriano-francez Adonis dhe rusin Evgeni Jevtushenko, etj.
Edhe vepra e Visar Zhitit është përkthyer dhe në gjuhë të tjera të mëdha dhe në të gjitha gjuhë e Ballkanit. Ai i ka marrë të gjitha çmimet e larta letrare që jepen në Shqipëri, edhe në Kosovë, shum:e çmime letrare ka marrë ne Itali si “Leopardo d’oro”, “Ada Negri”, “Mario Luzi”, atë të karrierës si dhe në vende të tjera. Emri i tij është dhe në enciklopedi të huaja.
Sot ai jeton në Chicago, SHBA nga ku i morem dhe këtë intervistë.
Unë munda t’i qëndroj burgut si njeri, mundësisht si poet, falë poezisë, e cila më ndihmoi dhe më pas të përballem me fatkobin tim
Gazeta Express: Z. Zhiti, thuhet se fëmija është shpirti i njeriut filozof apo i njeriut artist. Nëse kjo është kështu, atëherë çfarë i ndodh një poeti kur brenda vetës nuk e ndien, apo nuk e përjeton më fëmijën?
Visar Zhiti: Thuhet dhe që fëminia është atdheu i poetit, i artistit, e ç’nuk thuhet për fëmininë, ajo është një pasuri e madhe për këdo, është zanafilla për të gjithë dhe mbetet ashtu e ëndërrt, e magjishme. Në fëmininë e vetvetes fillohet. Sa më shumë të kesh fëmijën së brendshmi, aq më shumë ke dashuri dhe ëndërr, pafajësi dhe paqe, kërshëri dhe virtyte, etj, etj. M’u nëpërmendën menjëherë tani që po flasim, një poet dhe një shkencëtar, të dy të përbotshëm.
J. V. Gëte në një elegji të tijën shkruan, po sjell dy vargje me përkthimin tim:
Ti, kushdo qofsh, prej teje fryftë fëmijëri,
Atëhere ty s’të mposht dot asnjeri
Kurse shkencëtari A. Ajnashtajni shpjegon se “unë nuk bëra gjë tjetër, veçse pyeta si fëmijë dhe u përgjigja si burrë.” Ja, pra fëmija, mbrojtje dhe zbulesë…
Portret nga Ibrahim Kodra
Unë e dua atë letërsi që lexohet po aq ëndshëm si nga fëmijët dhe të rriturit, madje ne jemi rritur dhe me një Mark Tuen dhe me një Ekzyperi e Oskar Uiald (i shkruajta shqip emrat e tyre), edhe nëse i kemi lexuar vonë, pjesë e rritjes është. Dhe vetë kam një libër me tregime, për lexuesin pa moshë e dëshiroja, “Valixhja e shqyer e përrallave”, që e ribotova duke e rishkruar dhe pasuruar me titullin “Valixhja e shqyer…” dhe së fundmi përmbledhjen me poezi “Të rritesh nga dashuria”.
GE: A mund të përthekohen vuajtjet e një individi apo një shoqërie nëpërmes poezisë?
VZh: Pse jo? Poezia është e njeriut, e jetës së tij. Poezinë unë e shoh dhe si ditar shpirtëror, gjendje të një individi dhe të një kohe, ecja e përbashkët e tyre, dhimbja dhe dashuria dhe drama. Si e tillë ajo bëhet dhe është e të gjithëve, e një fati dhe e një shoqërie, nuk i përket vetëm lumturisë, por edhe vuajtjes duke u bërë dhe vetë lumturi. Dante është poet i botës se nuk ka vetëm “Parajsën”, por dhe “Purgatorin”, aq më shumë dhe “Ferrin”.
Vizatim nga Gjergj Kola
Siç e thatë dhe ju, siç mbartim fëmijën brenda vetes, mbartim dhe poezinë si shpëtimtare. Më lejoni të marr shembull veten, se e kam më të lehtë dhe jam më i sigurt. Unë munda t’i qëndroj burgut si njeri, mundësisht si poet, falë poezisë, e cila më ndihmoi dhe më pas të përballem me fatkobin tim, të jem siç do të donin ata që më duan. Isha i dënuar po për poezinë me 10 vjet heqje lire dhe vazhdova ta shkruaj fshehurazi dhe na burg. Shpikëm lirinë tonë dhe lexuesin tonë, mbi të gjitha emocionin poetik, të ndaluara të gjitha këto.
Së fundmi unë i nxora të gjitha poezitë e mia të burgut edhe në një botim anastatik, tani nga enti “Onufri”, “Dorëshkrimet e fshehta të burgut”, copa letrash nga fletoret e rrjepura. Edhe fatkeqësisë time i kam dhënë poezinë time, e ato më dhanë poezinë hyjnore. Aty janë përthekuar vuajtjet tona dhimbjet, aty është atdheu im qiellor.
GE: A e duron mllefin poezia?
VZh: I duron të gjitha. Por të gjitha nga dashuria.
GE: Çka do të thotë të rrëfesh?
Për mua do të thotë dhe besim te njeriu. Por ti heq nga vetvetja ato që s’duhen dhe shton nga më e mira edhe me anë të rrëfimit. Ti zbrazesh, shpalos ndjesi, jep përvojë, rrëfen fuqinë tënde, dobësitë njerëzore, shqetësimet, mëkatet, frikën, dëshirat, ç’dëshiron të bësh, ku ke arritur, etj, i ndan me dikë a me të tjerë, qoftë dhe me veten, pra, i nëpërmend, është si një gjyq yti, por dhe si parlament i brendshëm, dënon dhe vlerëson. Ngrihesh dhe pasurohesh.
Që në lashtësi janë krijuar tempuj rrëfimi, gjë që vazhdon edhe sot, do të rrëfehet njeriu me fjalën, me ngjyrat, me muzikën, me teatrin, me gjuhën e trupit, balet e arkitekturë, me gjithë kujtesën njerëzore, historinë, veprat janë rrëfim ynë, ku, sipas meje libri mbetet ndoshta më i magjishmi. Një nga titujt e mi të një përmbledhje me poezi, të botuar në Itali, është: “Rrëfim pa altare” (Confessione senza altari). Rrëfimi është dhe lidhje e drejtpërdrejtë me Krijuesin, me Zotin.
Institucioni i rrëfimit e ka bërë botën më të mirë.
Ka vërtet hile në rrëfim, jo nga ata që e pësuan vuajtjen, por nga ata që e shkaktuan… Por e ardhmja i takon të vërtetës, zbulesës së saj, themelimit të saj
GE: A është rrëfyer sa duhet në lidhje me atë se çfarë shqiptari i ka bërë vetvetes përgjatë komunizmit apo edhe në këtë pikë kemi rrëfyer me hile?
VZh: Nuk është rrëfyer pak. Po edhe shumë është heshtur. Pyetja juaj më duket me rëndësi si ato tabelat që tregojnë rrugën e përbashkët. Komunizmi ishte një dramë e rëndë e njerëzimit, shqiptari nuk e shpiku atë, ra brenda saj dhe e vuajti ndoshta më keq se vendet e tjera të perandorisë komuniste. Sa më shumë të fshehim dhe të mbrojmë nga e keqja, aq më shumë ajo do na rikthehet dhe do të na sulmojë, kjo dihet dhe thuhet shpesh. Rëndësi ka se ç’bëjmë.
Guxoj të përsëdyt atë që thatë ju, ka vërtet hile në rrëfim, jo nga ata që e pësuan vuajtjen, por nga ata që e shkaktuan, vuajtje fizike, shpirtërore e mendore, të njerëzve dhe atdheut. Ka nga ata që kanë “rrëfyer me hile” shkrimtarë, historianë, mësues, gjyqtarë, politikanë, deputetë, etj, deri lart, edhe presidentë të vendit. Sepse nuk janë çliruar nga vetvetja e tyre në shërbim të së keqes, nga që u bënë pjesë e saj, nuk shkëputen dot, as e përballojnë dot dhe parapëlqejnë “gjumin e përbindëshit” dhe u duket se kështu edhe mbrohen më mirë, se ndryshe nuk do të ishin aq shkrimtar sa i bëri regjimi, po kështu dhe për historianë, mësues, gjyqtarë, politikanë, deputetë, etj, deri lart, edhe presidentë të vendit. Por e ardhmja i takon të vërtetës, zbulesës së saj, themelimit të saj. Jemi sepse është e vërteta jonë.
Historia dhe realitetet e tanishme kanë shumë alienim, gjendje kafkiane, ku njeriu ndihet i dënuar, madje i fajshëm pa bërë asgjë, ato shkaktojnë trauma të rënda, komplekse, frikë, ankthe dhe krime, mizori, luftëra, shkatërrime, sundim të së keqes dhe ai, fëmija që është brenda gjithkujt, ndjehet i pambrojtur, i pa dashur, rritet keq
GE: Çka ndikon te një fëmijë, te një adoleshent apo edhe te një shoqëri fakti që kur e kupton se ke lindur me damkën e të dënuarit, siç ju ka ndodhur Juve?
VZh.: Unë nuk besoj se lind ndokush me damkën e të dënuarit. Ne lindim të lirë, të barabartë me të gjithë, do të thosha, përsa i përket ajrit që thithim, dritës së diellit që marrim, begative të botës, gëzimeve të jetës dhe lirive të saj. Pavarësisht se kjo prishet apo racionohet dhe s’marrim atë që na takon, etj, etj.
Poezi e shkruar ne burg
Edhe unë kështu linda dhe më dënuan, kur u rrita. Jo se kisha “damkën e të dënuarit”, por sepse kisha “damkën e poezisë”, mund të thuhet. Unë meritoja si çdo njeri, por nuk ishin dhe aq njerëz ata që vendosin mbi ne. Ishte një kohë, thënë shkurt, antipoezi, pra antinjeri. Fati, mund të thotë shumëkush, që ndryshon shumëçka. Po. Por në fakt janë sistemet e dobëta përsa i përket anës njerëzore, po, po dhe ndaj poezisë, shoqëritë e mangëta, të mbyllura, diktaturat, regjimet totalitare që kanë nevojë të dënojnë, ndryshe s’ekzistojnë dot. Dhe duhet kuptuar se kur dënon tjetrin, ke dënuar veten më parë, madje dhe më shumë.
Ju kuptoj ç’donit të thoshit. Historia dhe realitetet e tanishme kanë shumë alienim, gjendje kafkiane, ku njeriu ndihet i dënuar, madje i fajshëm pa bërë asgjë, ato shkaktojnë trauma të rënda, komplekse, frikë, ankthe dhe krime, mizori, luftëra, shkatërrime, sundim të së keqes dhe ai, fëmija që është brenda gjithkujt, ndjehet i pambrojtur, i pa dashur, rritet keq.
Hë për hë duhet terapi dashurie. Që të mos zgjatem, duhet poezi. Sa më shumë poezi në jetë, aq më shumë jetë në poezi, kam shkruar në librin tim “Thesaret e frikës”. Ndjesë që po e citoj veten, kam mirëkuptimin tuaj, shikojeni si një credo timen, por dhe pjesë të rrëfimit, për të cilin folëm.
Ai reagim që ka frikë nga poezia dhe dënon poetë është i mallkuar… Por dhe koha që nxjerr nga vëmendja poezinë dhe poetët, që i nëpërkëmb është prapë e mallkuar…
GE: Z. Zhiti, ju jeni nga ata të pakët (në mos i vetmi) në Shqipëri që u dënuat për shkak të poezisë?
VZh.: Ka ndodhur dhe me të tjerë bashkëvuajtës, që krahas fajeve, armiqësive për të cilat i ka akuzuar dhe dënuar regjimi me burg, deri edhe me pushkatim, për sabotim kundër socializmit, tentativa për arratisje jashtë vendit, se nenet e Kodit Penal e trajtonin si tradhti, etj, për agjitacion dhe propagandë kundër partisë në pushtet, shtetit apo sundimtarëve, etj, mbas të gjitha këtyreve t’u ketë shtuar dhe poezinë si faj, si argument shtesë, por në rastin tim është ashtu siç thoni dhe ju, nuk kisha asnjë akuze tjetër veçse poezive të mia si antirealizëm socialist.
Të bën përshtypje serioziteti i mynxyrshëm deri edhe tragjik se si shikohej apo gjykohej poezia dhe poeti. Ai reagim që ka frikë nga poezia dhe dënon poetë është i mallkuar… Por dhe koha që nxjerr nga vëmendja poezinë dhe poetët, që i nëpërkëmb është prapë e mallkuar…
Ndërkaq unë jam dhe ndër te paktit që dënova me poezinë time ata që dënonin edhe për poezi.
GE: Çka i ndodh poezisë kur ajo shkruhet nën altar?
VZh: Bëhet më e altartë, është dhe lutje Hyut, merr shenjtëri më shumë.
GE: Në mes të djeshmes së errët dhe të sotshmes së mjegulluar ku qëndron shqiptari?
VZh: Në të ardhmen sa më normalë, sa më të mirë, në atë të ëndërruarën, që s’është vetëm pritshmëri e largësi, por së pari është brenda njeriut (kupto: edhe shqiptarit) si thelb, si konkretësi njerëzore, që është përkushtim dhe punë dhe sakrificë, etj. Errësira e djeshme dhe mjegulla e sotme na detyrojnë prirjen te drita dhe qartësia, njohjen më mirë të vetvetes dhe të të tjerëve, që janë vetvete të tjera.
Ku qëndron shqiptari? Pyetje e fortë. Mes amanetit të etërve dhe premtimit ndaj fëmijëve, në një të tashme më e mirë se e djeshmja, prapë të vështirë, jo ashtu siç do të duhej të ishim, jo se nuk jemi punëtorë, por edhe të zhgënjyer, më të sigurt jemi, kreativë, por dhe groteskë, më shumë kemi qenë, të shfrytëzuar dhe fitimtarë, të madhërishëm dhe martirë dhe të mënjanuar, të goditur, me superioritetin që s’kemi goditur askënd si bashkësi, parakë, rrënjës, në fund të fundit në familjen tonë të natyrshme evropiane, me absurdin që ajo s’na i ka hapur derën plotësisht, kur të gjitha kështjellat tona kanë qenë ngritur në mbrojte të saj, të Perëndimit.
Humbja mund të mos jetë humbje ashtu si fitorja mund të mos jetë fitore. Mund të humbësh dhe je fitimtar ndër kohë ashtu si fitimtarët mund të jenë dhe humbësit më të mëdhenj. Fiton në humbje, humb në fitore. Shqipëria e di më së miri këtë
GE: Çka do të thotë për Ju humbja?
VZh: Për të qenë i saktë, kërkova në një nga Fjalorët e Gjuhës Shqipe, pashë aty si përkufizohej humbja:
“- Ajo çka humbim, – shkruhej, – dëmi që pësojmë në një luftë, në një lojë, etj, pjesë e këtij demi: antonim: fitim, fitore…
– vdekja e një njeriu të afërm, fatkeqësi…
– vend i largët dhe i humbur, humbëtirë…
Në fund sugjeronte që të shikohej dhe folja humb, etj, etj.”
Pashë që për mua nuk mjaftonin. I kam të gjitha ato, por humbja sipas meje është diçka më tjetër, por edhe ndryshe. Humbja mund të mos jetë humbje ashtu si fitorja mund të mos jetë fitore. Mund të humbësh dhe je fitimtar ndër kohë ashtu si fitimtarët mund të jenë dhe humbësit më të mëdhenj. Fiton në humbje, humb në fitore. Shqipëria e di më së miri këtë. Është çliruar Shqipëria dhe nuk janë çliruar shqiptarët. Me fitimtarët u vendos diktatura dhe humbëm Kosovën, Çamërinë dhe troje të tjera, humbëm dhe Evropën. Me të humburit tanë pamë se ishte e ardhmja e tanishme, Shqipëria Euroatlantike, etj, etj.
Për të qenë më afër pyetjes tuaj, humbje për mua është humbja e vetvetes, asgjë tjetër, Ne jemi krijesa që kemi krijues… Të zbulojmë vetveten e lashtë dhe ta çojmë vetveten në ardhmëri.
Liria e brendshme te shqiptarët është e fortë, kryeneçe, parake, e kthyer në bindje dhe mosnënshtrim, në ashpërsi dhe krenari
GE: A ka diçka që mund ta zëvendësojë humbjen, qoftë të një poezie, një libri, një jete të tërë në burg apo edhe vetë jetën e njeriut?
VZh: Po, ka shumë gjëra që nuk kthehen më dhe asgjë s’bëhet siç mund të ketë qenë. Unë i kam pësuar të gjitha humbjet që përmendni ju, poezi, libër, jetë. Nuk ka zëvendësime, por aftësi dhe forcë dhe frymë të shenjtë për të ruajtur brenda vetes gjithçka të shtrenjtë, aty është dhe rron e gjitha. Vetvetja si universi.
GE: Pse është kaq e vështirë që shqiptarët të mësohen ta duan Lirinë?
VZh: Pyetja juaj, sipas meje, është liri, pjesë e saj, të mosmësuarit është kthyer në të mësuarit, dyshimi është dhe siguri.
Shqiptarët fati i farkëtoi që më shumë të jenë mjeshtër të mbijetesës se sa të jetesës, duke kaluar shekuj të shumtë nën pushtim dhe pavarësia e Shqipërisë është arritur relativisht vonë në krahasim dhe me vendet përreth, të cilët e kanë fituar lirinë dhe me ndihmën e shqiptarëve, ndërsa ne e kemi paguar shumë shtrenjtë për vete, duke mos e patur atë ndihmë nga vendet përreth, për të mos thënë të kundërtën, duke na copëzuar, të detyruar të bëjmë një jetë askete, shkëmbore, të vështirë, duke kaluar për rrjedhojë, së fundmi dhe në absurdin e pushtimit të rëndë nga vetvetja.
Kështu mbase u projektuam, duke përftuar një konstrukt të tillë shpirtëror dhe mental. Fati ynë – më ballkaniku. Në mundimet ekzistenciale për të qenë të lirë, kur s’ishim dot të lirë vërtet, duke e dashur lirinë më shumë se sa duke e patur. Liria e brendshme te shqiptarët është e fortë, kryeneçe, parake, e kthyer në bindje dhe mosnënshtrim, në ashpërsi dhe krenari, etj, etj, por dhe duke i kuptuar të tjerët me vonesë, ndoshta dhe nga që erdhën më vonë pranë nesh, të parëve tanë, duke keqkuptuar veten deri në marrëzi. I vetëm s’mund të jesh i lirë. Në Ballkan është e vështirë jo vetëm për shqiptarët, por për të gjithë.
Shpresoj të dilet, në mos kemi dalë nga mosbesimi i madh. Dy shtetet shqiptare në Ballkan, në trojet e tyre kudo ku janë pranë kufirit me dheun amë, me një diasporë të mrekullueshme nëpër botë, sidomos me arbëreshët në Itali dhe me shqiptarët e pasur në Amerikë, në SHBA-në, mbështetësi jetik i kombit shqiptar dhe aleat strategjik, do të dimë ta duam lirinë tonë, ta mbrojmë lirinë si pjesë qenësore e identitetit dhe e demokracisë.
Si një përpjekje kësisoj shikojeni dhe bisedën time, si mësim dashurie vetes për lirinë.
GE: Ju sot jetoni në SHBA, në Çikago. Pse zgjodhët ikjen? Dhe e fundit, ç’po shkruani?
Unë nuk kam ikur, jam mbartur me time shoqe, Edën, në një shtëpi tjetër, si të thuash, por pasi i mbarova të gjitha punët, detyrat dhe detyrimet me shtetin e vendit tim, punove me përkushtim, korrektesë e dashuri. Lirinë time erdhi koha ta përdor si të dua unë. Arsyet e ikjes janë te miat, të brendshme, çështje të dhimbjes dhe të lirisë, të kërshërisë që s’na ndahet si prej fëmije, etj, dhe që të jem i sinqertë me ju deri në fund, ika dhe për shkak të qetësisë, të jem sa më larg atij revanshi të së kaluarës dhe korrupsionit galopant oligarkik, të mosmirënjohjes dhe shpifjeve e sharjeve që nga rruga dhe deri në institucione e lidershipi, lart te presidenti i vendit, jo që ai shahet, por që dhe ai sit ë shumtët shpf dhe shan, politika i nxjerr në krye nga radhët e diktaturës dhe që kërkojnë të bëjnë dhe demokracinë; ky është mashtrimi i madh.
Visar Zhiti me te shoqen, Eda, Chicago, prill 2022.
Por ikja ime nuk është ikje nga gjuha, shqipja jonë është e librave të mi dhe ajo do të mbetet, letërsia ime është e gjitha letërsi shqipe, unë nuk kam ikur nga lexuesi im, as nga shokët dhe miqtë, m’u desh të largohem, e di qe kam lenë shqiparë të mrekullueshëm, por kam gjetur dhe këtej të tillë, së bashku të bëjmë më të mirën. Unë kam mbaruar një roman, është me shqetësime të tanishme, me bashkime kohësh, fatesh dhe brezash. Shpresoj ta botoj së shpejti, së pari në atdhe. Atdheun e mbartim gjithmonë me vete. Përjetësisht.
(Koment rreth një shkrimi të z. Idriz Zeqiraj, lidhur me zgjedhjet kosovare gjithnjë e më afër, të Shkurtit 2025)
“…si t’iu besohet politikanëve që nuk i përmbushën zotimet dhe premtimet elektorale… si t’iu besohet politikanëve që më shpesh i ndërruan partitë sesa brekët në trupin e tyre! E kur jemi tek ‘brekët’, disa prej politikanëve që pa brekë i zuri nata, mëngjesi i zbardhi milionerë!” – ishte shprehur autori Idriz Zeqiraj, në shkrimin e vet (siç e lexova tek portali VoAl).
***
Dmth. e qartë, politikanët kosovarë mund të shtiren të thjeshtë, të duken “simple”, simplistikë, jofilozofikë, mund të shiten njerëz të fjalës, mund të duken modestë, mund t’jenë pa brekë… në dukje by*** jashtë por realisht janë milionerë. Sipas z. Zeqiraj, e vështirë t’u besosh premtimeve për “ndryshim” nga partitë e vjetra, sepse ndoshta “ujku qimen e ndërron por jo dhe veset e moçme”, sepse të njëjtat parti të vjetra duke zhvatur e duke e manipuluar elektoratin, duke u vërtitur në një lloj “karuseli politik”, gjoja demokratik, duke premtuar e mos mbajtur premtimet, thjesht duke vazhduar me të vjetrën, duke i mbushur “hambarët” e tyre personalë dhe të atyre për të cilët ata trumpetojnë, të “boss-ëve” prapa kulisave, të kleptokratëve, të populistëve, të oligarkëve, të neo-oligarkisë kosovare.
Dhe natyrisht, aspak për lakmi një pasqyrë e tillë gazetareske (rreth situatës politike të atjeshme). Nëse shkrimet e gazetarëve t’ishin diç si pikturat, si tabllo të realizmit artistik (që e pasqyrojnë situatën politike të një shoqërie), atëherë gjithçka do ishte e qartë për ne, tabllot janë të qarta, sytë janë për të parë, do ishte aq e lehtë. Mirëpo jo, e dimë që shkrimet nuk janë “tabllo” pikturale, për fat të keq shkrimet ngelin prore “abstrakte”, tmerrësisht abstrakte, shpesh dhe më “ngatërruar se ato pëlhurat e spërkatjes së Pollock” – automatikisht abstrakte.
Shkrimet kërkojnë që ne ta vrasim mendjen sadopak, kërkojnë të reflektojmë.
Për t’i kuptuar vështrimet e gazetarëve, brengat e tyre, për t’i kuptuar dhe artikuluar si duhet mesazhet e tyre, ne vetë duhet t’jemi të informuar, sa më mirë që t’jetë e kapërthyeshme. Duhet t’jemi sa më “afër” gazetarit, sa më afër shkrimit të tij apo të saj, e jo “larg” diku në askundësi. Sepse nëse “larg” atëherë kot, edhe pas leximit… thjesht jemi anashkaluar. Në rregull, NUK mund t’jemi sa gazetarët të informuar, dhe s’do jemi kurrë, sepse ata e kanë profesion, detyra e tyre është që t’i mbajnë sytë hapur, t’mos flenë por t’rrinë “zgjuar”, detyra e tyre është që t’jenë pararoja jonë, për atë punë dhe paguhen, që t’jenë pararoja e shoqërisë, që t’jenë “sytë” tanë se ku shkelim dhe kah shkojmë.
Mirëpo dhe ne vetë duhet t’jemi të informuar, gazetarët dhe mediatikët janë instrumente ndihmëse, janë lupa dhe gjithçka për ta lehtësuar informimin e shoqërisë, ata e kanë për detyrë t’u bien “daulleve të letrës”, t’u fryejnë të gjitha “surlave të vëmendjes”, edhe populli vetë e ka thjeshtësuar duke thënë “daullet bien për ata që kanë veshë”, kot do jenë daullet nëse ne të hutuar a të shurdhër, dmth. gazetarët na ndihmojnë por ne vetë duhet ndjekur hapat “informativë” sa më shumë që t’jetë e mundur. Përndryshe nëse jo, do jemi diç si “masë me të cilën mapinulojnë politikanët”, do jemi diç si “uneducated voters”, diç si votues naivë, mendjelehtë, prore do e zgjedhim pikërisht të “gabuarin”, kurrë atë të “vërtetin”.
Fat i mirë që zgjedhjet shkojnë e vijnë, e vërtetë kjo, demokracia merret me riciklime të shanseve për më mirë – do thoshte mbase Albert Camus, por nëse s’mbledhim mend, nëse ne tërë kohën mendjen askund, veshët n’lesh – siç ia thotë populli, atëherë kot rrotullohen kampanjat, kor ciklizmi gjoja i politikave demokratike, vijnë zgjedhjet e reja por dhe ato do kalojnë e s’do sjellin asnjë ndryshim, asnjë përmirësim – sipas meje artikulli i autorit Idriz Zeqiraj, ndër të tjera, mes rreshtash sikur i “prekte” dhe të tilla brenga rreth realitetit politik kosovar.
Dihet se ashtu-kështu shumë gjëra të jetës janë sfidë e vetë jetës, vetë jeta në thelb s’është “fair” – anglezët e kanë një shprehje “life is what we make of it”, jeta që e bëjmë, politikat që i bëjmë… jemi NE vetë ata që i bëjmë. Jeta s’është “fair”… në fakt është “luftë për të gjalluar”, nëse na qenka luftë, atëherë e qartë s’ka si t’jetë “fair”.
Si ilustrim i flashkët (sa për hir të asaj që thamë) panumër viktima të kohëve më të fundit në Gaza, me dhjetra-mijëra pleq, gra, fëmijë që as idenë ndoshta s’e kanë ç’është politika, dhe pikërisht ata janë viktimat e “politikës”, viktimat e mosmarrëveshjeve dhe të trazirave politike! Na pllakosë keqardhja, dhimbja, na këputen zemrat, gjithkujt, secilës qenie njerëzore të botës së arsyeshme i “vritet” shpirti e zemra sepse e dimë thelbin e pafajësisë së viktimave.
S’ka asgjë të “përkryer”, përkundrazi, në shumë drejtime kemi dhe shumë rrugë për t’bërë si shoqëri. S’jemi të “përkryer” madje as me vetë shkencat, as me akademizmat, kohëve të fundit dolën në pah aq shumë abuzime nga vetë qarqet shkencore, revistat si “Science”, “Nature” e të ngjashme na i sjellin qartësitë rreth mashtrimeve, veprimeve joetike, përfitimeve, manipulimeve me materien pseudo-shkencore etj etj., dikur gjatë asaj fazës “blackout” të pandemisë globale. E njëjta vlen dhe për “jetën politike”, dhe për gjithçka të kësaj bote. Demokracia është më e mira që kemi deri tani, por s’është ndonjë sistem i përkryer. Ne jemi ata që i bëjmë “politikat” por kot… kurrë s’do ketë përkryeshmëri, s’duhet pritur “fair play”.
Është ok t’i besosh idealit, idealizmave, është ok që i ndjekim ëndrrat, jeta i ka shumë aspekte “ëndërrtare” dhe sikur ashtu ëmbëlsohet me magjinë e vet, por do ishte naivitet ta ndjekësh verbërisht akëcilin politikan, çoftë dhe ndonjë Demaç i madh, a Mendela afrikan. Do ishte po aq dhe absurd (i llojit të vet), sepse s’ka garanci të mirëfilltë, jo vetëm politika… por s’e ka as vetë jeta, për shumë gjëra njeriu kurrë s’do e ketë sigurinë as përkryeshmërinë. Duke i besuar idealit (brenda gëzhojes subjektive) i ngelesh besnik vetes, popullit, patriotizmit, lirisë, fisnikërisë personale, atdheut… etj. etj. por të gjithë ata që e patën ndjekur “verbërisht”, bie fjala Çausheskun, vetë ata do bëheshin dhe linçuesit e tij.
Siç e thoshte artikulli i z. Zeqiraj, (sipas meje) ndër të tjera autori u thërriste qytetarëve që të reflektojnë mirëfilli para zgjedhjeve. Ka dhe ca muaj, ka mjaft kohë për të reflektuar e menduar. Qytetarët ia vlen të ndalen dhe të reflektojnë, disa gjëra duhet analizuar më thellë sesa sipërfaqësorja e përditshmërisë kosovare – nëse gjërat ende sipas “këngës së vjetër” atëherë medoemos diç s’është në rregull, atëherë mbase ia vlen të ndalemi dhe të reflektojmë.
Më së miri mund ta japim kontributin “politik” si qytetarë, duke mos rënë “pre” e manipulimit politik. Saherë afrohen zgjedhjet kosovare vjen dhe problematika e vërtetë sa i përket “zgjedhjes”. Gjithmonë e njëjta gjë, i njëjti cikël, i njëjti pompozitet reklamatik-mediatik, të njëjtat banderola, të njëjtit slogane, të njëjtat “metafora” kuvendore, të njëjtat përtallje parlamentare, të njëjtit thumba e kunja, e njëjta bujë, rrokopujë, e njëjta pasiguri, quhen zgjedhje… aq e lehtë të quhen por realisht “zgjedhja” ngelet e vështirë.
Për qytetarët e joinformuar, për popullatën rurale të Kosovës sidomos, të hutuar pas brengave, pas ecejakeve, ngarendjes dhe vështirësive të mbijetesës zgjedhjet prore ngelin problematikë serioze… sfidë e jashtëzakonshme. Ata që “naivisht pandehin se zgjedhjet e reja sjellin risi” mund të zhgënjehen rëndë – ishte shprehur autori, qëkur zgjedhjet mund t’jenë dhe thjesht sa për sy e faqe të demokracisë. Diç si “riciklim i pushtetit për ata që veç janë në pushtet”.
Qytetarët gjithmonë përballen me problemin zgjedhor, vijnë zgjedhjet dhe… vallë tashmë cilin politikan duhet zgjedhur, kur s’e kemi as idenë – sikur autori Zeqiraj e shtronte pyetje-çudinë e vetë për neve lexuesit, sikur na pyeste që dhe ne ta shtrojmë ndonjë pikëpyetje a pikëçuditje?! E vështirë t’i besosh akëcilit prej politikanëve kur të gjithë aq të pabesueshëm (pas vite e vitesh me të njëjtën “këngë”! Si mund t’u besosh politikanëve të Kosovës, si u besohet vallë premtimeve të tyre boshe dhe pa mbulesë… kaluan vite e ndoshta dhe dekada, u ndryshuan partitë dhe politikanët por premtimet e tyre gjatë kapmanjave elektrorale kurrë s’u përmbushën etj. etj.
E solla këtu, larg vrasësve të tij Sido që s’i njoh vrasësit e vërtetë. Le të jetë larg vrasësve të rinj Që vrasin fjalën të mos ketë poetë…
Kështu ndodhi. Tani e gjitha frikshmërisht dhe madhërishëm brenda një elegjie.
Bustin e një poeti që e pushkatuan në vendin ku(r) sundonte diktatura më egër në Europën e Lindjes komuniste, por pasi historia deshi të shëmbej Muri i Berlinit dhe të binte ajo perandori, së voni miqtë e poetit, më saktë ata që do ta donin më pas, edhe pa e njohur, e çojnë në vendlindje. Bustin. Ca bronz nga ajo tragjedi.
Rikthehej poeti tragjik Trifon Xhagjika, që prapë sikur i druhen (shteti) kanë frikë ta kujtojnë. Nuk ka asnjë rrugë me emrin e tij në kryeqytet apo një gur me vargjet e tij…
Çdo popull tjetër, i dalë nga një diktaturë, po ta kishte këtë poet, fjalët e tij do t’i gdhende në gur apo do t’i shkruante mureve, – kështu kam shkruar shpesh…
Gjithsesi, është dhe një kujtesë tjetër, një ndërgjegje tjetër e përgjegjësi, madje dhe një atdhe tjetër, që i ngjan atij të përjetëshmit.
Nën këtë hijezim, gazetari i njohur, por edhe poet, Mero Baze, bashkëfshtar i Trifon Xhagjikës, priu për të çuar bustin e poetit të pushkatuar në vendlindje, në Peshtan, fshati i tyre, ku dhe shtëpitë i kanë pranë njëra tjetrës.
Dhe Mero Baze ndjeu të shkruajë dhe elegjinë për të gjithë ne.
* * *
Çdo 23 dhjetor, nata e asaj date, – dhe me kuptimin që të kall datën, – ashtu siç ka yje, mes tyre ka dhe përndjezje plumbash, një përzierje tronditëse vezullimesh. Vranë një poet para më shumë se gjysmë shekullit në vitin 1964 dhe ky imazh, yje dhe plumba, i kthyer në ndjesi, më kap që kur mësova atë emër dhe atë ngjarje. Dhe tani q:e lexoj elegjinë e Mero Bazes…
Në librin tim “Kartela të Realizmit të Dënuar”, një studim për letërsinë tjetër, atë që dogji regjimi, të poetëve dhe shkrimtarëve që pushkatoi e burgosi e internoi, madje dënoi dhe vetë librat dhe cilët përpiqeshin t’i lexonin fshehurazi, është dhe kartela e dhembshur e Trifon Xhagjikës, ku përveç të tjerash, janë përdorur dhe të dhënat që kishte sjellë Mero Baze nga Dosja në arkiv…
KARTELA: DHE TRIFON XHAGJIKA THA:
“MË JEPNI NJË TOP T’I BIE KOMITETIT QËNDROR”
Këto ishin fjalët e fundit të tij, që po trondisnin trupin gjykues. I pandehuri nuk po kërkonte mëshirë, siç dhe u pëlqente sundimtarëve, që të ndjeheshin të gjithëfuqishëm, gjysmë perëndi, si emblema të dhunës me sopatë në dorë, që drithëronin botën. Jo vetëm që s’kishte kërkuar mëshirë, po kishte kërkuar një top… është artilier… ashtu?… po, po… dhe poet… E dëgjove, e do topin që t’i bjerë Partisë, Komitetit Qëndror… ta shëmbë me gjithë ata brënda, udhëhqjen e lavdishme…. Qënka i çmëndur… kam frikë… se mos duhet t’i kërkojmë ne atij mëshirë…
Në sallë arritën dhe dy vëllezërit e të pandehurit, sapo qe dhënë dënimi me pushkatim. U panë sy më sy…
– Kokën lart, siç e do nderi i Xhagjikëve! – thirri një nga vëllezërit, më i madhi, Ylli. Po ku është liria? – pëshpëritej gjithandej jashtë sallës së gjyqit, siç kishte thirrur që sapo ishte dënuar me pushkatim. Policët po futnin për në makinë, duke e mbajtur nga krahët fort, egërsisht dhe me një lloj adhurimimi të frikshëm, Ç’qenkësh ky kështu?! Dimër i keq. Dhjetor, 1963. Data 23. E pushkatojne natën… ku-ku?… Dhe pas dy ditësh do të mund të festohej Krishlindja, aq sa lejohej? Dhe pas një jave Viti i Ri, nëse do të vinte… ?
Poeti Trifon Xhagjika
(1932 – 1963)
u lind në Peshtan të Tepelenës në vitin 1932. Familja e tij u shpërngul në Tiranë, në kohë e pushtimit italian në po atë vit, kur në një lagje diku themelohej në ilegalitet Partia Komuniste, ajo që do të sundonte dhunshëm duke pushkatuar dhe poetë.
Pasi përfundoi studimet në Shkollën Normale të Elbasanit, në fillim të viteve 50 u diplomua për oficer i artilerisë kundërajrore dhe për disa vite punoi si oficer në një repart ushtarak në Rrapin e Treshit në Tiranë. Kreu një kurs për Gazetari e Histori, këmbënguli, sepse donte të vazhdonte fakultetin për Letërsi.
Boton poezi nëpër gazeta dhe tërheq vëmëndjen e lexuesve e të poetëve të tjerë… E kalojnë me punë në Ministrinë e Mbrojtjes, fillimisht si redaktor në sektorin e botimeve dhe rregulloreve e më vonë në gazetën “Luftëtari”.
Në vitin 1959 i përmblodhi poezitë e tij në një libërth hollak dhe nën kujdesin e kritikut avangardist Drago Siliqi i boton me titullin “Gjurmët”, ku ndihej romantiku dhe rebeli, që seç kërkonte. Gjithsesi është gjurma e tij e parë.
Mjaft nga ato poezi u bënë dhe këngë, madje dhe himnin e shkollës së tij ai e shkroi, kompozim i K. Trakos, dhe do ta këndonin breza të tërë studentësh me uniformë, edhe kur ai s’ishte më..
Sipas rrëfimeve të motrës së tij, “Trifoni kishte ndryshuar kohëve të fundit”, para arrestimit, kuptohet, ishte bërë më i vrenjtur, i shkonte, se vishej dhe bukur, kur dilte civil, Linën, asaj që i kishte kushtuar qindra vargje, e donte siç dinte të donte ai, por po rrinte gjithnjë e më shumë me ata, të pa kënaqurit me sistemin, siç thuhej atëhere, me ata që flisnin kundër, me ata që donin… të arratiseshin. “Njërit prej tyre i gjeti një kamerdare të madhe, që ngjallte dyshime se përse e doje, ia mori një kushëriri dhe e përcolli vetë atë që do të ikte andej nga Liqeni i Pogradecit. Vuante me ata që ishin ndarë me gratë e tyre ruse mbas prishjes me Bashkimin Sovjetik dhe i ndihmonte që të bashkoheshin me to… të arratiseshin…
Në gjyq e akuzuan për agjitacion dhe propagandë kundër shtetit dhe… për terror. Terror po bënin ata vetë, gjyqi, shteti, partia. Gjithsesi shpëtim nuk do të kishte… Shkak ishin dhe poezitë e tij të pa botuara, ato kundër… Dhe nuk u pa më… Dhe do të përhapej lajmi gjithandej, në redaksitë e gazetave, në kafenetë ku shkonin shkrimtarë, gazetarë, etj, se atë… kë?… atë që ngjante me Lermontovin, poet ushtarak, që qeshte aq çíltër dhe i shkëlqenin sytë?… e kishin pushkatuar… Ku?… Pse? Ishin grup…
…andej nga liqeni i Pogradecit, në zona të dyshimta, u kapën në përpjekje për t’u arratisur. I denoncuan shoferët e rrugës, i priste një major me çantë shpine, sipas Shërbimeve Sekrete. Ja emrat e grupit, dy vëllezërit Thoma dhe Stavri Rafaeli, dy gazetarët Vangjel Lezho dhe Fadil Kokomani, por dhe Robert Vullkani, botues e përkthyes, si dhe një tjetër shok i tyre, Franko Sara e bashkë me ta, poeti Trifon Xhagjika.
Të parin dhe të fundit i pushkatuan, të dy ushtarakë, kur në të vërtetë, ky i dyti nuk donte të arratisej, të paktën asaj herë me ata.
Këto të dhëna janë sipas Dosjes që ka hapur gazetari Mero Baze. Trifoni ishte më antikomunisti dhe pro perëndimori, dhe, nëse do te vendoste të ikte, do të arratisej për në Itali, shkruan M. B.
Grupin, siç e kemi parë, e përbënin intelektualë të njohur, të letrave dhe të muzikës, ushtarakë, një pjesë e tyre kishin studiuar në Bashkimin Sovjetik e në vende të tjera socialiste, kishin dhe gratë të huaja, ruse, hungareze, të rrezikshme pas prishjes së marrdhënieve me ato vende. Trifoni i kishte pajisur me mjetet që do të duheshin për arratisje.
Trifoni ndërkaq kishte botuar një libër. E lehtësonte apo e rëndonte ajo gjendjen e tij? Në dosje do të ishin poezi të tij, disidente, armiqësore, të guximshme deri në tmerr ashtu si traktet që kishin shpërndarë. Të tjerët e grupit, që i lanë gjallë, do t’u jepnin dënime të rënda dhe do të çoheshin burgjeve për t’i pushkatuar më vonë.
* * *
Kur unë vajta në burgun e Spaçit, gjeta një gjendje të rëndë në kamp, të përzishme që ndihej që në ajër, të gjithë të burgosurit më dukeshin si me një plagë plumbi, që e zinin me dorë për të mos u rrjedhur i gjithë gjaku. Ishin pushkatuar dy bashkëvuajtës, gazetarët Fadil Kokomani dhe Vangjel Lezho, se kishin dërguar një letër në Komitetin Qendror kundër Enverit. Bashkë me ta ishte pushkatuar dhe i burgosuri tjetër Xhelal Koprenca, pro perëndimor. Bashkëvuajtësi im, Astrit Xhaferri, me të cilin u bëmë miq në Spaç, më tregonte se e kishte njohur Trifon Xhagjikën, i fliste për guximin e poesisë, edhe për gjuhën e saj, fjala duhet gjetur në vuajtjen e popullit, u thoshte.
* * *
Punoja në gazetën e parë opozitare. Kishte rënë Muri i Berlinit dhe pllakat e tij të betonta sikur na kishin zënë nën vete dhe ne po dilnim me mundim.
Ishim ballë për ballë dy të dalë nga burgjet, unë dhe Ylli, vëllai i Trifonit, ai që kishte thirrur në sallën e gjyqit: “Kokën lart!” dhe gjykatesit urdhëruan t’i hidheshin hekurat dhe atij.
Poezitë mbi tryezë. fërgëllonin dritshëm. Po përlotesha edhe unë pas Yllit…
Këto poezi Trifoni recitoi dhe në gjyqin e tij, kur i dhanë dënimin me vdekje. Atë vit e kishte shkruar Gjithë dhimbje dhe forcë. Atdheun që e merr për dore për ta rritur në zemer, ndërsa atdheu po e vriste. Që po ta kërkonin atdheun e humbur, e kishte ai. Ku? Nën dhe? Vaj dhe thirrje dhe testament të tillë nuk kishte patur poezia e re shqipe.
U tronditën dhe ata që e dëgjuan jashtë, të recituar në një takim poetësh në Itali, në një kështjellë në Bari, ua dhashë unë të përkthyer.
“Atdheu është lakuriq”, me këtë titull vendosëm të botonim librin e tij me vjersha, të parin pas rënies së diktaturës, do ta përgatitte poeti Xhevahir Spahiu, ndërsa liriku Jorgo Bllaci dhe unë, ish-të burgosur, bëmë dhe redaktorin, se punonim së bashku në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, aty ku kishte nisur dënimi im. Donim t’i ishim pranë Trifonit, të ringjallnim sado pak diçka nga martirizimi i tij heroik.
Po ku është varri i tij? Bashkë me lulet t’i çonim dhe librin e ri Balta s’tregon asgjë. Veç libri, ama, vërtet kishte vezullime të mermerit… Ndiheshim të lumtur që e botuam. Po ç’lumturi zeza! Dhe do të gjendeshin poezi të tjera, duhej botimi tjetër. Ylli më kërkonte në gazetat, ku bashkëpunoja në Tiranë. Se kush i tha që s’jam. Donin që unë të mos isha. Po Trifoni Xhagjika tani u duhej më shumë të tjerëve, jo vetëm neve, që vinim nga burgjet, që dhe ishim pushkatuar me të, sado pak. Dhe doli “Poezia” e tij e plotë, në shekullin e ri dhe mijëvjeçarin e ri.
Shqipëria ka nevojë për guximin dhe ëndrrën e tij.
`Miq! Dëgjoni trokëllimat e kalit të harbuar? Jam unë!
Poeti spanjoll Garsia Lorka po vinte kështu? Po dhe atë “si një Krisht mes hajdutësh në Granada e vranë – thotë Ernesto Sabata. – Krim i urryer, simbol i kësaj bote, e cila pas çrrënosjes së poezisë, lartësoi në vend të saj vrazhdësinë dhe frikën”
Jo, po guxonte të vinte i pushkatuari tjetër, Xhagjika ynë. Nuk paskan të njëjtë vetëm fundin tragjik por edhe kalin e poezisë. Trifon Xhagjika ecën dhe reciton “Këngë e verbër”, që ia kishte kushtuar Republikës, ku thotë: Vramë po të duash!/Në netët e tua të gjakosura/do të dëgjosh zërin tim:/“Të urrej oRepublikë,/lavire e zotërve gjakprishur!” (Prill 1962)
Vramë po të duash!!! O Zot, e dinte ç’bënte! Mbas një viti do ta pushkonin.
Në vendlindje, në Peshtan, vendosën një bust të tij.miqtë e rinj të pasvdekjes. Por ai duhet të jetë kudo, në kujtesë, në kryeqytetin e dhimbjes, në poezi…
ELEGJIA NË “SHI ME BALTË”…
Elegjia “Trifon Xhagjika” e Mero Bazes është në librin e tij, “Shi me baltë”, që i gjithë i ngjan asaj elegjie, për kohën dhe njerëzit e saj, për veten dhe për të shkuarën tonë, aq të pranishme dhe të ardhmes se mos do t’ë ngjajë të tashmes, të lirë për gjithçka, të mirë a të keqe njëlloj, pra, jo vërtet të lirë.
Mero Baze është mjeshtër i përsiatjeve kësisoj, të thukta dhe dëshpëruese, por në emër të një të drejtësie dhe përmirësimi të realitetit, artikujt e tij janë gati të përditshëm, me përditshmërinë turbulluese, që si duhet kthjelluar, duke e turbulluar edhe më?
Me të dalë poezia e Meros, tërhoqi vëmendjen e lexuesit dhe medias. Ishte një befasi? Ky gazetar i guximshëm deri në ashpërsi, i skajshëm deri te e vërteta, të paktën ajo e tij dhe e shqetësimeve që sjell ajo, kërkues i “Thembrës së Akilit” për të ngulur shigjetën e tij pa mëshirë, paska dhe poezi, pambuk të saj për plagët?
Po, Mero Baze është poet. Edhe në gazetarinë e tij dhe prozën eseistike ka poezi të fshehtë, por të tufantë si në një rrugë tjetër, ndërsa në poezinë e tij ka çështë të forta sociale, kontradikta dhe përplasje, madje dhe fjalor të atillë, por si pas xhamave. Por ai nuk kundron, futet në protestë dhe polemizon.
Në këtë libër me poezi, se ata që e njohin Mero Bazen e dinë që ai ka dhe një libër tjetër me poezi të hershme, shohim se ai përdor strofën e rregullt, pra, se brendshmi ndjen nevojën e rregullit, me metrikë të caktuar dhe rima, pra do harmoninë e sprovuar klasike dhe duke ngjasur në formë, të gjitha poezitë duket se janë këngët e një poeme. Për atdheun tonë, sipas tij, për kohën e tij, sipas nesh, për njerëzit sipas kohës, ku shpesh ata që s’janë, janë më shumë se ata qe janë.
Ja, si elegjia për Trifon Xhagikën tonë. Plot tension dhe dhimbje therëse. Solemnitet dhe një paqeje të nevojshme që i ngjan një armëpushimi, por jo pushim të luftës, jo me plumba, por me fjalë dhe drejtësi për një të vërtetë më të madhe se të gjithsecilit, të vërtetën që na duhet të gjithëve. Ka patur një kohë çnjerëzore që bëri njerëz çnjerëzorë, të cilët prapë mund të bëjnë kohë. Që të mbrohemi, duket thirrur Trifon Xhagjika. Që të fitojë njeriu, njerëzisht, na duhet statuja e Trifon Xhagjikës. Por tani nga fshati i tij, të shkojë në kryqytet, madje dhe në kryeqytetet e Europës, që vuajtën atë sundim, se Trifon Xhagjika nuk është poet nga që e pushkatuan, por me atë pushkatuan një poet.
Dhe koha kishte frikë dhe me atë të vrarë. Dhe bënte krimin tjetër, atë të mbulimit të krimit jo vetëm me dhé, por pa varr, por dhe me heshtje dhe harresë dhe Realizëm Socialist, shkrimtarët mediokër të së cilës, kritikët e mbetur donkishoteskë të saj, s’bëjnë gjë tjetër, por hekurishtet e kalbura të asaj fabrike na i tregojnë si sukses, që duhet montuar ende, pak si ndryshe, etj, dhe gjejnë dhe sulmojnë sabotatorët e saj si dikur partia e tyre, por as vetë s’e kuptojnë se po duan këtë, por mendësia dhe veprimet e tyre janë të tilla: pse na i shkatërruat Realizmin Socialist?! – sikur thonë .
Por vjen dhe poezia e Mero Bazes për Trifon Xhagjikën. Vargjet u ngjajnë atyre shiritave të verdhë që rrethojnë një skenë krimi: Këtu është vrarë një poet, që po duan ta rivrasin. Nuk ka rëndësi në janë po ata vrasës apo të tjerë. Krimi i barazon. Dhe nëse tani nuk vrasin dot poetin, duan të vrasin fjalën e tij, kur poeti në fund të fundit është fjala e tij.
Mero Baze si poet na bashkohet në më të lartën tonë, që vuajtjet dhe martirizimin ta kalojmë jo vet;em nga rrëfim në përvoj:e, po ta bëjmë dhe art, poezi. Që sjellin drejt:esi dhe paqe.
Mos Mero Baze nuk duron dot dhe ka marrë topin që kërkoi në gjyq Trifon Xhagjika si poet?
TRIFON XHAGJIKA
– Nga Mero Baze –
E prura mbi një gur në shtëpinë e tij,
Te lëmi që i feksi në mend para plumbit.
Ky gur s’e ka ditur që ai po vdiste,
Askush s’e njoftoi për natën e fundit.
As muret e shtëpisë nuk e kanë vajtuar
Se vdekjen ua mbajtën fshehur nga frika.
Kishin frikë nga klithmat e gurëve
Nga kuja që do plaste pa zbardhur dita.
Ua fshehën fëmijëve që nuk e njihnin,
Krojeve që prisnin të kthehej nga larg.
Ua fshehën pleqve që mblidheshin te lëmi
Dhe prisnin habere çdo darkë.
Ua mbajtën fshehur, si t’ua thoshin
Që s’vdiq nga sëmundja, as nga malarja!
Këta gurë të hirtë janë shumë të vjetër
Të mos habiten si vdes njeriu nga fjala.
Tani vështrojnë fytyrën e bronztë,
Duan të kuptojnë pse Trifoni nuk flet.
Ai u shua kur fjalën e vriste frika
Dhe hesht tani kur fjala ulëret.
E solla këtu, larg vrasësve të tij
Sido që s’i njoh vrasësit e vërtetë.
Le të jetë larg vrasësve të rinj
Që vrasin fjalën të mos ketë poetë…
Kur largohet një grua,
ajo lë një boshllëk të madh.
Kur ajo largohet një ditë,
shumë mbesin “jetimë“ pas ikjes së saj.
Dollapet e guzhinës, perdet.
Rrobat e palosura me kujdes.
Fjongot në fund të dollapëve.
Me agun e mëngjesit nuk dëgjohen më taketuket
nga kuzhina.
Tabakatë mbesin jetime!
.
Kur një grua largohet,
shpesh lulet thahen pa ujë.
Luleverdha shpejt e përkul qafën…
Askush s’ja di kuptimin asaj gote.
Askush nuk e di se sa vlen ajo enë kromi.
Ballkoni tashmë është i qetë…
Koridor i heshtur…
.
Kur largohet një grua…
Në të vërtetë, kur ajo largohet,
sa shumë njerëz ikin bashkë me të?!
Një punëtore e palodhur.
Një pastruese.
Një rojtare.
Një kopshtare.
Një llogaritare.
Një NENE shkon.
Një Mike.
Një Shoqe.
Një e Dashur.
Sa njerëz zhduken me ikjen e saj…
.
Gjithmonë ndodh kështu
Kur ajo ikën
komplimentet, paralajmërimet, ankesat, lutjet,
do të mbeten jetimë…
Tek pragu i derës nuk dëgjohen më:
“Ki kujdes”!
“Mos u vono”!
.
Gratë!
Gratë largohen duke lënë zbrazëtirë shumë të madhe pas vetes.
Kur një grua është larguar, në të vërtetë,
shumë gra janë larguar…
Dhe kur një grua largohet,
ajo ka lënë pas
shumë “jetim”.
Do na marrë malli për ty, grua e bukur!
.
Bekir Coşkun (1945 – 18 October 2020) ishte gazetar, shkrimtar dhe kolumnist për gazetën më të madhe turke Zhumhuriet.
Ç’janë këta sy?Mos i ke ngjyer me qymyr?
I ke ngjyer me”qymyr”,ndaj po më hanë të gjallë
I shoh këta sy dhe bëhem si “xhind i pirë”
Kam”frikë” prej tyre,aq sa shndrrohem në”djall”.
2.Një shenjë
Një shenjë me sy e një tjetër me vetull
(Kaq më del e më”tepron”)
Sado i moshuar,kthehem në djalë”qefull”
Se të lë fare mendja,kur dashuron.
3. Tani
Tani që një mike më bëri apel
(U provua katërcipërisht që nuk kam”fat”)
E,moj pleqëri,të veshë mu në esfel!
SE ajo më shkroi:-Po të pres në shtrat !!!
4. TI
Ti po fle për shtatë palëqejfe(edhe burrin ke përbri)
Unë të shoh e më zënë”ethe”(se shpirtërisht jam me ty)
Burrin e”përzë me shqelma”( mjaft e”hëngri” ,”arën time”)
Zë e ngopem me pandehma(katandis sa një thërrime)
5.Përse?
Përse,moj botë,të mos jeshë errësirë?
Dhe unë dhe ajo errësirave të humbasim
Epo në errësirë të ndihesh mirë
Kështu ndodh me “dy pëllumba” që sqepash gugasin.
6.Kaloi një grua
Kaloi një grua,që nuk i njihej mosha
Rinia tek ajo kish bërë prapaktheu
Më mbetën sytë pas saj që unë”mosqofsha!”
Qe aq e mirë,sa mendjen ma rrëmbeu.
7.Në dashuri
Në dashuri nuk e njoha tradhëtinë
Kam qenë gjithmonë besnik
E kam ruajtur dashurinë si çifuti florinë
Dhe për dashurinë dhe jetën e vë në rrezik.
8.Dashuria
Dashuria të jepë shpresë dhe veç shpresës dhe guxim
Edhe krahë vë si shpezë,pa zë nisesh fluturim
AS nuk pyet,kur dashuron(s’ka kala që nuk e merr)
Gati malin e rrëzon,se nga mendja bëhesh erë.
9. Dhe vështrimi
Dhe vështrimi bëhet thikë(thikë që të shponë e të pretë)
Ja,kështu m’u duk njëçikë,qe i gjatë,por i sinqert
Jo m’u duk,por m’u ngul dhe më hyri drejt në zemër
Ah,të lutem,mos ma shkul! Po të lutem,e paemër!
10.Në sytë e tu
Në sytë e tu,një det me dhimbje
Çuditem se si sytë gjithë atë det e mbajnë?!
Po më dhëmb shpirti për ty,moj mike!
Dua atë”detdhimbjesh” bashkë ta ndajmë.
Çamëria s´lypet, Çamëria merret Epir, bëje dorën grusht dhe lëviz O e mbijetuar e pellazge- ilirëve Shqipëria shtrihet deri n´Prevezë!
(Atdhe GECI)
Plaku imëtak nga Çamëria, që kur në Kosovë agoi ditë e bardhë, kishte ndarë mendje e zemër të shkelte njëherë në tokën e shenjtë të Prekazit heroik. Por, kot, puna rrokullisej lëmsh. O sot, o nesër dhe nuk i vinte se nuk i vinte shtegu. Ditën që iu dha mundësia, sa s’fluturoi nga gëzimi.
-Plakë, ore e uruar, që më ke humbur si sëpata pa bisht, eja shpejt e bëmi gati rrobat kombëtare, -thirri me gjithë zë te shoqen, e cila po vraponte pas një klloçke me dymbëdhjetë zogj atje tej në fund të oborrit.
-Ah, unë korba, po ç’i paska shkrehur sot dalldia e rinisë, kur me maliherin hedhur krahut bridhte maleve dhe e luftonte hasmin nazifashist,- mërmëriste ajo, tek i kërkonte opingat me xhufka, që ishin tretur diku në fund të arkës së vjetër të nusërisë, pa të cilat nuk ecte dot.
-Për ku kështu, ore i uruar?- pyeti ajo pasi ia kishte gjetur të gjitha.
-Larg do vete, larg, në Drenicë, në Prekazin e lavdisë, në truallin e Adem Jasharit- u gjegj ai, më shumë duke mërmëritur e duke u përpjekur të shikonte fytyrën e vet të rrudhosur, në xhamin e dritares së thyer.
-Epo nuk ka lezet de, të vete ndryshe në vendin e shqipeve të trimërisë!- bënte me vete tek po hipte në makinë.
Rruga nuk qe e shkurtër, duhej kapërcyer radhë e radhë vendbanime të lashta shqiptare: katunde e qytete, fusha e male, kodra e lugje…Secili më i bukur se tjetri. Secili histori në vete…Filati, Parga, Gumenica, Konica, Arta, Parathemia, Preveza, Margëlliqi, Rrapeza, Spllanca, Kastria, Tabani, Lëkurësi, Stanova, Trikopallu, Thesprotia…
-Ore lum vëllai, ju paça për jetë të jetëve, këto vende të begata, linden njerëz të ditur e trima që të merrnin gjak në vetull, si: Akilin, Odiseun, Aleksandrin e Madh, Pirron, Papa Shën Eleuterin, Hoxhë Hasan Tahsinin, Dora d’Istrian, Muhamet Çamin, Musa Demin, Marko Boçarin, Mitrush Kutelin, Faik Konicën, Osman Takën, Bilall Xhaferrin, Qamil Buxhelin…
Kur kaloi përskaj Ardenicës, ku dikur Gjergji ynë i pavdekshëm, kishte kaluar muajin e mjaltit me Donikën e bukur, seç iu lidhën në mendje: Drenicë e Ardenicë!
Sa bukur: Drenicë e Ardenicë!
E madhërishme!
Dhe, kjo, një copë herë nuk iu shqit nga truri…
Obobo, sa e gjatë iu duk rruga nëpër trojet shqiptare.
-Po e gjatë duhej të ishte xhanëm,- i foli vetës, si me inat, duke dredhur mustakun e hollë si bisht miu, bile edhe më e gjatë do të ishte, po të mos na kishin shkurtuar të pabesët grabitqarë.
Ama këtij po i ngutej, andaj i dukej e gjatë dhe e pafund. Alpet kryelarta ende shikonin vëngër shiritin e zi që ua përthekonte shtatin me nëntë plagët e Gjergj Elez Alisë, shkaktuar nga duar të pakujdesshme…
Kur zbriti në truallin e ëndërruar, sa s’e tradhtuan këmbët. Hë, hë, dhe burrë i them vetës, bëri nëpër hundë si me inat. Një copë herë ngeli mumie e shushatur, mu në mes të rrugës. Të tjerët, që rastisen përnjëherë, moti kishin arritur te varrezat dhe po i nderonin e ky ende qëndronte i hutuar fare. Mbase ashtu edhe i pëlqente, të dehej e të ekzaltohej thellë e thellë me dhuntinë e të pavdekshmëve.
Hëpërhë, vërtet, i duhej vetmia. Po, ore, po. Ashtu do të çmallej më gjatë e më lirshëm.
Pasi pushoi pakëz dhe mori veten, u nis andej, ku edhe vizitorët veç ishin pakësuar. Rojat, dy të rinj shtathedhur, me uniforma elegante, nderonin gatitu, pa rrahur as qerpikë. I përmalluar në kulm e i zhuritur si eshka në diell, u turr drejt tyre. Aq i bënte atij për rregullat ushtarake.
Dhe, fap njërit e fup tjetrit, iu hodh në përqafim ngashërues. Ata nuk bëzanin. As ky nuk po fliste. Lotët e gulçimit i shkonin çurkë faqeve thatake e të mërdhezura nga emocionet. Sakaq u ndal dhe ra në gjunjë përpara varrit te Komandantit. Mori një plis dheu të shkrifur, mbase nga gjaku i lirisë, dhe zu ta puthte me afsh përpirës:
-Më fal Komandant, mbase u turpërova e u ligështova, por mos ma merr për keq! Lëmshi i mbledhur kaherë në grykë për pak më ngufati. Besoj që nuk jam koritur. Si thua Ti? Kur pat vdekur Skënderbeu, patën lotuar gjithë princërit e kapedanët e Arbërisë, bile Leka i pat shkulur flokë e mjekër. Patën lotuar edhe vetë fushat e malet, aq sa u krijuan lumenj e liqeje të tërë vërshues!
Ende qëndronte ashtu, si të ishte vetëm për vetëm, pa ua venë veshin mijëra syve, që si shigjeta helmuese ishin lëshuar mbi të. Vërtet, tashmë ishte ulur ndryshe, si në odë burrash, këmbëkryq. Kishte vënë përpara kutinë e bakfanit, me duhan si këmbë sokoli, dhe çibukun e zbukuruar prej shqope, trashëguar nga i ati, i cili e mbante kujtim nga trimi i asaj ane, nga Musa Demi i Filatit.
Ashtu, ngeshëm, fët e fët, zuri të mbështjellë cigare pas cigareje, ani pse dikush, mbase të gjithë, mund ta merrnin për të krisur.
-Urdhëro një duhan të sertë nga Tahir Çapari, o komandant Adem Jashari!
-Ndale njëherë këngën dhe vallen e Osman Takës e ndize një letër, o Hamzë Jashari!
-Ndoshta nuk e pi, por për hatrin tim merre një, o mësuesi i nderuar Shaban Jashari!
-Urdhëro edhe ti o…
-Urdhëroni!…urdhëroni!…
Vonë, pasi u çmall mirë e mirë me të gjithë, i luti këmbët e mpira që ta shpinin deri te kullat e qëndresës. Atje duhet të bëhem më i fortë, i tha vetës,- duke mbledhur atë pakëz fuqi që i kishte mbetur. Ashtu e kërkonte puna. Themelet e lara me gjak lirie, që suksesshëm kishin sfiduar gjithë atë zerzele mbytëse, nuk e durojnë dot lotin. Jo, jo, kurrsesi. Në këtë vatër kurrë nuk është dëgjuar tjetër, përveç kuvendime, këngë, burrëri, trimëri. Këtë e di unë fare mirë, ore lumë vëllai. Këtu kanë luftuar e qëndruar i madh e i vogël, pleq e të rinj, burra e gra. Kanë qëndruar edhe këto mure gjysmë të rrënuara…
…Beteja ka zgjatur plot tri ditë e tri net…Këtu, përpara kullës ka qëndruar baca Shaban me pushkën e gjatë…Atje, në ballë, komandant Adem Jashari, duke dredhur mustakun e duke kënduar…Më tutje, midis dy kullave, strategu Hamzë Jashari, që me gjoks i doli tankut përpara…Brenda, në bodrum, qëndronin graria, në ballë me nënë Zahiden…shpjegonte ciceroni kujdestar para vizitorëve kureshtarë.
Por ky, kishte zënë një qoshe dhe kishte tretur thellë në humbëtirat e pafundme të mendimeve. Parasysh i vegoheshin dragonjtë, duke kamxhikosur pamëshirshëm kuçedrën shumëkrerëshe…
-Ore djalosh, dua të të them një fjalë, he ta marrsha të keqen!- iu drejtua atij, kur e pa se kishte ngelur vetëm.
-Urdhëro babëlok,- fol ai lirshëm!
-Nuk iku dot pa e pirë një kafe në truallin e Adem Jasharit!- tha me zë të prerë dhe u ul këmbëkryq në oborr, mu përballë portretit të legjendarit.
-Po, si jo, ore të lumshin këmbët!- e uroi djaloshi i papërtueshëm, duke e vënë fill xhezven në furnelë.
-Ohoho!-lëshoi plaku një si psherëtimë ngrohtësie nga thellësia e shpirtit, pasi piu hurpën e parë. Takëmin e duhanit sërish kishte vënë përpara. Çibuku zuri të nxjerrë fjollat e tymit lakadredhas. Më nuk po fliste. Ishte qetësuar. Ua hidhte sytë me radhë: kullave gjysmë të rrënuara, varrezave matanë, bunkerit atje tej në maje të kodrës, ku valëvitej flamuri kuqezi. Në fund ndali vështrimin mbi kullat e reja, ku gjallonte farë e pavdekshme e Jasharëve…
-Të lumtë e të ma bësh hallall biro,- foli me zë të ngjizur, pasi kishte mbaruar. Tash u çlirova. Ja si po marrë frymë lehtë, si nositi gjoks hapur. Edhe Zotin e pata lutur që të më falte jetë veç derisa ta plotësoja këtë dëshirë të vetme.
Kaq kisha: Ta pija një kafe në truallin e Adem Jasharit!!!
Tashti edhe mortja lë të urdhërojë kur të dojë! Po, po, kur të dojë! Unë e kreva timen: u çmalla!
Atyre që sollën lirinë, u lumtë dhe ua paçim borxh edhe jetën!
…Qyteti…”shumë i madh e shumë i populluar”, Dyrrahi, jetonte ditët e tij të begatshme. Nëpër rrugët e sheshet e zbukuruara njerëzit lëviznin lirisht; grumbulloheshin ose shpërndaheshin nën tingujt e glorisave, tibieseve, hydraulisteve etj… sidomos, pas betejave të ashpra e të gjata me ushtritë detare e tokësore të Romës dhe fitores ndaj tyre. Banorët taulantë dhe një pakicë helenësh e maqedonas, bashkëqytetarë tashmë të lidhur si mishi me thoin në zjarrin e luftës, kundra armikut të përbashkët, gëzonin frytet e fitores, lirisë e begatisë… Kudo hidhej “vallja e shpatave”…
Edhe fshatrat përreth këtij qyteti – kërthizë e Adriatikut, lulëzonin: bujqit punëtorë dhe peshkatarët e bregut të detit merrnin prodhime të bollshme. Midis njerëzve mbretëronte ligji i të drejtave të barabarta. Ata e donin dhe e respektonin njëri-tjetrin. I bindeshin vetëm Këshillit të Lartë të Pleqve. Të rinjtë e të rejat ndiqnin me zell zanatet dhe punët shtëpiake. Miqësia vëllazërore, nga gjaku i njëjtë, i lidhte banorët e Dyrrahut dhe Qeverinë e tij, me banorët dhe arkondët e Apolonisë – asokohe, shumë e përparuar. Bënin tregti e shkëmbime kulturore-sportive si me asnjë vend tjetër. Banorët dyrrahnianë përfitonin shumë nga arti dhe kultura apoloniane, ngaqë të rinjtë e të rejat e qytetit – shtet, sidomos bijtë e arkondëve, studionin edhe jashtë vendit, kryesisht në shkollat greke e romake. Me të drejtë, rinia dyrrahniane, miqësinë e vet me të rinjtë e Apolonisë, e quante si një “Kurorë e bukur”… Moda dhe muzika apoloniane hynte çdo ditë e më tepër në shpirtin e rinisë së Dyrrahut. Rrugët dhe sheshet e qytetit mbusheshin çdo mbrëmje me të rinj e të reja të veshur me lutiklave e pretekste të qëndisura me argjend, tamam si tebët e Apolonisë… Odeonet, vendet ku jepeshin shfaqje dhe luhej muzikë apoloniane, mbusheshin plot me njerëz të të gjitha moshave. Ata ndiqnin me kënaqësi grupe këngëtarësh e muzikantësh nga të gjitha trevat ilire, greke e maqedonase. Ndërsa agarajet, vendet ku zhvilloheshin ceremonitë e festave kombëtare dhe fetare, gjithmonë rrinin të hapura për njerëzit…Në stadiume, të rinjtë, herë pas here matnin aftësitë dhe forcën e tyre, në sporte të ndryshme…
Kudo lulëzonte jeta…. Mirëpo, një ditë prej ditësh, në qytetin e bukur të Durrahut, u rikthye nga studimet e larta biri i një familjeje të shquar. E pritën me lule e këngë në portin e madh të qytetit, ku oratorë të shquar thurën frazat të sofistikuara për birin e tyre të ditur. Ky ishte Epikadi, bir i dëshmorit të luftës… madhështor me atë veshjen ala sokratçe, por ajo që e bëri më të bujshme rikthimin e tij në tokën amtare, ishte një kafshëz e bukur, e panjohur për qytetarët e Durraut, që ai e solli me vete. Të gjithë u habitën me qenien e panjohur, që lëvizte vazhdimisht e s’rrinte në një vend. E gëzuar, e hareshme, ajo sikur njihej me banorët e qytetit dhe rendëte drejt tyre për të luajtur e përqafuar me ta. U afronte feçkën pranë fytyrës, sikur donte t’u fliste vetëm fjalë dashurie.
– Po kjo kafshëz e bukur e kaq e dashur, ç’lloje është more , Epikad ?- pyeti kryeplaku i Këshillit, filozofin e ri, ardhur me kënaqësi për të pritur birin e dashur të qytetit, njeriun e shkolluar të së ardhmes. – Si-ta-marr-ta-ha, or bacë ! – Iu përgjigj i dituri – Është e rrallë në botë. Me origjinë Perëndie! Kush e ka një të tillë në vatanin e vet, ai popull s’do të njohë Vuajtje, Mjerim dhe Luftë. E kam siguruar me sakrifica të mëdha, o plaku ynë i nderuar. Rrezikova edhe jetën, deri sa e bëra timen: ”Do t’ia çoj vendit tim , thashë, të mos njohë kurrë vuajtje e robëri.”….
– Urraaaa !
Ushtuan brohorimat e qytetarëve.
– Rroftë Epikadi!…Rroftë Si- ta- marr- ta-haja !
Nga skela deri në qendër të qytetit, populli e mbajti në krahë Epikadin dhe Sitamarrtahanë e bukur e çudibërëse. Atje, kënduan këngë dhe kërcyen valle, për filozofin dhe qenien e tij me origjinë Perëndie. Mirëpo, plasi sherri: në cilën shtëpi do të qëndronte Sitamarrtahaja, sepse të gjithë e dëshironin ta kishin në kopshtin e tyre…Madje, pati edhe zënka e përleshje me grushta…..
Kaluan ditë e javë, kaluan muaj dhe jeta në Durrahi vazhdonte e qetë, e begatë…Sitamarrtaha-ja rritej e zbukurohej përditë e më shumë…Populli i thurte vargje bukurisë dhe madhështisë së saj. Ajo ishte simbol i lirisë e i lumturisë së tyre. Betoheshin për kokën e saj…bënin kurbane…Fëmijët belbëzonin emrin e Sitamarr-taha-së, sapo merrnin gojën…Nëpër mure, në dorezat e shpatave, në mburoja e unaza, në varëse e zbukurime vajzash, shënohej emri “Si-ta-marr-ta-ha”! Gëzimet dhe ditët e mortit fillonin e mbaronin me lutje e thirrje për jetëgjatësinë e Sitamarr – taha-së…
Mirëpo, pa pritur, për çudinë e të gjithëve, disa fshatarë, pranë qytetit, filluan të ankoheshin për zhdukjen e djemve dhe vajzave të tyre, në mënyrë misterioze, për lopët, kuajt e delet, një nga një ose në tufa, që zhdukeshin ose gjendeshin me barkun e çarë dhe pa të brendshme, ndërsa, disa qytetarë lajmëruan për humbjen misterioze të fëmijëve…Aq fshehtas, sa fatkeqët rendnin te Kopshti i Bukur i qytetit, ku jetonte Sitamarrtaha-ja dhe binin në gjunjë para saj: kërkonin mëshirë… shpëtim… Luteshin e përgjëroheshin për fatkeqësinë e tyre të papritur …
Qenia-Perëndi, që ua “kuptonte aq mirë” fatkeqësinë njerëzve , u lëpihej dhe u përqallej, thua se vërtet do të bënte të pamundurën për t’i shpëtuar nga rreziqet e tjera!
Megjithatë, djem trima e të mençur, vajza të bukura e të zgjuara vazhdonin të zhdukeshin përherë e më shumë, po aq papritur e në mënyrë të fshehtë!
Kryesia e Këshillit të Pleqve ra në hall. Kudo kishin vendosur roje dhe njerëz me detyra të posaçme në të gjithë vendin, kishin bërë përforcime dhe prita të fshehta, por asgjë… Numri i grave, nënave e motrave me të zeza rritej përditë e më shumë… Po dukeshin njerëz që shisnin plaçkat e shtëpisë, për të mbajtur frymën gjallë…fshatarë që shisnin tokat dhe bagëtitë… familje të tëra fisnikësh që po rrënoheshin… Pse po ndodhte kjo fatkeqësi ? A nuk kishte forcë Perëndie, Sitamartaha-ja ?…Turma njerëzish të mjeruar rrinin para saj, luteshin, kërkonin ndihmë, duke kënduar këngët e kompozuara enkas për të, bënin kurbane. Ndërsa ajo qante… derdhte lot për fatkeqësinë e tyre…
Tregonin se, nga dëshpërimi, ajo rrinte ditë të tëra pa ngrënë e pa pirë…Kudo shiheshin rrënime, vjedhje, vrasje, plaçkitje me dhunë…njerëz që iknin nga sytë këmbët për të mbijetuar…E padëgjuara ndodhte pa pritur e pa kujtuar, si nga një forcë e mbinatyrshme, si mallkim Perëndie. Kjo i alarmonte njerëzit e pafuqishëm…Mjeranë, që s’dinin nga t’ia mbanin, grumbulloheshin përreth kafshës së mahnitshme për t’i kënduar bukurisë dhe mençurisë së saj, të bindur se perënditë do t’ia kthenin fuqinë hyjnore. Por më kot. Çdo gjë shkonte tatëpjetë, me vrull…
Ata që vinin nga vendet e tjera, sidomos nga qytetet ilire, shikonin dhe iknin të çuditur se si po shkatërrohej liria dhe begatia e qytetarëve të Durrahit ; habiteshin se si ata njerëz të virtytshëm, atdhetarë të flaktë, nga varfëria dhe frika e pasigurisë, po shndërroheshin në ca zbatharakë të këqij, që vrisnin e grabisnin njëri-tjetrin, për t’i bërë ballë mjerimit që i kllaposi aq pa pritur…Ndërkohë që këndonin, kërcenin, argëtoheshin dhe vdisnin me emrin e Sitamartahasë në gojë.
– Sa çudi !…Po mirë, xhanëm, nuk ka dalë njeri, së paku, të thotë shkakun e kësaj kërdie ?
Pyeti një nga fylarkët e Këshillit të Lartë të Apolonisë, emri i të cilit ishte shumë i nderuar midis ilirëve, më të kulturuar të asaj kohe. Por s’mori përgjigje. Kush t’i përgjigjej ? Si t’i përgjigjej ? Nëse dikush kishte hamendësim për diçka nuk ia donte zemra ta thoshte ? Kjo ia hidhëroi zemrën patriotit të kulturuar. Si mund të shkatërrohej qyteti i vëllezërve të tij ve të gjaku, të gjuhës, ku njerëzit po të vdisnin pa i afruar kush ndihmë !?
“Kurrën e kurrës, gjaku Ilirianëve nuk do të bëhet ujë!”
Ai, më i nderuari i fylarkëve, me shpenzimet e familjes së vet, përgatiti ushtarët e përzgjedhur të Apolonisë dhe, bashkë me ta, dërgoi djalin dhe vajzën e tij në Dyrrahi, të pajisur në trup me armët më të sofistikuara të kohës dhe i la të lirë të bridhnin natë e ditë nëpër qytet. Tadi dhe Masila e bukur, ndenjën disa javë në Dyrrahi…S’lanë rrugicë e qoshe të fshehur të qytetit pa kontrolluar. U endën edhe nëpër kodrat përreth qytetit, edhe gjatë bregdetit të bukur, por nuk gjetën asnjë gjurmë të atij që shkaktonte fatkeqësinë. Nuk i njihte askush dhe, cilido që i shikonte, si të dashuruar i kujtonte. Motra dhe vëllai, mes ushtarëve të Apolonisë, flinin pak e lëviznin shumë. Ditë e natë, të uritur e të rraskapitur, kërkonin shkaktarin që mjeronte vëllezërit e tyre, dyhranianë …Takonin prindër, vëllezër e motra, fëmijë e të afërm të të zhdukurve, por nga askush nuk mësonin diçka të saktë, qoftë edhe një dyshim të vogël. Ama, u vinte mirë që fatkeqët e adhuronin Sitamartahanë dhe shpresonin shumë prej saj, njëlloj siç e adhuronin edhe ata vetë, një qenie hyjnore….
Natën me shi e me frullisë të ftohtë, Tadi dhe Masila trime, mbështetur, si përherë nga luftëtarët e shtetit të tyre, vendosën të mos largoheshin nga qendra e qytetit, pikërisht aty ku tregonin se zhdukeshin njerëzit më të mirë të vendit, me parandjenjën se do t’u shfaqej gjëmëmadhi i pamëshirshëm…
Dhe ashtu ndodhi.
Duke u gdhirë ata vunë re se, drejtë tyre, me sytë që xixëllonin nga tërbimi, po afrohej një qenie e kreshpëruar nga etja për gjak, katërkëmbësh, me trup të madh e putra ujku. Një përbindësh i vërtetë.
– Kujdes, Masila, nxirr armët dhe mbrohu !- E këshilloi vëllai i tronditur nga ç’po i shikonin sytë, ndërkohë që kafsha afrohej gati për t’iu hedhur sipër – Futu mes ushtarëve ! – bërtiti ai dhe, me harkun e shigjetës shtrirë, sa hante krahu, ia mbante shenjën në lule të ballit, përbindëshit të llahtarshëm…
– Qenka Sitamartahaaa, Masila !..Kujdes, sytë e saj lëshojnë rreze që të verbojnë !
– Aha, kush na paska qenë shkaktari që vret e rrënon vëllezërve tanë !- Thirri Masila – Përpara, Tadi, pa mëshirë !…Urraaa !
Ai shkrehu harkun e fuqishëm dhe, shigjeta e helmatisur, u ngul drejt e në syrin e majtë të përbindëshit…
Motër e vëlla dhe ushtarët trima, iu hodhën sipër kafshës së pabesë, duke ia grirë mishin copa – copa…
Pas pak, edhe shiu pushoi… Qielli u hap…Miliarda yje shndritën kupën e paanë të gjithësisë, ndërsa motër e vëlla, dora-dorës, rendën të gëzuar drejtë bashkatdhetarëve të çliruar, tashmë, nga Sitamartaha-ja, e pabesë….
Ndër shekuj, tregon gojëdhëna, banorët e Durrahit nuk lejuan të hynte më në qytetin e tyre, qoftë edhe një lule, sado e thjeshtë, e bukur të ishte, pa ia mësuar origjinën me dhëmbë e dhëmballë….
zvarrit urinë e tij nëpër qiellin
e kafkës sime guaskës së qiellit dhe tokës
lëshohet përmbys që me shpejtësi
t’ua marrë jetën e të largohet
i qesëndisur me inde të mund të mos i shërbejnë
derisa toka e uritur dhe qielli të mos bëhen fir
Zemra jonë endet e humbur në pyll të errët.
Ëndrra jonë përballet në kështjellën e dyshimit.
Por ka muzikë në ne. Shpresa është fundosur
por engjëllesha fluturon përsëri duke na marrë me vete.
Mëngjeset e verës fillojnë ca nga ca
ndërsa ne flemë, dhe ecin me ne tevona
si bukuri këmbëgjata nëpër
rrugët e pista. Nuk është befasi
që rreziku dhe vuajtja na rrethojnë.
Ajo çfarë na habit është të kënduarit.
Ne e dimë se kuajt janë atje në livadh nëpër terr
sepse ne ua ndiejmë erën atyre,
mund t’i dëgjojmë tek marrin frymë.
Shpirti ynë ngulmon si një njeri që lufton
nëpër luginën e ngrirë
e cila papritmas kundërmon lule
dhe e kupton se bora po shkrin
atje kundruall në majë të malit,
e kupton se pranvera ka filluar.
Komentet