Salla e gjyqit ishte e mbushur plot me njerëz. Disa gra në radhën e parë mbanin shami në duar, gati për t’ia plasur vajit, kurse burrat dhe djemtë qëndronin të menduar e hijerëndë. Dikush psherëtinte… ndërsa e qeshura e një studenteje, andej nga fundi i sallës sikur vinte nga larg. Ajo tallej me shoqet e shokët. – Zhuljeni, duket, do të jetë ende në dhomën e tualetit. Ndërsa ne..hëm, presim! Po a pritet kështu, me buzë të varura? Mirëpo, fjalët e të qeshurat i bezdisnin njerëzit, që prisnin me padurim hyrjen e kriminelit në sallë. E, sapo heshtnin ata, fatmirësisht dëgjoheshin fjalët e belbëta të një fëmije, në krahët e të ëmës, që e ndryshonin mjedisin e trisht. Së fundi, erdhi çasti i shumëpritur. Bisedat dhe pëshpërimat i mbuloi pasthirrma e lemerishme e disa njerëzve te dera anësore, kur policët e armatosur po sillnin, midis tyre, një djalë të pashëm e krenar, me duart e lidhura grusht, mbi të cilat rëndonin hekurat e rëndë. E çuan përbri vendit ku rrinte trupi gjykues. E urdhëruan të ulej, por ai i vështroi me mospërfillje ata që e urdhëruan. Ngriti kokën lart për të parë krejt pamjen e sallës. U ul disi i shpenguar. – Biiir! U dëgjua prapa kurrizit zëri i nënës. Ai ktheu kokën dhe trupi iu rrëqeth. – Biiir i nënës. Unë… .Unë… . Fliste ajo duke surbitur lotët që i binin buzëve. Ai u mallëngjye. Vështroi nga xhamllëku i dritares, ku në qiellin e kaltër, një bashkë reje e bardhë, dukej sikur ishte në ikje. Sa keq! Zërat në sallë, si zhaurimë valësh, ia deformonin fjalët e ngrohta të nënës. I vini copa-copa, me ngashërime të dhimbshme, si pika helmi, si ëndërrat e trembura e të ankthshme në qelinë e ftohtë.- Ktheje kokën nga unë, xhan!… Vdiqa nga malli… M’u dogj shpirti… Oh! Neli i nënës! I lutej ajo. Por ai s’donte të shihtte fytyrat e njerëzve në sallë, që e urrenin dhe e përbuznin për krimin që kishte bërë. Biiir! Përpiqej ajo të mbulonte pëshpërimat e njerëzve… “Ah, kjo nëna… s’më le rehat të vdes si burrat!” Kam kaq kohë… .o shpirt! Ktheje kokën, xhan!… Ktheje, o trimi i nënës… Këtë herë atij iu mbushën sytë me lot, zemra i gufoi dhe vdekja iu duk e dashur, e bukur… Donte t’i dëgjonte edhe një herë fjalët e fundit… ” O, trimi i nënës!” E ktheu kokën nga ajo dhe buzëqeshi. – Ashtu, të keqen nëna: të të shoh, të ngopem dhe të vdes edhe unë me ty… .Nënë e bir e përpinë njeri-tjetrin. Policët e urdhëruan djaloshin të mos shikonte më nga salla, por ai vazhdoi t’i buzëqeshte nënës, të çmallej me fytyrën e saj të vogël, të fishkur para kohe. I pandehur, kthehu përpara! – bërtiti polici me zë të fortë. Ai donte të dëgjonte edhe një herë fjalët: “… Trim i nënës”, që ishin baras me vdekjen, me Gjithësinë, me Dashurinë, për të cilën po flijohej. Folmë, Neli… të dëgjoj nëna zërin tënd, folmë! Shoqe qytetare, rregulli në sallën e gjyqit, ju detyron të heshtni!- Foli ashpër polici. I flas tim biri, shoku polic. Është djali im që… s’do ta shoh më. Nënë! Pusho maskara! Oh, zëri yt i bukur!… O shpirt i nënës!… I vetmi nënës. Në sallë ra qetësi varri. Djaloshi, në këmbë, përpiqej të përballonte policët, që donin t’ia mbyllnin gojën, ndërsa nëna zuri fytyrën me duar dhe u shkreh në vaj. Mos qaj, nënë! – bërtiti ai. Ajo zbuloi fytyrën. – Nuk qaj, bir, më fal! Ai u ul më në fund dhe hodhi sytë nga dritarja, me zemrën mal. Nëna e vlerësonte… “Por unë s’dua të vijë ajo me mua. Luiza nuk e donte. Edhe në atë jetë do ta urrejë… S’dua të vijë… na shqetëson… – Çohu! E urdhëroi polici, ngaqë në sallë hyri trupi gjykues. Djaloshi u ngrit në këmbë paksa i hutuar, kur pa dy burra dhe një grua duke zënë vendet në podium. Njëri prej tyre vuri buzën në gaz dhe urdhëroi policët t’ia lironin duart të pandehurit, nga hekurat.

U shuan edhe zhurmat e fundit, andej, nga qoshja e sallës. Nisën formalitetet. Sekretarja, grua e re, shënonte me shpejtësi, pyetje – përgjigjet. Djaloshi fliste saktësisht dhe serioz. Menjëherë pasi mbaruan formalitetet, prokurori, një burrë i shkurtër dhe i vrazhdë në fytyrë, u derdh mbi të pandehurin egërsisht e me urrejtje. Zoti Kryetar, tha ai, kriminelët në vendin tonë socialistë, janë shëmtirë, kancer, plagë e keqe e shoqërisë. Përpara nesh, fatkeqësisht, ndodhet një nga këta gjakatarë, që këputi jetën e një luleje të bukur, filiz të shëndetshëm të shoqërisë sonë. Ndaj më dridhet zemra e më paket fryma, teksa shoh ende gjallë, para nesh, këtë katil, përbindësh dhe varrmihësi i vajzës sonë të shtrenjtë, motrës së virtytshme, shoqes dhe anëtares së devotshme të organizatës së rinisë, Luiza Koçinit… Djaloshit i drithëroi shpirti nga permendja e emrit të viktimës, që ai e kishte vrarë me duart e tij. Emri i saj e përcolli dhunshëm jashtë sallës së gjyqit, në bregdet, ditë vere, ku valët e shkumbëzuara, si shqerra të bardha, ndiqnin njëra-tjetrën dhe përplaseshin në këmbët e zbathura të Luizës së vetmuar. Ç’ishte ajo vajzë, që ecte e menduar, e brengosur, bregut e bregut? Mos e kishte fyer ndonjë djalë? Skënderi e vuri re i pari, kur ajo u nda nga shoqet, pa përfillur vështrimet e djemve lakmiqarë e të grave kureshtare, dhe mori bregut e bregut… Me një fustan të hollë, që i varej nga dy rrypa të ngushtë në supe, në shoqëri me vetveten… Një copë herë e shoqëruan vështrimet e njerëzve të çuditur teksa ajo largohej mospërfillëse, por pastaj nuk u interesua njeri për siluetën e brishtë, që humbiste e zvogëlohej vazhdimisht… Skënderit iu qep prapa. Emrin ia mësoi nga shoqet, kur ajo luante volejboll me to, në rërë. Luiza! Sa emër i bukur, vërtet si një tingull femëror!… E çuditshme edhe kur luante volejboll ajo se si ulej e merrte topin… Ngrihej ngadalë, duke bashkuar gjunjët. E mbërthente atë sikur të ishte diçka që do të thyhej dhe e lëshonte fltuturimth me majat e gishtave, si të ishte një zogth për fluturim… Mirëpo, nuk lozte me qejf, nuk ishte hiç sportiste. Trupi i hollë sa s’i këputej në vrapim. Skënderi e kishte parë gjithë kohën pa ia ndarë sytë… Iku autobusi i fundit për në qytet dhe ai s’e kishte vënë re fare. Vajza që luante volejboll, pa qejf, ia kishte rrëmbyer zemrën. Luiza ndaloi dikur dhe, u ul në rërën e vakët, sapo dielli i afrohej sipërfaqes së detit, i madh, i kuq, si shandan i varur në qiell. Atë vështronte Luiza, kurse rërën e vakët e shpërndante me grushte nëpër pulpat e zbuluara. S’e ndjeu fare djalin e magjepsur, që iu afrua tinëz dhe e vështronte nga pas qafën e hollë, ngjyrë alle, flokët e zinj të prerë dhe krejt trupin e hajthëm, të mbështetur në njërin krahë, e tretur në mendime. Flladi i lehtë ia valëviste balluket mbi ballin e lartë e të rrumbullakët. Ai vendosi t’i fliste. Por si ta fillonte bisedën? Qëndroi një copë herë në mëdyshje, i përqendruar tek ajo, që s’jetonte fare në këtë botë… Zhaurima e valëve vinte si bisedë vajzash të shqetësuara… “Po sikur ajo të ishte duke pritur një tjetër? ” Megjithatë, ai iu afrua edhe pak dhe i tha: – Pse rri vetëm, Luiza? Vetëm buzët lëvizi, sepse zëri nuk i doli. Kjo i dha më tepër zemër. – Pse je larguar nga plazhi? … Më fal, po pse rri e mërzitur? A pret njeri tjetër? … Ajo s’iu përgjigjej, as sytë nuk i shkëputi nga horizonti i kuqërremtë. Ai priti me shpresë që ajo do kujtohej, të paktën për kofshët e zbuluara, ngaqë pranë saj ndodhej një njeri i panjohur. Apo kujtonte se rëra e shpërndarë ia mbulonte lakuriqësinë në sytë e tij? Ç’ishte kjo vajzë e çuditshme, që s’ donte t’ia dinte as nga prania e një të panjohuri? Së fundmi, ai u shfaq para saj dhe busti i tij i madh, ia bllokoi horizontin. Ajo pa një copë herë gjoksin muskuloz, pastaj fytyrën. Iu duk i pashëm e burrëror, por idiot dhe i egër. I kaluan të dridhura në trup. Kokën e vari në gjoks. – Më lini vetëm, ju lutem! – i tha e bezdisur. – Unë… unë… Dua vetëm, vetëm ju thashë! Ai e pa atë drejt e në bebëza.“Oh, ç’ fytyrë e bukur! Sytë e perënduar, si dy yje të mekur, me faqet e zbehta e flokët e zinj të gafrruar nga ujë i detit, tregonin se vashëza kishte rënë në mjerim.. Ai mbeti si i ngrirë. Ajo shtriu fustanin deri tek gjunjët, mbuloi gjoksin e vogël përpëlitës, me parakrahët dhe e ktheu trupin anash. Atij i fluturoi mendja nga padurimi për t’u marrë vesh me të. – Luiza! – thirri dhe ra në gjunjë para saj. E bezdisur, ajo ktheu kokën në anën tjetër, kurse ai ia kapi dorën dhe e shtrëngoi në gjoks. Më quajnë Skënder… Dua vetëm shoqëri me ty.- Posi!… Edhe Eshersti kështu i thoshte Migenit.(personazh në librin “Lulet e mollës”)- Luiza… Ah, Migen e shkretë! Pse u dashurove me një djalë të keq, e budalla? Pse? Unë s’jam i keq, Luiza… .- Aaaa!Ja ktheu ajo me qesëndi – Më vjen keq, të betohem… .Përse je mërzitur? – Haj!… Ja bëri me përbuzje për keqardhjen e tij. Ai mezi u përtyp. Ju djemtë jeni shpirtvegjël e të djallëzuar… Shëtisni nëpër botë me gjuhën e bilbilit dhe grabisni e robëroni zemrat e vajzave te mjera… .Unë s’ jam i djallëzuar, Liza… S’ta dua të keqen, asnjëherë… Luiza më thuaj… E di!… Po përse, atëherë, më ndoqe nga prapa? A nuk të ndjek njeriu i djallëzuar kështu? Pyeti ajo si një vajzë e vogël dhe u treb nga fjalët e veta. Kurse ai uli kokën, tërhoqi rripat e kanotierës, që ia shtrëngonin gjoksin e fryrë dhe heshti. Edhe Luiza bëri si ai.Pastaj Skenderi pyeti: Kush janë Migeni… Esheresti? – Ua, nuk e di? !… S’e paske lexuar “Lulet e Mollës”? – Lulet e mollës!? … ..- Po. Të Gollsuorthit.Jo, s’e kam lexuar… Bile, sot e marr vesh se qenka një libër i tillë në Botë… .i Gollusorthit- Gollsuorthit, ndreqi ajo.- Po, Gosullorthi.- Goll-su-or thi.- Goll-su-or-thi.- Bravo! Tani e the mirë… Jo, Esheresti, por Eshersti.- Eshresti- E-sher-sti.- E-sher-sti. – Ha, ha, ha! Qeshi, ngaqë vërtet iu duk idiot, por i çiltër… . ”Zemrën e paska të pastër”, mendoi.Nuk lexoj shumë libra, Luiza. Punoj mekanik. Kam lexuar vetëm “Lulja e Kujtimit”, “Sikur të isha djalë” …e ndonjë tjetër. Çfarë të tjerë? Romane. Po cilët romane? Ajo shikonte ballin e rrudhosur të djaloshit, që s’i kujtoheshin titujt e romaneve… “Zonja Bovari” e ke lexuar? Jo. – Po “Evgjeni Grande”? … .Ah, e shkreta Evgjeni! Ajo prapë u bë e trishtuar dhe ia qepi sytë detit. Buzët që i lëpiu iu bënë shumë të bukura. Ai ia rrëmbeu duart dhe e tërhoqi me kujdes që të ngriheshin së bashku në këmbë. Luiza shkundi fustanin dhe u nis para tij . Skënderi ecte prapa, i dëshiruar për trupin e hollë e të gjatë dhe, i çuditur, thoshte me vete: “Më se vallë ushqehet kjo vajzë? Duket sikur është e ndërtuar vetëm me eshtra zogjsh? Dridhet si tel milimetrik… ..Dhe ecën kaq lehtë e bukur!… Ku ka qenë më parë që s’e kam njohur? Ajo u kthye pa pritur nga ai dhe bërtiti: – Pse më ndjek prapa si hije? Ai uli kokën i turpëruar dhe donte të fliste. Por ajo s’e la. E shikon këtë hapësirë, detin? Thuaj, a ka në botë, vallë, ndonjë djalë që e ka zemrën kaq të madhe? E ktheu me forcë nga deti. Ai veç e shikonte i habitur – Ah, e zeza unë… sa dëshirë kam në këto çaste, të jem në krahët e fuqishëm të atij djali!… Të më ngrinte lart, lart dhe të më çonte mu në mes të detit… Më thuaj, a ka? Ai vështroi krahët e tij. – Ja, atje… E sheh atë dritëzën… atë që ndriçon? – Po. E shoh… Është fanari. A më çon dot atje? Atje? Por atje mund të shkosh vetëm me barkë. Edhe me not… A di not? – Di.

– A shkojmë? – Është larg, Luiza dhe… dhe… Skënder, të lutem, më shoqëro! Sonte, kam qejf të shkoj deri atje larg, larg nga toka… Mirë, ku të duash ti… por, mos vonohesh për në shtëpi? Mos të flasin? Mua? !… .Pse, si kujton ti, vetëm ata duan të jetojnë? Është larg, Luiza… Ndoshta.. Ajo e mbërtheu nga krahët dhe e shkundi, duke thirrur: Dua të shkoj atje… duaaaa! E sheh që s’je ti ai djalë në botë të më dojë me gjithë shpirt… .Ouf, e zeza unë… ëndrrat e mia! Sa shumë e dua atë djalë që më ndjek deri në fund të botës!- Luiza, unë të dua… Posi!… Si më do mua? … . Sa më do? Shumë. Shumë? Dhe e puthi. Atij i ngecën fjalët në grykë. Kaq shumë? – i tha ajo. Ai donte ta pushtonte mes krahëve, por ajo i rrëshqiti… iku. Ndiqmë, pra!- thirri. Luiza. Nëse më dashuron “shumë” eja, pra! Dhe u hodh në det. – Skënder, eja!… .Po më kape, puthmë Ai u lëshua si i hasdisur drejt saj, duke notuar më tërë forcën e krahëve…

Ajo po largohej me shpejtësi. Më në fund e arriti… Tani, puthmë, Skënder! U fundosën të dy të përqafuar. Shkuan deri në fund të detit. Ai u dha këmbëve dhe trupit me forcë për t’u ngjitur lart, ajo e tërhoqi poshtë. Shkuan përsëri në fund. Këtë herë ai i përplasi këmbët shumë, shumë që të arrinin në sipërfaqe. Ua,… për pak u mbytëm! – i tha ajo duke qeshur. Dhe ia shtrëngoi kokën në gjoks me dashuri. Notonin pranë e pranë. Gjithmonë duke u larguar nga bregu. Ti notuake shumë mirë, Skënder. Më ty shkoj edhe përmatanë detit… U lëshua përpara me vrull. Ai pas. Dallgët e mëdha i mbanin një copë herë lart, si dy gogla. Ngaqë dielli ishte fundosur qyshkur, deti kishte marrë pamje të zymtë e kërcënuese. Megjithatë, horizonti përflakej ende si një buqetë me trëndafila të kuq, aqsa edhe retë e bardha dukeshin me ngjyra… Djali lutej të ktheheshin, por ajo s’pranonte. Mos u bë frikacak… S’të dua kështu!… Lidhte krahët në qafën e tij, e puthte, pastaj çante përpara me gëzim… Luiza, kthehemi! – i bërtiti ai kur pa që ajo notonte si e marrë drejt valëve të errta e të medha… Atëherë, i pandehur, na thuaj cilat qenë shkaqet që e vrave atë? – pyeti kryetari. Në sallë mbretëroi qetësi e zymtë. Siç tregova edhe më lart, zoti kryetar, unë e dashurova Luizën, prandaj s’e lash të mbytej… Por ajo kishte dëshirë të vdiste, prandaj më nxiste të shkonim aq larg bregut. Por, të vdisnim të dy. Më godiste me grushte kur unë përpiqesha ta hidhja në kurriz për ta nxjerr në breg… I kam ende fjalët e saj në vesh, kur përpiqesha për ta tërhequr në breg: Lëshomë, s’dua të jetoj… Jo s’dua!… .Pse të jetoj? – bërtiste. Ai më tradhtoi… i ligu!.. Edhe Migeni vdiq… .vdiq. Mirë bëri! Pse të jetonte? Edhe unë dua të vdes… Lëshomë të mbytem! Kur dolëm në breg, vazhdoi prapë të më thoshte: Eja, Skënder, të lutem, eja të shkojmë të dy në jetën e përtejme!..Të betohem, që do të jem gruaja jote besnike, përjetësisht … Hajde! Isha lodhur sa mezi qëndroja në këmbë. Fal zotit, ajo më hodhi krahun në bel dhe, ashtu, të përqafuar, ecëm zvarrë-zvarrë drejt plazhit… Po herë tjetër, i pandehur, a ju kishte kërkuar viktima të vdisnit së bashku? – pyeti njëri nga anëtarët e trupit gjykues. Po. Por unë e kisha kuptuar, tashmë, qëllimin e saj. Ndonëse ishte vajzë me shpirt të pastër, gjithsesi mua nuk më dashuronte, edhe pse e kuptonte që e doja shumë. Ajo dashuronte një tjetër. Pikërisht, atë që e kishte braktisur. Një student në artin dramatik. Arsyen pse ishin ndarë s’e di, nuk e mora vesh kurrë. Por e vërteta është që Luiza dashuronte marrëzisht, prandaj ndarja me aktorin e kishte tronditur shumë. Ndërsa, mua, më shprehte dashuri vetëm për të arritur qëllimin e vet. Edhe kur më dhuronte ndonjë të puthur, e ndjeja, nuk putheshin dy zemra. Unë puthja vetëm mishin e saj të ftohtë… I pandehur, ndërhyri kryetari, përgjigjuni pyetjes që ju është bërë: A ju ka kërkuar viktima herë tjetër për të vdekur së bashku? Prokurori u ngrit me rrëmbim. Kjo mënyrë djallëzore e të pandehurit, përpiqet të na i paraqesë viktimën si vajzë të dëshpëruar, të tronditur… sikur qenka zhgënjyer në dashuri dhe për këtë arsye paska dashur t’i jap fund jetës. Përralla! S’është aspak e vërtetë. Aspak!… Djalin, të cilin ajo e dashuronte, e kemi këtu. Ai qan me lot për vdekjen e saj. S’ka dyshim që kjo është mënyrë e zakonshme e kriminelëve të romaneve të verdha, si ç’është i pandehuri që kemi përpara … Fol, i pandehur, përgjigju drejtësisë, trego të vërtetën! Djali u zverdh kur dëgjoi se i dashuri i Luizës ndodhej aty, në sallë, por s’e humbi toruan. Dua të shtoj, zoti kryetar, vazhdoi ai, nëse Luiza hoqi dorë nga dëshira për t’u mbytur atë natë, në det, e bëri ngaqë i dhashë fjalën se do t’i jepja fund jetës tokësore edhe unë, për të shkuar me të, i lumtur, në botën e përtejme. Prandaj iu luta të më priste edhe pak kohë sa të mbaroja, me gjase, disa punë të lëna përgjysmë. Nuk e di sa më besoi, por për një gjë jam i sigurt: Jeta për Luizën s’kishte më kuptim! “Fati im”, thoshte, ajo “është si fat i zi i Migenit”. “Lulet e Mollës” e mbante gjithmonë me vete. Dhe, me që donte të vdiste, e lidhi shpresën te fjala ime… Më vonë e kuptova pse s’donte të vdiste vetëm. E mësova në takimin që do të tregoj tani… Por ama, të kuptohemi! Liuza s’e kishte shpirtin e keq. Jo! Ajo s’kërkonte shpagim, as të hakmerrej me djalin që e kishte tradhtuar. Arsyeja pse nuk dontet ë vdiste vetëm ishte fare e thjeshtë… Luiza kishte frikë të vdiste vetëm… Në sallë krisi zhurma. Filluan diskutimet e njerëzve me njeri-tjetrin. Ndërsa prokurori, i skuqur si speci, duke u dridhur nga inati, u çua në këmbë. Ky është mashtrues, gënjeshtar, tmerrësisht gënjen, shoku kryetar… Me paturpësi i pandehuri thurë një dramë, të cilën e ka sajuar me fantazi në qeli. Asgjë s’është e vërtetë. Sepse Luiza s’ka qenë e tradhtuar. E vërtetojnë këtë më së miri thëniet e dëshmitarit, i cili pohon se e dashuronte dhe ka pasur takime të rregullta me vajzën, deri ditën e fundit. Por, duket sheshit, i pandehuri s’ka talent për të ndërtuar drama. Fakti që s’i përgjigjet pyetjes së anëtarit të trupit gjykues, në mënyrë të dukshme tregon se, melodrama është e sajuar… Hajt, i pandehur, lëri përrallat dhe përgjigjuni drejtësisë! Unë s’po gënjej zoti kryetar, po them të vërtetën dhe vetëm të vërtetën. Dy muaj pasi ishim njohur, lamë takim jashtë qytetit. Atë ditë ajo erdhi shumë e gëzuar. S’e dija nga i buronte gëzimi. Por, për çudinë time, mbante përdore edhe një biçikletë “Diamant”. Sepse nuk e niste dot vetë. Sot, do të ngjitemi në Qafë të Koshovicës, më tha. Kam shumë qejf të udhëtoj me biçikletë, jashtë qytetit… . Po ti s’di ta nisësh, i thashë, kot, për ta ngacmuar. S’ka gjë… Më mbajnë krahët e tu të fuqishëm… .S’të kam zgjedhur kot të jeshë burri im, për në atë jetë…Dhe m’u kthye e mërzitur. Skënder, të lutem, më thuaj të vërtetën, a i mbarove punët, që i kishe të pambaruara? Kur do ta bëjmë dasmën tonë? E dija për cilën dasmë e kishte fjalën, ndaj u dëshpërova. Jo se do të vdisja. Një ditë e kemi të caktuar atë. Por u dëshpërova, ngaqë ajo e kërkonte “martesën” ende me këmbëngulje dhe seriozisht. – Mos u mërzit, i thashë i vendosur, edhe pak ditë e do të martohemi. Por, tani më thuaj, pse kërkon të ngjitemi me biçikletë në Qafë të Koshovicës dhe jo me këmbë? Ti e di sa e vështirë është ngjitja atje me dy vetë… Oh, sa budalla bëhesh! – ulëriti. Në këmbë kemi kaq vite që shëtisim. Pse të mos bëhemi një herë me krahë dhe të shkëputemi nga toka? … Të fluturojmë si dy engjëj… Ja, kështu!

Hapi krahët dhe erdhi përqark meje si zogu në fluturim – A nuk fluturonte kështu Demoni, kur shkonte te Tamara? Bëri dy- tri rrotullime rreth e qark, më puthi, pastaj thirri: Hajde, Demoni im, më merr në gjirin tënd të zi! U ngjit në biçikletë gjithë hare. Hajde, shpejt, shpejt!..Bërtiste duke më tërhequr nga krahët. Ai ndaloi një çast, sepse në sallë filluan zhurmat. Vuri re se vështrimet e njerëzve ishin drejtuar vetëm tek ai, jo me urrejtje e përbuzje, si më parë. Disa vështronin seriozë e të menduar, të tjerë me habi. Të rinj e të reja diskutonin dhe përpiqeshin për t’u afruar në rreshtat e parë. E ëma e tij shterngohej, e shkreta, t’i buzëqeshte, por ishte e lodhur dhe e dërrmuar. Dukej sikur ngërdheshej, ndërsa psherëtinte… Kryetari i ra ziles dhe mezi vendosi qetësinë. Prokurori, i cili çoç zhgaraviste me nervozizëm në letër, sapo krimineli filloi përsëri të fliste, lëshoi lapsin dhe po dëgjonte me vëmendje. Me të dalë nga qyteti, e ngava biçikletën shpejtë. Sepse donte ajo të ecnim shpejt. Ashtu lumturohej… Shikonte përpara, vetëm në një pikë, me sytë e mbyllur si në ëndërrime, sikur fluturonte… .Ndërsa unë e shihja botën nëpërmjet rrjetës së imtë të flokëve të saj, të fryrë e të shpërndarë mbi fytyrën time. Në ato çaste thosha:” Bah, çfarë mendime të kobshme ka në kokë kjo vajzë! Mendime që unë, vetë, po ia përkëdhelë me frymën time! E dija, e kisha të qartë ç’endej në kokën e saj. Edhe, pse e deshironte vdekjen me aq gëzim. Mund të gjente tjetër njeri për të vdekur, por… ngaqë e kuptonte se e doja shumë Liuzën, kjo ishte edhe arsyeja pse e mbështeste dëshirën e madhe për të vdekur me mua. Domosdo, i marrosur nga dashuria, unë mund të bëhesha kollaj xhebrahil i shpirtrave tanë. S’kisha lexuar libra, madje as nuk dija që ekzistonin librat të tillë si “Demoni”, “Evgjeni Grande”, “Një jetë”, “Lulet e Mollës”. Ajo m’i jepte me kusht që t’i lexoja e t’ia komentoja. Megjithatë, nga ç’kuptoja, mendimet e mia ishin komplet kundra me të sajat. Vdekja, për mua në ato libra, s’ishte meritë aspak e personazheve, as bukuri artistike e gjetur nga autorët. I thosha Luizës se personazhet e këtyre librave ishin të paaftë për të gjetur lumturinë në tokë. Jeta për ta është me pasione, sepse ata e ndjejnë dhe e vuajnë më shumë të keqen. Kjo i mbyt, i çon drejt përfundimit… Ajo tërbohej dhe zemërohej nga konkluzionet e mia. Më quante budalla. E dinte, s’isha unë ai, që mund ta bëja të lumtur. Ajo vuante për atë tjetrin, ndërsa unë vuaja natë e ditë për të. Nëna më qortonte vazhdimisht, ngase për shkak të Luizës kisha braktisur cdo gjë, isha dobësuar dhe kisha lënë pas dore problemet e shtëpisë. Isha i vetmi fëmijë në shtëpi. Babai më kishte vdekur. Ndërsa unë përpiqesha, me tëra mundësitë e mia, për të argëtuar Luizën, si e si t’i hyja, sado pak, në zemër. Por ishte e pamundur. Mbeta vetëm një argëtues i thjeshtë i dashurisë. Dhe, po të kisha pasur mundësi ta njihja djalin, për të cilin ajo vuante, me siguri do t’i kisha dhënë një dru të mirë… Nejse, mos ta zgjasim… Prokurori ndërhyri përnjëherë. – Mirë që e pranon vetë, i pandehur. Mos ta zgjasim më! Sepse trillimet e tua e kaluan durimin tonë …

Dhe u kthye nga trupi gjykues. – Shoku kryetar, kërkoj të dalin dëshmitarët… Nga të dhënat hetimore e pohimet e tyre, e vërteta është krejt ndryshe. Procesi gjyqësor, siç po flet i pandehuri, po merr rrugë pa krye, sepse ky po tregon gjëra të sajuara… Por Kryetari shënoi diçka në letër, pastaj ia bëri me dorë prokurorit të ishte i duruar, ndërsa djalit , me kokë, që të vazhdonte. – Pasi u ngjitëm në Qafë të Koshovicës, zotërinj të nderuar të trupit gjykues, pushuam një copë herë nën ullirin mu në majë të kodrës. Liuza s’pushonte së foluri. U bë llafazane madhe. Çfarë nuk fliste. U mërzita nga marrëzitë që thoshte. E përqafova dhe e mbajta ashtu me forcë, deri sa filloi të qante. Nuk e duroja dot kur lotonte dhe ofshante për atë tjetrin. Ngaqë dashuroja tani vetë, më dhimbsej vajzë e gjorë. Prandaj, kur më tha të zbrisnim me shpejtësi nga Qafa e Koshovicës… Ju e kuptoni zoti kryetar, sa e vështirë është vetë i dytë me biçikletë… Unë prapë s’e kundërshtova… Ah, sa frikë kam të shkoj pa ty në atë jetë! – më tha kur e kisha pushtuar midis krahëve dhe e shtrëngoja për të mos folur marrëzira. S’e di, nëse e kishte më tërë mend, apo e tha për të fshehur qëllimin e zi, kur më pëshpëriti në vesh: “Sepse kam filluar të të dua edhe ty pak, o idioti im i pashëm!” Dhe, para se të lëshoheshim me shpejtësi nga ajo tatëpjetë e frikëshme, më kërkoi një puthje zemre. Më puthi pa afsh, por jo pa dhembshuri. Gjoksi i dridhej nga hovet e frikës. Pastaj më futi në gisht një unazë. E kuptova qëllimin e unazës, sepse s’ishte e parë herë që e kërkonte vdekjen. Përse ma vë këtë? E pyeta, për të parë se ku do të dilte. – Kam dy, më tha, një ia kisha taksur atij që do më donte më shumë. Përfundimisht, ai je ti Skënder… Më vjen keq… më fal… Unë s’të dua aq sa më do ti… I tha këto fjalë më zë të dridhur. E para herë që fliste ashtu me mua. E përqafova. Më la të lirë…

Pastaj u nisëm. Biçikleta ishte kondrapedal. I lëshova ngadalë frenat. Me shumë frikë. Kisha zbritur disa herë me biçikletë në rrugën nacionale, përmes asaj kodre, por, ama, jo vetë i dytë. Jo me Luizën që kërkonte orë e çast të vdisnim bashkë! Lëshoje të fluturojmë!

Bërtiste, pse unë përpiqesha të ngadalësoja shpejtësinë. C’ është e vërteta, e zotërova një farë kohe. Lëshoje, Skënder! Ulëriti dhe filloi të godiste me grushte duart e mia të “salduara” në timon. Lëshoje, lëshoje, o , i lig! Gulçonte nga inati… . Ah, e mjera unë! Thërriste, ngaqë s’ishte e kënaqur me vrullin e biçikletës. Mirëpo, gjithsesi, erdhi edhe çasti kur unë s’munda të isha më zot i shpejtësisë. As frenat nuk pinin më ujë. Pak të frenoja, me siguri do të rrezikoja më shumë. Tani, ajo dhe unë bashkë me të, po fluturonim vërtet siç donte ajo. Era po na merrte frymën. Vetëm timoni mbeti pika e sigurisë, ku mund të mbështesja shpresën e fundit. U përqendrova i tëri tek ai… Luiza filloi të këndonte. Ndërsa unë u pushtova nga tmerri. Nga çasti në çast u ndjeva i pasigurt. Provova një herë të ngadalësoja vrullin me anë të kontrapedalit, por ishte e pamundur. Edhe ai, si frenat, ishte jashtë përdorimit. Qortova veten, por ishte tepër vonë. Fluturimi ynë kishte kapur kulmin e marrëzisë. Atë kulm, për të cilin ajo më dërdëlliste përditë. Tani këndonte, qeshte, klithte nga hareja, ndërsa unë kulloja ujë prej djersëve të vdekjes. Ajo rrinte me tërë peshën e trupit mbi krahët e mi… Tronditjen e parë e ndjeva papritur, kur njëra dorë më mbeti në ajër, ndërsa tjetra mbante timonin me zor. Një çast Luiza e ktheu atë me forcë. U lëkundëm andej-këndej, por nuk u rrëzuam. Instinktivisht, isha bërë përkohësisht zot i timonit. Por vetëm përkohësisht. Sepse lëkundja e madhe e bëri të vetën: shpëtuam pa u përplasur në shkëmb, ngaqë ”Fluturimi i Vdekjes” përfundoi në kanal, m’u atje ku trupat tanë u gjendën larg njeri-tjetrit dhe me plagë shumë të rënda… . Biiiir! Thirri e ëma si e mbytur nga lemza. Kurse njerëzit në sallë, kaluan nga makthi, në psherëtima të lehta. Kryetari mblodhi anëtarët pranë vetes dhe pas pak urdhëroi futjen e dëshmitarëve. E para hyri një vajzë, shoqja e Luizës. E njihnit viktimën? – pyeti Kryetari. Po. E kam pasur shoqe të ngushtë. Ç’dini të na thoni për fatkeqësinë e saj? Ajo filloi të qante. Luiza da… dashuronte Sandërin. S’e di kur ishin prishur, por ajo kishte disa muaj pa marrë letra nga ai. S’ma kishte thënë këtë, e kuptova vetë… .Sepse ai edhe kur erdhi me pushimet dimerore, nuk e takoi Luizën. E gjeta një ditë të mërzitur në shtëpi… Lexonte një libër dhe qante. E ftova në kinema, s’pranoi. “Jo, nuk vij, më tha, kam qejf të lexoj, vetëm të lexoj”. E pyeta pse ishte aq e mërzitur. “Hiç! S’kam gjë, më ka prekur kjo novelë që po lexoj… Sa e bukur është!”Si titullohej novela? -“Lulet e Mollës”. Atë e lexonte hera-herës. Ndërsa Aleksandërin s’e përmendte si më parë. E kuptova që ishin ndarë. Arsyen s’e di, nuk ma tha. Por ngaqë nuk donte ta kujtonte më, as unë s’e ngacmova … Ndërsa për Skënderin më thoshte se e kishte kushëri të largët dhe e mburrte për djalë të mirë. Nuk dyshova asnjëherë për marrëdhëniet që kishte me Skënderin. Për mua ajo ishte e ndershme… E dija që ajo donte vetëm Aleksandërin. A ju kishte thënë ndonjëherë Luiza për jetën, që s’vlente, që s’kishte më kuptim… për botën ku jetojmë, me gjasë se është e mërzitshme, e padurueshme dhe pallavrat të kësaj natyre? – pyeti prokurori. Kështu nuk fliste… s’e kam dëgjuar. Ajo ëndërronte si poeteshë, dashurinë me Sandërin e përjetonte shumë. E ndërtonte të ardhmen si asnjëra nga ne, shoqet. Gjithmonë kishte qarë Luiza kur lexonte libra, apo vetëm tani, kohët e fundit? -pyeti Kryetari. Ç’është e vërteta, kur ishim më të reja, thoshte vazhdimisht se i ndjente vuajtjet apo gëzimet e personazheve në libra, sikur të ishte vetë njëra prej tyre … Ndërsa, kohët e fundit, kishte filluar të qante. Kutjoja se tani është më e rritur, kupton e ndjen më shumë… është e dashuruar. Ishte e ndjeshme… Kryetari kërkoi edhe mendimin e anëtarëve. Dëshmitarja u largua.

Pastaj hyri një djalë i pashëm, gati i bukur, por i zbehtë në fytyrë. Ai qëndroi i shpenguar para trupit gjykues, me pamje artistike. Sapo e pyeti Kryetari, ai vendosi gishtin tregues në xhilën e xhaketës dhe aty e mbajti deri në fund. Kryetari: E njihnit viktimën? Dëshmitari: – Po. E kam në zemër. Kryetari: – Po ajo ka vdekur… Dëshmitari: – Për mua është e pavdekshme. Kryetari: – Ç’marrëdhënie keni pasur me Luizën? Dëshmitari: – Luiza ishte e zonja të ma ripërtërinte jetën, në çdo takim… Kryetari: – Herën e fundit si u ndatë? Dëshmitari: – Në marrëdhënie të shkëlqyera… në mirëkuptim të… Kryetari: Korrespondencën kur e keni ndërprerë? Dëshmitari:- Asnjëherë. Kryetari: – Vërtet? Dëshmitari: Më se e vërtetë.Kryetari: Drejtësia disponon të gjitha letrat tuaja. E fundit ka datën e muajit dhjetor. Si e shpjegoni këtë fakt Dëshmitari: Po. Në takimin e fundit që bëmë… kërkova që letrat e mia t’i digjte pasi t’i lexonte. Kryetari: – Përse? Dëshmitari: – Për të mos pasur konsekuenca nga i vëllai, i cili kohët e fundit e përgjonte. Kryetari: – Ç’mendoni për vdekjen e Luizës? Dëshmitari: – Ajo Vdiq nga dora e një krimineli… . Në sallë pati ilaritet. U ndezën diskutime me zë. Dëshmitari i hutuar, i habitur… shikonte njerëzit në Sallë, pastaj , nga i pandehuri. Ky me zor e mbajti një të sharë vençe, por pështymën ia hodhi në fytyrë. Aleksandëri u shmang. Ndërsa Kryetari ndërhyri dhe e ndihmoi të largohej nga Salla, e cila po e ilarizonte nga të katër anët. Duke u kthyer nga i pandehuri, i tha: Po pse, mor djalë, e vrave atë vajzë? Në sallë u vendos qetësi absolute. Djaloshi kaloi dorën mbi ballin e djersitur dhe vazhdoi – Dolëm të shëruar nga spitali, zoti kryetar, por asaj nuk i thashë gjë për aksidentin. E, ç’t’i thosha? A s’isha vetë fajtor, përderisa e dija që ajo donte të vdiste me patjetër, me mua? Por, nga ajo ditë, zoti Kryetar, para meje Luiza s’pati më guxim të zinte me gojë qëllimin e “martesës tonë”. U largua nga unë pa më thënë asnjë fjalë. Jo vetëm kaq, por as sytë nuk m’i hidhte, kur gjendeshim përballë njer-tjetrit. E shihja hera – herës, që ajo lëviste me një djalë tjetër. Fatkeqësisht, unë e dashuroja ende. Prandaj, kur e shikoja me një tjetë, tërbohesha. Djalin, të cilin ajo po e mashtronte, si dikur mua, e njihja, e kisha pasur shokë në shkollë. Kisha muhabet. Ishte djalë i mirë, i urtë, i sjellshëm. Për ta pirë në kupë, siç i thonë fjalës. E kisha takuar disa herë për t’i shpjeguar të vërtetën e Luizës, por ai ishte marrosur me keq për të. Ndaj arsyetova, zoti Kryetar,: “A duhet ta lë shokun tim të shkollës të vdiste bashkë me Luizën? Në këtë rast a nuk do të isha edhe unë bashkëpunëtor në këtë krim? Dhe ndaloi. U mbush thellë me frymë. E takova shokun e shkollës. Ai ishte i vendosur për t’u martuar me të. Por s’e kishte venë ende “unazën” në gisht. Më tha që e patën lënë për të dielën, në manastirin e Ardenicës. Do të ngjiteshin në majë të kambanores, atje ku nuk do të kishte mundësi t’i shihtte njeri, kur të ndërronin unazat. Kuptohet, do të fluturonin të dy nga ajo lartësi, ashtu sic dë shironte ajo. Sic ndodhi me mua, në Qafë të Koshovicës…

Ai uli kokën i menduar. -Ç”të bëja, zoti Kryetar? – vazhdoi i revoltuar. A ta lija moshatarin tim të ngjitej në majë të kambanores për të “fluturuar” prej andej? … Prandaj vendosa, më mirë të shkonte e vetme ajo, në jetën e përtejme… Ai u lëshua në karrige, sikur të binte nga një lartësi e madhe. Pushtoi kokën me duar dhe u dënes. Në sallë filluan diskutimet, pro dhe kundra tij. Ndërkohë, trupi gjykues, doli nga salla, për të marrë vendimin për djaloshin kriminel. Vendimi u dha me vdekje – pushkatim. E ëma e tij klithi dhe u rrëzua pandjenja. Ndërsa psherëtimat e dhimbshme të burrave dhe ngashërimet e grave e të vajzave të reja, vazhduan edhe kur ai mori fjalën e fundit. Luiza, tha ai, paska pasur të drejtë! Sepse edhe unë besoj tani se, drejtësia dhe e vërteta qenkan vetëm atje, në jetën e përtejme… .Lamtumirë, o Nënë! Lamtumirë, o njerëz të mirë! Ju lutem, mos e lini nënën time të na prish lumturinë edhe atje, në jetën e përtejme … Lamtumirë!

…rrallë me poezitë, anise shpesh po përmendet nga unë dhe kjo “rrallësia”, pothuaj bajate, kafshatë që s’kapërdihet – do thoshte Migjeni – dmth. në vend të ankesës… më mirë të sillja ndonjë diç poetike në dritë, i bie që me fjalë aq i lehtësuar ankimi ndërsa aq i vështirë na qenka krijimi, ehuuu do kishte Migjeni 100% të drejtë, s’pi ujë, jo vetëm mua por amullia, varfëria krijuese s’i shitet kujt, sidoqoftë ja po e ngjes një të para një dekade tashmë : )

JASHTË PARANTEZËS
Senad Guraziu, 2014

(finis vitae sed non amoris)

Në fillim gjithçka është djerrinë,
një pikë uji e shpon gurin,
por tokën s’e mbars fjala,
fara boshe, s’ka zanafillë
pa frymën e dashurisë,
lëkurënjomë mbi gurë
i njohim filizat e frikës, ligjet
e logjikës, e njohim zvarritjen,
si hardhuca të dritës, lakuriq
nën diellin e pafajësisë, që
nga thirravaji i parë sikur
e dimë: s’do ishim nisur
kurrë kah drita pa dashurinë.

Parandjenjat tona stampuar
qelizave, në secilin gjen, diç
sikur na flet: s’ka tjetër shteg,
dhe frymojmë, dashurojmë,
ushqehemi me ëndrrat, dehemi
për një jetë, e marrim vulën
e kthimit diku në “mesjetë”,
kthehemi me t’njëjtën biletë;
në ardhje frymën si dashuri
e pranojmë, në ikje dashurinë
e gjithë jetës… si frymë
duhet ta dorëzojmë.

…poezi mjaft komplekse, vetëm “amerikanizmi postfeminist”, apo dhe ose postfeminizmi amerikançe, mundet kaq koklavitur, po ashtu sfidë në vete dhe përkthimi, dmth. për ta “ofruar” sa më afër shqipes : )

POSTFEMINIZMI

Brenda Shaughnessy [ 1970, ShBA ]

Ka dy lloje njerëzish, ushtarë dhe gra, siç pati
thënë Virginia Woolf. Të dyja palët thjesht për dekor.

E thënë kjo në mënyrë aq të sjellshme.
Aspekti teknik: virgjëresha dhe ujqër *.

Tani kemi mundësinë e zgjedhjes. Dy vajza të vogla
hyjnë në bar, njëra porosit një “shirley temple”*.

Tutori* i Shirley Temple vjen dhe i thotë s’do pendohesh.
Një bukuroshe e vërtetë, por dhe mjaft e shtrenjtë.

Unë vetë, më pak frikë kam nga grabitqarët
sesa të bredh rrotull në trupin e nënës.

Është mjaft ultësisht, më shumë sesa lakuriq.
Le ta nivelizojmë të gjithën: ti i jepesh pikëllimit

në dhomën tënde gri. Nepsi im i pangopur në vetmi.
Të brendshmet transparente, dritë-metalike,

të lirshme. Dhe cigaret e rralla majë-zeza
në një kuti artizanale. Kush nga ne e thurë botën

e gjallimit me delir-joshjen e armatosur: lufta jote
kundër gangsterëve, apo çorapet e mia të trupit.

Asketik ose sarkofilik*. Meshkujt do shqyejnë
cipën e shikimit tënd edhe nëse ikën

që para mëngjesit. Derrat i ngasin
sirenat* nga pakot. Ah, mish, tekno-mish*,

ka dy lloje njerëzish. Të nxehtë, përzier me dritë,
dehur me ofendim. Ti dhe unë.

– – –
* “virgjëresha dhe ujqër” – figuracion ironik me teknicitetin rreth emrit të poetes Virginia Woolf (“virgin – virgjër”, “woolf = ujk”)
* shirley temple – koktej joalkoholik me xhenxhefil dhe lëng shege, zbukuruar me ndonjë qershi; pije për fëmijë, veçanërisht shërbehet për vajzat
* tutori – “makroi”, tutori i prostitutave (Shirley Temple, në këtë rast mbase pseudo-emri i ndonjë prostitute)
* sarkofilik – mishngrënës; pëlqimi i mishit si ushqim
* sirenave – fig. sirenat e detit; “kukullat e kënaqësisë”, femrat prej silikoni, lodrat e meshkujve gjoja për t’mos u ndjerë “vetëm” gjatë fantazisë së tyre seksuale
* tekno-mish – (technoflesh, lojfjalësh me termin “technoflash”), mbase këtu në kontekst lidhur me tekno-urbanizmin; prostitutat nën dritat e neonit, trupi i femrës dhe bukuria sintetike (gjokset prej silikoni) si “ofertë” në tregun seksual

– – –
© B. Shaughnessy – via Poetry Foundation, ShBA
© për përkthimin: S. Guraziu – Ars Poetica

dhe 2 foto

[ Ergys Temali – Skënderbeu, Krujë, 2021 – Getty images, ose Unsplash… kam harruar ]

[ Fadil Berisha – K’cimi i Tropojës, 2024 (Modeli: Emine Çunmulaj) ]
(të tjerët mund ta kenë ditur, unë vetë s’e dija… fotoja qenka shkrepur nga askush tjetër por nga fotografi shqiptaro-amerikan Fadil Berisha)

Pati ndodhë nji ditë, tashti në të vonën,

Që, për disa fjalë që i erdhën në vesh,

Mezi ç’po priste mbi të t’lante lesh,

Keqas na u sul Inati mbi Jehonën.

“Se s’më don aspak dallohet prej larg,

Më flet me urrejtje, egër e me maraz,

E shamje, fyemje e mllef m’i çon varg.

Ndërsa me Gëzimin krejt ndryshe vepron,

Gjithmonë i flet amël, me hare e gaz,

Edhe nga goja veç mjaltë e sheqer lëshon”

Në kyt rast Jehona, çka ndodhte krejt rrallë,

S’ia ktheu si zakonisht, me t’njajtën monedhë,

Por, mbasi reflektoi gjatë edhe thellë,

Krejt qetë iu përgjegj nga mali përballë.

“Nëse ti m’drejtohesh me helm e me vner,

Kot pret që unë të ta kthej me takt e amëlsi,

Se kjo, përpos sot, nuk t’ndodh mâ asnjiherë.

SI unë ashtu edhe Jeta ndjek po kyt parim,

Ligësi n’përçosh, mbrapsht t’vjen ligësi,

Të mira në përcjellsh, të mira merr shpërblim.”

“O,kështu na kanë thanë,
Dhe atje s’kena kanë”
AT GJERGJ FISHTA

Prolog
Jam i vrarë shpirtërisht nga ç’ndodhi në mes të ditës;në sytë e njerëzve.ajo dramë e madhe e”betejave me thika” të atyre”ferishteve”,fare të pafaj,duke i lënë pasojat prapa të një shoqërie që është ose në gjumin e madh,ose në shpërgenj (se djepe nuk ka që ta tundë këtë shoqëri që është kthyer në polare). Bëhen “therorë” fëmijë buzëqumësht dhe,në vend ta kërkojmë fajin,mes nesh,zëmë e bërtasim:_Fajin e ka shkolla.E ka mësuesi… drejtori dhe deri tek ministri apo kryeministri.
Dyzet e një vjet kam punuar mësues,nga viti 1959 e deri në vitin 2000. Kam qenë mësues,drejtor,formator e deri inspektor, por kurrë, në asnjë rast apo vit të ketë ndodhur kështu(tani në Tiranë dhe ca më parë në Gramsh). Askush nuk e vë dorën mbi plagë. Nuk e kuptojnë që,së pari, është familja që e dukon dhe,pas familjes, shkolla,mësuesi e deri lart.
Pa dalë tek themelorja që,pse po e sjell këtë tregim, do të më falë lexuesi dhe,për pak referenca.
*
ZHAN ZHAK RUSOI (pedagogu i madh zviceran)qysh në shekullin tetëmbëdhjete duke shkruar për “EMILIN”,mes tjerash,tregon. Po shetisja në një mbrëmje me Emilin. Në një pellg me ujë të kthiellët pasqyrohej HËNA.Mësues,-bërtiti EMILI,- dua HËNËN. Unë,u mundova,-tregon ai,- t’i shpjegoj se HËNA është në qiell. E dua,-ngulmoi EMILI.E do? Na,shko e merre! Dhe e hodha EMILIN në pellgun me ujë.
MIGJENI ynë i pavdekshëm,para së gjithash,ka qenë mësues dhe ja çfarë shkruan ai:
” Isha për darkë tek një malësor.Aty,në atë dhomë dhe fëmijët e tij.Tue u ngrof pranë zjarrmit,befas i zoti i shtëpisë, asht ndje ngusht për të mbështy dhe”hak” mbështyn mbi zjarr.Por shton MIGJENI dhe,siç thotë pedagogjia moderne,”flëmijët janë si majmuna”:Bëjnë çfarë shohin.Sa mbaroi i Zoti,filluan me radhë që të tre,tuj mbështy mbi zajrr.
*
Bëhej aktivi i arsmit në rrethin tonë(bëhet fjalë për rrethin e FIERIT,një nga më të mëdhenjtë,se me FIERIN përfshihej dhe MALLAKSATRA). Më kujtohej që i dërguar nga qeveria qe anëtari i byros politike,Spiro Koleka.
Nuk dua të përshkruaj se si zhvillohesh këto aktive,por,meqë i rri”tagent” tregimit tim, më kujtohet se ç’tha(në një rreth të ngushtë). “Një ditë,kur vij në shtëpi,mbi tavolinë gjej një zarf të hapur.Mbi zarf emri simeshoqeje,ku mësuesja i thoshte që të vinte në shkollë për timebijë. Siç duket,i ruhej presionit nga unë,si anëtar byroje.Nuk e lashë të ftohej “pilafi”.Thirra timebijë,hipëm në makinë e drejt e në shkollë.Mësuesja,sa më pa,u skuq sikur ajo të qe fajtore dhe jo imebijë.
-Hë,- i thashë mësueses,- çka bërë kjo imebijë?
-Shoku Spiro,-u mundua të “mbrohej” mësuesja.por nuk e lashë me kaq. Mësuese,- i thashë,- po çfarë metodash përdor ti për”këta lloj nxënsish”? Filloi të tregojë,skuqur e përskuqur,po unë ia preva:- Po kështu,moj mësuese ke përdorur për këtë”trazovaçe” dhe ia lëshova flakë shpullën. Dhe mund të vazhdoja me plot shembuj të tjerë.
*
Ky tregim, bazohet në një të vërtetë të dhimbshme. Sado tragjike dhe e dhimbshme ngjarja,është shumë domethënëse. Ma ka treguar DIBRANI i NDERSHËM,SELAMI KOCI të cilit i besoj fare pa hije dyshimi. Rrëfimi i tij,rrodhi pasi diiskutuam për atë vrasje mes fëmijësh dhe,siç duket, në gjykimin e tij,peshën e madhe e ka famija dhe shoqëria kaq e polarizuar
Në një fshat të madh të DIBRËS rronte një familje me emër dhe,për çudi, kryefamiljari një ditë prej ditësh,vëren që bashkëfshatarët,sa e shhnin,largoheshin si të shihnin një të panjohur. Kjo”ftohje” e vuri në hamendësi dhe nuk po ia gjente fillin. Kish kohë kjo”lloj ftohjeje” dhe ky njeri kaq i ndershëm edhe gjumin nuk po e flinte rehat. Shkoi një ditë në dyqanin e vetëm të fshatit,bleu diçka dhe,ndryshe nga herët e tjera,dyqanxhiu as i dha muhabet. Epo më nuk mbante më ujë pilafi. I futi në strajcë çka bleu dhe iu afrua dyqanxhiut.I thotë:- A të kam ndonjë send apo ndonjë lek borxh që nuk m’i hedh sytë.
-Qebesa,- foli dyqanxhiu,por nuk ta kam fajin as unë,as ata të tjerët,por bash djali yt që merret me hajni!!!
Sa e mësoi këtë të vëretë të dhimbshme, e falnderoi dyqanxhinë dhe u kthye në shtëpi të vetë. Aty nga mesnata u kthye i biri nga”punët e bukura” që bënte natën. Babai e kafshoi gjuhën e nuk u ndie. Tërë natën nuk mbylli sy dhe sa erdh sabahu,kur u çue çuni, e pyet:- Pse erdhe vonë,mbramë?
-I pata “do punë”,-iu gjegj i biri
-Ba me i ditë,çfarë janë ato”do punë”? Jo vetëm nuk iu përgjigj,por tek po lante sytë,tha:-Babë,ti je me të vjetrën dhe deshi me iu shmang pyetjeve të tjera.
Baba e ka nxjerë”shokin” prej brezi dhe i ka ra me ta:-“T’i gëzosh ato”do punë,hajn”! E vrau dhe u dorëzua në polici.
Më tepër dhimbje ndjeu,kur i thanë,se me”hajnitë” e veta,e meritonte plumbin.
Epilog
Duke e sjell këtë tregim,nuk është se i mshoj pafajësisë së shkollës si vatër edukimi,por kemi shoqëri sa indiferente aq dhe polare. Harrojnë atë që thotë MIGJENI:”Fëmijët janë si”majmuna”:bëjnë ashtu siç shohin të mëdhenjtë. Të mëdhenjët,njëri më faqezi se tjetri: shajnë,fyejnë me fjalor rrugaçësh,njëri grup tjetrin, dhe si kapak”mbi tenxheren me presion”,qëndron “fjala “elokuente” e kryeministrit, e epitetin metaforik:”Ndoc RRokun”,do të merrni!!! Ndaj dhe MIGJENi,në kohën e tij. bërtiste:”Shoqëri,hiqi brangashat!”.
Por,me të vërtetë,si mund të kemi disiplina në shkolla,kur nxënësit,turma-turma, në një dorë celularët dhe në tjetrin cigare(më të shumtët e cigareve janë me drogë dhe ca më keq:më të shumtat e cigareve në dorë të femrave.)
Nëpër intervista,psikologe ,pastorë dhe deri nga ato”përputhen” japin mend se si duhet të jetë shkolla. Drejtori i një
shkolle,në një intervistë,deklaronte:” Unë jam mysliman dhe të xhuman shkoj në xhami.E keqja.merrte dhe nxënës me vete.
Së fundi,mund të them:-Familja dhe shoqëria janë themeli. Shkolla u jep dituri dhe i përgatit për jetë.
Kurrë mos u përsëritët ajo dramë aq tragjike që nuk kompensohet me asnjë fajtor

Tiranë,3 dhjetor 2024

Luro Dëngu ishte pothuj i panjohur në lokalitetin e tij dhe, krejt anonim deri ditën kur përfundoi shkollën e mesme bujqësore “Miqësia‘shqiptaro-kineze”. Por eksperieca e parë e punës në jetën e tij, mjaftoi për ta bërë të njohur jo vetëm, në fshatin e tij, por në krejt kooperativën me katër fshatra, dhe, pak më tej.
I dobët dhe i gjatë si nje gjilpërë me kokë Luro u paraqit te zyra e kuadrit në kooperativën malore “Fitorja”.
-Dua një shënim për të filluar punë të përkohshme sa të dalin te drejtat e studimit dhe të hapet shkolla – tha djaloshi me drojë dhe një shkëndijim shprese në sy.
Shoqja Nadire e kuadrit, i tha të priste pak se do ta bisedonte me shokët.
Luro mbeti një grimëkohe i vetëm brenda zyrës pasi ajo doli ne korridor dhe hyri të një tjetër zyrë.
Kur u rikthye, në fytyrën e shoqes së kuadrit ndrinte një buzëqeshje dashamirëse. Sapo zuri vend mirë në ulësen e skrivanisë tha:
-Ti djalosh do te merresh hë për hë me këndin e emulacionit. Edhe shkrimin, nga kjo kërkesa që ke paraqitur, duket se e paske të mirë. Bukurshkrim duket,-shtoi duke parë një copë letre shkëputur nga mesi i një fletoreje me vija, ku Luro Dëngu kishte shkruar tri fjali si kërkesë për punë sezonale.
U vendos një heshtje dhe shoqja Nadire i hidhte sytë herë te kërkesa me shkrim dhe herë nga Luro. Ky, ndjeu t’i skuqen faqet dhe veshët iu bënë prush e paparunde nga droja. Nuk kishte faj. Hera e dytë që shkelte në një zyrë kooperative. Madje, hera e parë në jetë që shkelte në një zyrë kuadri.
-Paske shkrim të bukur! Bravo!- e përsëriti mbresën e saj shoqja e kuadrit.
Kjo e çliroi sadokpak djaloshin.
Atë çast, ia behu në zyrë një mesoburrë, veshur me pallto shajaku me një kadife jeshile në jakë. Ky, mbante në dorë një çantë inkeliti nga ato që aso kohe zyrtarët i mbanin shpesh për dokumenta.
-Hë more djalë, si je ti? Do fillosh punë?- iu drejtua djaloshit i sapoardhuri.
-Po,- belbëzoi Luro që ktheu kokën nga shoqja Nadire dhe sërish ndjeu angushti nga zori.
Burri e hapi befas çanten dhe nxori disa fije letre format A4 dhe i vendosi mbi tryezën e zyrës së shoqes së kuadrit. Pas tyre, nxori edhe dy lapsa me ngjyra, të kuqe dhe blu. Duke i vendosur të gjitha mbi sipërfaqen e tryezës, tha duke parë nga i riu:
-Tani, do të bëjmë një provë të vogël: do të shkruash me gërma kapitale: Rroftë populli kinez!
Luro rrëmbeu nga suprina e tavolinës dy lapsat me ngjyra dhe nisi të shkruaj me gërma kapitale, gjithë kujdes të shtuar e pasion: RROFTË POPULLI VËLLA KINEZ!
Pas shpinës dëgjonte se shokët e kooperativës diçka po pëshpërisnin.
-Bravo! Bën! Po po. Bën! Të mbulojë këndin e emulacionit. Këtë punë të bëjë.
-Urdhëro?-pyeti Luro duke u kthyer nga zyrtarët.
-Bën, bën!-tha me zë të plotë burri me jakë kadife.
-Edhe unë kështu them, shoku Sabri, -u përgjigj Nadirja e kuadrit. Pastaj, u kthye nga i riu që mbante shtrënguar lapsat dhe letrën në dorë.
-Shoku Sabri Qopeku, është sekretari i Byrosës së Partisë në Kooperativën tonë,- sqaroi me një ton triumfal shoqja Nadire!
Burri buzëqeshi dhe shtoi:
-Shiko, djalë! Meqë paske shkrim të mirë, domethënë ke kaligrafi edhe me shkronjat kapitale, ne, mendojmë që të punosh vetëm me këndin e emulacionit të kooperativës. Shiko, se është punë e lehtë vërtet, po me përgjegjësi.! Por ama, e bukur!
Sekretari i Byrosë nisi të bëjë disa hapa në hapësirën e ngushtë të zyrës.
– E bukur seee, do të shihet nga njerëzia, domethënë nga komunitetit i banorëve po se po, po edhe nga kalimtarët që vijnë nga rrethi, nga grupe të deleguarisht, e të tjerë, e të tjerë.
Heshti pak.
-Po edhe më tej, -dhe hodhi sytë nga dritarja. Përtej qelqeve dukej sheshi para zyrave të kooperativës, qendra shëndetësore dhe sheshi i mbërritjes së autobusit të linjës nga qyteti, poshtë pemëve që lidhte fshatin me qendrën e rrethit. Në atë miniqendër urbane dukej qartë edhe çezma publike me gurë të gdhendur me dy kamare. Shoqja e kuadrit dhe djaloshi e dëgjonin gjithë respekt Sekretarin e byrosë.
-Po, mund të vijnë medoemos edhe nga shokët e Partisë dhe Ministrive..-vijoi Sekretari.
E vështroi buzagaz të riun dhe shtoi:
-Për çdo gjë, do të marrësh porosi nga ne dhe shefi i sektorit të qendrës në kooperativë. Për çdo gjë do të komunikosh me shokun Serjan që ka ardhur nga rrethi me qarkullim. Që nesër,do bësh një listë për ç’ke nevojë dhe do të punosh këtu pranë, në një kthinë të sektorit qendër. Këtu janë edhe shokët e tjerë të zyrave. Këtu pranë është edhe mensa. Po deshe gjë, për barkun, domethënë…
Duke e udhëzuar punonjësin rishtar, ai më tepër shikonte nga shefja e kuadrit sikur do ta merrte andej pëlqimin për çdo hap që do të bënte djaloshi kandidat për student.
Pastaj, si për ta peshuar sa kilogramë e gramë peshonte bashkëbiseduesi i ri, shoku Sabri iu drejtua duke e pare në kokërdhok të syrit;
-Dakord? U kuptua? Për ndonjë gjë që lipset, si bazën materiale ndonjë ristelë, beze e më the të thashë, do bashkëpunosh me marangozin, shokun, Nesimi. Pesë çapa prej kësaj zyre e ke… Dakord buçko?-dhe i rrahu shpatullat.
-Si urdhëron! -tha djaloshi, si një ushtar i ri që sapo merr detyrën në vendroje.
Sa të priste porosite e para dhe të bënte kërkesën për një furnizim me bazë materiale, Luro ia behu nga prapavija e kooperativës dhe takoi marangoz Nesimiun. E njifte si fytyrë më parë.
-Punë të mbarë, o djalo!- e mirëpriti ustai i marangozisë duke pastruar ashklat nga një zdruk që kishte në dorë.- Këtu të viç, sa herë të duaç e të kërkoç ç’të duaç nga ato që kemi. Nuk të mban Nesimiu asgjë.
Pas ndonjë ore korrieri i kooperativës e njoftoi se në zyrë e priste shefi i sektorit, shoku Serjan.
Luro kishte marrë me vete një bllok shënimesh në dorë dhe një stilolaps për të shkruar porositë e para nga shefi i drejtpërdrejtë i tij. Ky, ndryshe nga shoku Sabri ishte më nursëz dhe hijerëndë. Mesa dukej, e mbante ende krenarinë e të qenit ish drejtor në një ndërmarrje në qytet nga ku ishte transferuar, siç thoshin këtu, me ulje.
Ia nguli sytë të sapëardhurit dhe mori një letër nga tryeza.
-Kemi një porosi nga kryetari. Kemi shumë dëme në bujqësi nga kafshët, në të mbjellat e të tjera. Po tani, duhet të dimë për raste nevoje iventarin e saktë të kafshëve të punës në fshat.Të detajuar. Një për një!
Rreshti pak dhe mori një tub letre nga etazheri i librave pranë.
-Domethënë, ti do të shkruash pa përjashtim listën e të zotëve të gomerëve të fshatit dhe të kafshëve të tjera të dorës….
-Domethënë?..-bëri djaloshi Luro i pasqaruar mirë.
-Domethënë, do bësh me kaligrafi listat emërore të banorëve pa harruar ata të zyrave të kooperativës të cilët kanë kafshë pune. Bile, kuadrot, t’i vësh të parët. Merre këtë letër. Këto që janë këtu me kalem, do t’i shkruash me shkronja kapitale sipas listës, llojeve: gomerët, mushkat, pelat, kujat, etj,. Dhe shiko; meqë ka më shumë gomerë, pothuaj derë më derë; do të shkruash të parën listën e tyre. Në një kolonë. Mbarove këtë? Shkruaj kolonën tjetër. Me estetike dhe shkrim të bukur. Kuptove?
-Kuptova shoku….
-Shoku shef, thuaj.
-Kuptova, Shoku Shef.
– Kjo është për fazën e parë. Në një fazë tjetër do ta bëjmë për çdo fshat. Pa përjashtim! Të dimë ku jemi. se po na hedhin hi syve!Na bëjnë edhe budallenj, pale!..Sepse, domethënë, kur e dimë që ky gomar apo mushkë e ka një zot dhe kapet nga bekshiu* marrim masa deri ne bllokim të kafshës. Sekuestrim fare, të gomarit apo mushkës përkatëse që dëmtoi bereqetin në parcelë, domethënë, bukën që e kemi objektiv kryesor!…Kështu, pra!. Je dakord?
-Po, plotësisht dakord, shoku Shef! .Shumë faleminderit.-shprehu kënaqësinë deri në lumturi Luro duke treguar zellin paraprak.
-Ashtu de! Hajde, punë të mbarë tani!
Audienca me shefin kishte mbaruar.
***
Ç’është e vërteta Luro ia nisi punës që atë ditë me plot ngazëllim kujdes dhe estetikë….në zbatim të porosive te shefit. Ndërkaq ishte furnizur me bazë materiale. me tabakë kartoni të bardhë, bojëra, dy penelë dhe xina kineze kaligrafie.
Pasi shkroi fjalët e para nisi t’i lexonte me zë duke i kundruar në një distancë dy metra larg, siç kundrojnë piktorët punët e tyre në kanavacë në studio.
-Koo-pe-ra-ti-va, në tho-një-za… “Mi-që sia “shqi-pta-ro-ki-ne-ze”. Varianti a: Lista e pro-na-rëve…..
-Stop!!-u dëgju një zë i fortë pas shpinës së tij. Ishte Nesimiu.Vigjilent. Diçka ishte bërë gabim…
– Të dalçin gavat, siç të kanë dalë! Po ku ka pronarë në socializëm, more karafil?.Mos u mërzit me mua, do bëj edhe ndonjë shaka..
-Ta heq?…-bëri Luro i hutuar. – Isha i përqëndruar…
-Ta heqësh, the?!….Me vrap hiqe se të piu e zeza!Do ta shohë Bardhil kryetari dhe sekretari i Byrose që është edhe anëtar i Plenumit të rrethit dheee, jo më, shkollë të lartë që nuk të japin po edhe për karvanjar me kafshët e blegtorisë në sektorin e Loficës dhe do të duhet të bësh lutje dhe deri në Komitetin Qëndror. Dhe pastaj, hip këtu, e shiko Stambollë!?…
Luro u hutua edhe më tepër dhe e prishi kartonin e parë me ojna e kaligrafi ku ende nuk ishin shkruar emrat e bashkëfshatarëve.
Kur Nesimiu ishte larguar për në shtëpi dhe mbrëmja e dhjetorit po binte, Luro vijoi punë me bojëra në karton dhe shkrim kaligrafik me ngjyra. Do t’i mbaroj sot të gjitha, tha me vete. Tani, nuk ka asnjë zhurmë dhe punoj i qetë dhe i përqëndruar. Dhe ashtu bëri.
Pasi shkroi kokat e kartonave si tituj, nisi të hedhë emrat një nga një sipas udhëzimeve që kishte marrë dhe listave në fletore. Si i përfundoi të gjitha listat, i afishoi me kujdes nën dritën e zbehtë të Këndit të emulacionit dhe u largua për në shtëpi i lodhur po me një ndjenjë gëzimi.
***
Të nesërmen, në mëngjes në sheshin e çezmës dhe atje ku mbërrinte koriera- autobuz që sillte pasagjerët nga qyteti, kishte më tepër njerëz nga ditët e zakonnshme. Grumbulli i njerëzve sa vinte e shtohej sidomos te Këndi i emulacionit, pranë parullës së shkruar me të bardhë mbi një beze të kuqe: “Ç’THOTË PARTIA BËN POPULLI, Ç’DO POPULLI BËN PARTIA!
Fare pranë saj në të djathtë të Këndit të emulacionit i përgjigjej parulla tjetër me theks aktual: “RROFTË MIQËSIA ME POPULLIN VËLLA KINEZ!”
Luro Dëngu erdhi pas grumbullimit të njerëzve te Këndi i emulacionit dhe listë-tabelave me ngjyra që kishte vendosur një mbrëmje më parë.
Dikush lexonte me zë dhe të tjerët zhurmonin por pas disa çasteve ia dhanë të qeshurit:
-Pushoni o njerëz te lexojmë të rejat e emulacionit socialist,- thoshte Dragush Guca, një i ri hokatar i njohur në ato anë që punonte si teneqexhi.
U vendos pak qetësi dhe sakaq u dëgjua zëri i Gucës që lexonte afishimet në Këndin e Emulacioni Socialist:
– Titulli. Lista e gomerëve të fshatit (pa përjashtim.)…1. Shoku Bardhyl Matamoara-kryetar i koopertivës, 2. Shoku Teno Pollozhani. përgjegjës i sektorit të blegtorisë…
Zëri ti tij u mbyt nga ndërhyrjet e personave që e kishin rrethuar dhe që mbanin sytë te Emulacioni.
Pastaj ai rinisi me zë më të lartë dhe ton prej regjisori të lëçiste listat e afishuara në faqen: EMULACIONTI SOCIALIST ndërsa të tjerët që e rrethonin qeshnin me të madhe
-Tre, tre… Mos më ndërprisni, o njerëz në kini rixha!… Tre. Shoqja Esma Bakiri, katër shoku Baftjar Taronina, pesë, shoku Petraq Kovi, gjashtë, Simon Driza, shtatë, Kozma Sedja, tetë, Mëhill Galishta…..
-Po bën theatro, more Drago?-u dëgjua një zë i fortë që po i afrohej te Emulacioni.
-Më vdekshin të gjithë!.- u betua Dragushi. – Shih e shkruaj, është këtu….
Zahallia te Emulacioni kishte tërhequr vëmendjen e atyre të zyrave të kooperativës aty pranë.
-Ç’a bën more theatro?-ju drejtua me zë të lartë Dragushit njeri prej të sapoardhurve nga zyrat.
-Hiç. Po lexoj shtypin….-u shfajësua njeriu që kryesonte koralen e kureshtarëve.
-Dy. Lista e kafshëve te tjera të dorës:-dëgjohej deri tej, te fusha e futbollit Grupi B- Mushkat: Një, Safa Gjonduka, Dy. Malo Saraqini, tre, Felek Mollogjeshi, katër Birbil Veliqoti,pesë, Partizan Zaimi, ..Vazhdojmë me mushkat , -dëgjohej zëri i Dragushit.
-Gjashtë. Bame Çorogunji, shtatë Kajo Hajdëri, tetë. Zalo Bambulli….
Befas, pas grumbullit të kureshtarëve te Emulacioni u dëgjua një zë i fortë dhe kategorik:
-Stop! Mbylle leximin! Largohuni andej.!
Ishte sekretari i Byrosë, shoku Sabri Qopeku, dora vetë.
-Afrim!,-iu drejtua ai personit që kishte mbërritur nga zyrat e kooperativës para tij.
-Kartonat e afishuara të hiqen menjëherë dhe djali i emulacionit të paraqitet sot në orën dymbëdhjetë te zyra ime.
Zhallahia te Emulacioni u davarit disi.
-Ta marrë dreqi, ta marrë!, tha me zë të ulët sekretari. Kësaj i thonë të nxjerrësh sytë me duart e tua!.///

—- oo0oo —-
——-
* roja

1.
JU SOLLËT NGA HARRIMI
NJË NJERI TË MREKULLUESHËM…

Të dashur dhe të nderuar vëllezërit Lole,
Edmond, Gavril, Polizoi, Dhimitër!

Jam i mallëngjyer dhe i emocionuar nga ky libër i pazakontë, që arriti larg, edhe në duart e mia, i cili nën kujdesin tuaj, idealin tuaj, dashamirësinë tuaj, shpenzimet tuaja, u bë…
Shoh që ju e keni përgatitur veprën, keni shenjuar gjurmët e një jete dhe bëtë bashkë fletoret me poezi të asaj jete, që i kishit ruajtur dhe sigurisht kanë një histori. i dërguat për botim… dhe sot përurohet libri:
“Dr. Zisi Vangjeli
Atdhedashuria ime”.
Një titull rilindas, do të thosha, por ç’lidhje keni ju me autorin apo është thjeshtë kushëriri i parë i babait tuaj, z. Qirjako Lole, që vdiq në burgjet politike të diktaturës, që lamë pas…
Jo, është më shumë se një lidhje gjaku a bamirësi, është amanet i pashkruar mbase, por shpirtëror, është kujtesë e përbashkët, mision, copëz e dhimbshme e të vërtetës historike, që na duhet, është poezia, është “e bukura që do të shpëtojë botën” siç thoshte një i burgosur tjetër i madh, Dostojevski, është porosi për të ardhmen, që të jetë sa më njerëzore.
Bëma juaj e bën të veçantë këtë libër, shembullor, prekës.
Mirënjohës, vëllezër, ju them si lexues.

Nga ana tjetër ky libër është i pazakonshëm se është i një autori të jashtzakonshëm. Aq sa i panjohur, po aq dhe i mrekullueshëm, Ziso Vangjeli, burrë i ditur, njihte 9 gjuhë, qëndrestar në burgjet shqiptare të diktaturës, që ende kërcënon, ndërkaq dhe hero, veteran i Luftës II botërore, por si qytetar amerikan. Krenari për të gjithë sot.
Dhe befasia për letrat tona, Ziso Vangjeli poet. Nuk dihej kjo, dhe nëse e dinte ndokush që ai shkruante fshehurazi, nuk mendohej se do të kishte mbetur gjë, ku, si, kush do të merrej me to në kohën e harresës së madhe?…

Po ja, tani kemi ndër duar 442 fletë libri, botuesi i mirënjohur “Uegen” me redaktor “Mjeshtrin e Madh”, shkrimtarin Xhevair Lleshi, na e bëri këtë shërbim.

Unë gjej lidhje të veçanta me këtë libër, sepse të veçanta i kam lidhjet me autorin, Ziso Vangjeli, por dhe me vëllezërit Lole.

Fëshfërima e fletëve të poezive të tij, ruan diçka nga e folura e tij zëulët, kur e dëgjoja në burgun e Spaçit, nga fryma e tij në ato dimra, kështu e ndjeva, kur libri më erdhi në Chicago larg, në SHBA, ku dhe Ziso Vangjeli kishte ardhur në shekullin e kaluar, mbaroi shkollën e mesme dhe universitetin dhe shkruante poezi dhe në anglisht.

Librin ma dërgonin ju, ti, Polizoi, i treti i vëllezërve, nga Franca, ku dhe Ziso Vangjeli zbarkoi si ushtar i SHBA me forcat aleate në Normandi.
Çfarë jete, si roman vërtet, një shqiptar kështu mes aventurave heroike të botës, me forcat e përparuara perëndimore!
Dhe një vit pas luftës Ziso regjistrohet në Universitetin e Sorbonës në Paris, merr gradën doktor i shkencave në letërsi, shkruante poezi dhe frengjisht, është viti 1962 dhe ai kërkon të kthehet në atdhe, kur Shqipëria kishte vendosur diktaturën më të egër në kontinent, e lidhur me Lindjen, bënte pjesë në perandorinë komuniste, ndërkohë sapo kishte prishur çdo marrëdhënie me Moskën, me shtetin më të madh të kampit, Bashkimin Sovjetik dhe po i avitej Azisë, duke bashkëpunuar me Kinën.
Së pari dërgoi librat e tij, bibliotekën e madhe siç ndodh me udhëheqësit që shkojnë në një vend tjetër, dërgojnë të tjerë më parë, vëzhguesit, rojet e fshehta a pjesë të gardës atje, pararoja dhe garda e Ziso Vangjelit ishin librat, enciklopeditë, fjalorët, historia, romanet, ia dhuroi shtetit, ia dha ambasadës shqiptare në Paris dhe ende nuk gjendet se ku ka perfunduar ajo bibliotekë.

Ziso Vangjeli donte t’i shërbente vendit tek më e rëndësishmja për shpirtin e një populli, në arsim dhe kulturë, do të vinte me dy diploma universitare të mëdha, kur ai që sundonte Shqipërinë, Enver Hoxha, s’kishte asnjë për be, dhe ata njiheshin bashkë, që në Liceun e Korçës. Kjo s’ishte dhe aq e mirë, përkundrazi, ishin më të rrezikuar ata që e kishin njohur Enverin në rini…
Pas 6 vjetësh dyshimesh, mospërkrahjeje dhe përndjekje të fshehtë, në qytetin e tij, në Përmetin, ku kishte lindur e dënojnë me 20 vjet burg me akuzën për tradhëti ndaj atdheut, kur në fakt ai nuk po kapej në kufi për t’u arratisur, por ishte kthyer i përmalluar, për të shërbyer.

Ju, vëllezër të tij dhe tanët e dini mirë, e keni njohur Zison duke e patur në shtëpinë tuaj, që fëmijë, u rrit me ju, e keni dashur, e keni mbështetur, por edhe e keni vuajtur, duke e dashur prapë pa kushte, prapë e morët në shtëpi…

Unë e njoha Ziso Vangjelin në burgun e Spaçit, ashtu truppakët, i zbardhëllemte, me dritë në sytë si të picëruar, sikur shikonte diçka që nuk e shihnin të tjerët, me një buzëqeshje plot sinqeritet dhe ironi, të përziera bashkë, edhe pse kishte bërë nja 11 vjet burg në atë kohë dhe do të bënte vite e vite të tjera.
Kisha kërshëri, kur më thanë ç’ishte ai… Shiheshim ndër rreshta, e përshëndesja, do t;e doja t:e rrija më shum;e me të, por punoja në minierë si skllav, me turne, kohë s’kishim dhe koha s’ishte jona…
Më vjen mirë që në burgologjinë time, në librin për Spaçin, “Rrugët e ferrit” kam dhe Ziso Vangjelin, arrita të them diçka për atë, ribëra një bisedë tonën, që pati jehonë dhe u përhap ndër lexues për kumtin që mbart. Dhe mbeti si një profeci për rënien e komunizmit dhe për sundimtarët e mëpastajmë, për hibridin e tranzicionit, ku doktrina e dhunës për një botë të re, do të zvetënohej në idealin e parasë dhe do të bëhej kështu karikatura e frikshme e etërve mizore te bijtë në demonkraturë, etj, etj.

Unë do të thosha se idetë e tij, vizionet, dija,, kundërshtitë, guximi janë shpalosur gjerë në monografinë “Intelektuali i madh i një qyteti të vogël”, e studiuesit dhe historianit Xhafer Sadiku, të cilin ju, vëllezër të dashur, e citoni me nderim. Ai solli nga jeta e tij.

Kurse ju me librin e poezive sollët nga shpirti e tij, natyrisht dhe ide e vizone, se edhe ato copëza jete janë. Dhe po e përuroni librin në Beratin e bukur, ku edhe vetë Ziso Vangjeli jetoi ca kohë. Por sot ai s’është me ju, s’vjen dot…
Pranoni përshëndetjet e mia për këtë veprimtari nga larg, por dhe nga afër, nga zemra, nga Çikago, në SHBA, ku pas rënies së perandorisë komuniste erdhi sërish Ziso Vangjeli si veteran i Luftës II Botërore i këtij vendi të madh, si dhe Zoti deshi t’i mbyllur sytë atje përgjithnjë.
Dhimbje, që vendi që e lindi, e nëpërkëmbi jetën e tij dhe nuk pati as vdekjen e tij.

Por ju, vëllezër të dashur, nëpërmjet poezisë ringjallët shpirtin e tij. Janë vargje të ngrohta, me vlagën e dheut amë, me atë thjeshtësi si këngët e popullit, me frymë naimjane, i këndohet vendlindjes, Përmetit:

Edhe gurët s’harroj,
Kot më joshin gjithë botët

i këndohet dijes, shkollës me dashuri prej f:emije:

Mëndesh’ të Parë, pas mëmës sate,
Mëonjëtoren vogëlushe pate…
.
Heronjve si Mihal Gramenos:

Takojen qendisur, pak mënjënë vënë
Ala Garibaldi mbi sy të kish rënë

Poezi për Naimin, Ismail Qemalin, Dora D’Istrias, Skënderbeun patjeter, etj, poezi për mallin, trishtimet, dashurinë, zhgënjimet, vuajtja janë gurra të poezisë së tij dhe shfaqen hija e policit, “që ndjek atdhetarin/ E ç’përbindësh e ka fryer?” – dhe pyetja është si akuzë. Ka vargje për hetuesin, “një si bishë e egërsuar” – e quan, por i thotë vetes dhe të gjithëve ne:

Në stihu qëndro si burrë
Dhe stuhishëm bëji ballë.

Ka poezi për demokracinë, Republikën, Kosovën e shkon në Francë, poezi për Viktor Hygoin, Shekspirin në Angli, Gëtes e Shilerit e Bethovenit në Germani, shkencëtarëve, mbërrin thellë në Rilindjen europiane, Dante, i afrohet antikitetit grek, etj, dhe kthehet në SHBA, poezi e presidentëve emblematikë, Franklin:

Qiejve u rrëmbeve rrufenë
Edhe tiranëve skeptrin…

apo Linkolnit: “Plumbi s’të vret Linkoln, mjer’ ai që vrau”, etj, etj

Një udhëtim marramendës, aq sa jashtë vetes, edhe brenda vetes dhe m’u ndërmend, kur donim të dënim me bashkëvuajtësit në ferr se çdo të thoshte emri Zisi, po ja në greqishten e vjetër do të thotë “jetë”, ndërsa mbiemri Vangjeli do të thotë “lajmëtar i së mirës”.
Dhe ai vërtet i mbart këto të dyja emblematikisht, një jetë plot jetë, me të gjitha.
Dhe ju, vëllezërit Lole, u bërë si mbiemri i njeriut tuaj, i Zisi Vangjelit tonë, lajmëtarë të së mirës.
Faleminderit!

Chicago, 9 dhjetor, 2024

2.
ZBARKUESI NË TË ARDHMEN
Nxjerrë nga “Rrugët e ferrit”

Duke mos bërë dot të marrin, zgjodhëm injorantin. Pa qenë të mençur, ushtrojmë dinakun. Ne nuk e kemi të shkruar strategjinë tonë kombëtare. Rilindësit tanë ishin më me vizion dhe bënin programe, manifeste, Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet. Tani s’dimë ç’duam e ç’bëjmë. Ndërtojnë komunizmin duke shkatërruar atdheun. Po bëjmë Shqipërinë e re, thonë, por nuk shpiket Shqipëria, ajo është. Bëj një herë veten tënde! Ju sollëm (atë që s’e kanë as vetë), lirinë, u thonë shqiptarëve robër, të burgosur. Ku ka të ardhme, kur vritet e tashmja?

Nga përtej po zbriste shkallët burri truppaktë, sikur ta kishte rrëgjuar një kumt i përtejmë. Me një shqetësim të tillë të gjithmontë, që askush nuk e meritonte t’ia dorëzonte, endej i qetë. Jo dhe aq plak, i përëndërrt. Dhe veshët si dy gjethe të mëdha, patjetër që duhej t’i kishte rrasur trojeve të lashta, herë njërin dhe herë tjetrin për të dëgjuar zërat. Ka dhe gumëzhima nga poshtë. Pastaj shkojnë lart. Ziso Vangjeli, historian dhe ushtarak, gjatë luftës kishte zbarkuar në Normandi si oficer amerikan. Punoi në Paris, pastaj në një klub kulturor dhe iu shkrep të kthehej. Sëmundja e dashurisë për atdhe? – e pyeta. Mbase, por je më i sëmurë pa të. Do të punonte si pedagog. Ia fali shtetit gjithë bibliotekën e vet dhe pastaj përfundoi në burg. “Kur të bjerë ‘komunizma’, – thoshte, – se do të bjerë ‘patjatër’, ne do të vuajmë më pas prej hibridit me ‘decenjë’… Komunistët janë të sofistikuar në politikën e kuadrit…” Bijtë e të kuqve do të vijojnë baballarët. Ajo përzierje adhurimi, zelli dhe inati, herë e fshehtë e herë e hapur për baballarët e kuq që s’patën fuqi dhe mend të ishin të përjetshëm, do t’i bëjë më dinakë e më të ligj, pa besuar në përjetësi, pra në asgjë. Satanas do të thotë kundërshtar. Edhe pse i urrenin për vdekje, nga kundërshtarët e tyre do të vjedhin “idealizmën”, “pllanet”, “të thënat” e do t’i propagandojnë si barbarë për t’i vënë ata në jetë, kinse si amanete. Dhe do t’u duhet të zhdukin të zotërit e këtyre ideve. Do të lakmojnë pushtet të pamerituar si trashëgimtarë, si zanatçinj, që dora-dorës do t’u bjerë ngjyra e kuqe, për së jashtmi, dhe kundërshtarët do të bëjnë sikur do t’i durojnë. Do të kërkojnë të bëhen ata pronarë dhe, që t’ia arrijnë, me zulm do të bëjnë atë politikë që etërit e tyre e “lëftuan” gjithë jetën si bolshevikë të trashë. Kundërshtarët e të kuqve në Shqipëri, ç’kanë mbetur pas kasaphanave dhe të rinjtë që do të dalin, ç’papërvojë do të kenë? Dhe kështu do të sundojë te ne hibridi. Janë si monstrat. E për të luftuar ata duhet qenë si ata. Do të jetë më keq ca kohë. Liria e detyruar është burg, por i hapur. Kaos dhe pasiguri. Unë nuk do të jem atëherë. Ju do të jeni, ti, shefi i policisë, jeni të rinj. Kujtomë, ti, ti, mbamë mend. Po nuk kujtove, ke për të qenë satana si ai. Si satanai, si shefi i policisë? Të të kundërshtosh pa u kuptuar si i tillë.
* * *
…nuk jam unë njeri kundër komunistëve, janë komunistët kundër njeriut… – thashë me vete dhe u çudita me zbulimin tim dëshpërues…