– RRËFIME TRONDITËSE NË LIBRIN “MAGAZINA 18”, I SIMONE CRISTICCHI DHE JAN BERNAS –

Gjithmonë regjimet me ideologjizime ekstreme, ua vështirësojnë tmerrësisht jetën qytetarëve të tyre. Por jo më të pakta janë edhe përjetimet e atyre, që fati historik i hodhi në mes të dy çakejve; regjimit fashist dhe atij komunist, sikundër përshkruhet në librin “Magazina 18”, i cili na jep dëshmi tronditëse të italianëve të mërguar nga Istria, Fiume dhe Dalmazia. Nga mendja brilante e filozofit Friedrich Nietzsche, kanë dalë fjalët se; “Të jetuarit është vuajtje, të mbijetuarit është gjetja e një kuptimi për vuajtjet”. Ky është edhe synimi i autorit Simone Cristicchi, fituesit të festivalit të Sanremos, me këngën; “Do të të dhuroj një trëndafil”, me gazetarin Jan Bernas, teksa rreken të pasqyrojnë nga të mbijetuarit, në formë rrëfimesh dhe ditari jo kronologjik, atë që ngjau me atë popullsi që edhe pse në trojet e veta, mbeti si mollë sherri mes Italisë, qysh nga Musolini e, Jugosllavisë së Titos.

E gjithë tragjedia e tyre luhet nën regjinë e Fuqive të Mëdha dhe më pas, nën indiferencën e tyre për pasojat e dhimbshme që vendimet e marra sollën. Pretendimet e palëve u zgjidhën me favorizimin e sllavëve që u quajtën fitues, në kurriz të atyre që edhe pse ishin njerëz të thjeshtë, u damkosën si humbës, duke harruar se fituesit ishin edhe më të egër, pasi është plotësisht ashtu sikurse thoshte Ronald Regan, se; “Vetëm në dy vende mund të funksionojë komunizmi, në parajsë, ku s`u nevojitet, dhe në ferr, ku tashmë e kanë”.

Dhe për ta parë këtë ferr, mjafton të futesh brenda “Magazinës 18”, numër i kobshëm gjaku ky, sipas letrave napolitane. Se kur futesh aty, nuk ka sesi të të mos ngjallin aq e aq kujtime të hidhura ato rraqe të vjetra, hedhur rrëmujshëm prej një kohe të gjatë dhe të brejtura nga minjtë e nga molat, por që edhe ashtu si janë, flasin me gjuhën e asaj që ka ndodhur.

Ato familje dhe ata njerëz, shtëpitë e shumë prej të cilëve u ndanë më dysh; pasi gjysma i takonte Italisë e tjetra Jugosllavisë, mbetën edhe vetë të dyzuar, pasi nuk dinin nga t`ja mbanin, sidomos në pështjellimin që pasoi pas prishjes së komunistëve titistë me Stalinin, ku dhe vetë populli i këtij vendi, u nda më dysh.

Dhe nga ai vend ku shpata e hakmarrjes dhe e luftës së klasave binte mbi popullin e vet, nuk kishe sesi të prisje sjellje të drejtë, fisnike e humane ndaj italianëve që kishin mbetur. Goli Otoku me tmerret e tij që nuk kursente as qytetarët e Federatës të Jugosllavisë, as që i llogariste “bashkëpunëtorët” e fashizmit, sikurse quheshin qytetarët e pafajshëm italianë, gjithsesi të çoroditur politikisht ose dhe fare të pa interesuar për të.

Në atë kohë histerie dhe të gjoja entuziazmit revolucionar të klasës së re proletare, që sipas dëshmisë së vajzës së re, Maries, “Ishin njerëz që vinin nga pylli, të palarë e të veshur keq dhe që në godinën e Bankës Italiane, rrisnin pula e, në vaskën e banjos kultivonin majdanoz. Nuk dinin se ç`ishte tualeti, vaska e banjos, apo bideja”, nuk ishte për t’u çuditur përse, nisur nga instinkti i kriminelit, jo vetëm që i diskriminonin apo i dëbonin, por edhe i hidhnin burrat dhe gratë, nëpër humnera.

Të burgosurit pa asnjë arsye i shkatërronin jo vetëm fizikisht, duke i shndërruar në skelete Mat`hauzeni, por edhe moralisht, aq sa i detyronin të mos deklaronin të vdekurit, për një lugë supe lëngëtyrë, apo të keqtrajtonin, të kallëzonin e deri të linçonin mes dy rreshtash, njëri – tjetrin. Ende me tmerr zonja Nella Osso, kujton: “Ishim të trembur. Herë pas here partizanët e vjetër, na thoshin: ‘Ka akoma vende të lira, në honet karstike”.

Në libër janë të shumta rastet e mizorive sllave, që për ne shqiptarët nuk janë të panjohura historikisht, por këtu nuk lihet pa kujtuar se po me poshtërsi, u sollën edhe këmishëzinjtë, që në zbatim të orientimit të Duçes se; “do të ndjekim politikën e dorës së fortë, pa toleruar askënd”, i vunë flakën Hotel “Ballkanit” në Trieste, të cilin ata e kishin si zemrën e qendrës kulturore, çka solli thyerjen e parë mes dy vendeve, atë të Venezia – Giulia – s.

Një dëshmitare e atyre ngjarjeve, pohon se sllavët, pasi i arrestuan dhe hipën në kamion shtatë pjesëtarë të familjes, ku nata i gëlltiti, e lidhën edhe atë me tel me gjemba dhe pasi e shëtitën, duke e tërhequr zvarrë mes thirrjeve; “vdekje – vdekje”! e nxorën edhe atë në gjyq, të cilin ia bënin të ashtuquajturit gjyqtarë të popullit, ish-bujq të babait të saj. Për ta, ajo ishte dyfish “armike”; edhe si italiane edhe si e pasur. E dënuan me vdekje, por për habi ia kthyen dënimin me burgim në birucat mesjetare.

Në këtë libër arrihet në konkluzionin se; “Jugosllavia, në gadishullin e Istrias (që për ironi në gjuhë etruske, do të thotë valltar), nxori në pah nacionalizmin më të egër e më vrastar, që mund të mendohej ndonjëherë”. Dhe pastaj vijon çudia; edhe kur kthehen disa prej tyre në Itali, sindikatat, me influencë komuniste, i presin me thirrjet; “Fashistë, zhdukuni që këtu”! “Jeni të gjithë kriminelë”! Dhe ky qëndrim i ndoqi gjatë, si në rrugë, ashtu edhe në shkollë, apo në ndonjë punë të rëndomtë që mund t`u jepej. Por kishte dhe shumë nga ata që meqenëse vinin nga Jugosllavia, i quanin komunistë, kurse në Jugosllavi, fashistë?!

Dhe kur të ikurit nga tokat dalmate, fiumane e istriane, në vitet 1943 – 1954, shkonin e trokisnin në shtëpitë e tyre, i prisnin me përbuzje dhe i përzinin duke u thënë; “Po ju ç’doni këtu”? Nga mospasja, nënat ktheheshin në lypse, pasi edhe nëpër ato kampet mjerane, ku i kishin grumbulluar, drejtori i shiste ushqimet e ardhura për refugjatët, pa harruar se edhe disa gra që kalonin aty pari, i trembnin fëmijët: “Do të të hanë refugjatët”. Dhe kujt ja bënin këtë?! Është e dhimbshme ta thuash; asaj gruas që kishte marrë me vete edhe qepujka, për të mbjellë zambakë në vendin e saj.

Nuk po zgjatem më tej, veç po citoj mesazhin e këtij libri “Pranimi botërisht i së vërtetës, edhe pse e pavolitshme, është e vetmja mënyrë për të ndarë idealet e mira, nga veprimet e dënueshme. Për të përkujtuar një ngjarje, fillimisht duhet njohur e vërteta. Dhe kjo e fundit njihet, duke dëgjuar edhe me zemër, jo vetëm me veshë”. Se masakrat nuk kanë ngjyra politike, thjesht janë të lyera me gjak. Dhe ky mesazh vlen për të gjithë refugjatët e botës, gjë për të cilën në poezitë shoqëruese të librit, përsëritet si refren: “Është Urdhëresa e 11 – të / “Mos harro”. Krahasimet me ne, bëjini vetë!

/ Nga SHPENDI TOPOLLAJ – Memorie.al

Në fillim dua t’u përshendes dhe uroj nga zemra të gjithëve ju zonën e Kurbimit dhe qytetin e Krujës, familjen patriotike Merlika – Kruja, në këtë ditë historike të inaugurimit të bustit kushtuar Mustafa Merlika – Kruja, personalitetit të shquar të botës së letrave shqipe dhe një ndër figurat e mëdha dhe brilante, të nderuar e respektur të historisë së lavdishme të popullit në vendlindje dhe në të gjithë trojet etnike shqiptare.
Ai me jetën dhe veprën e tij si një burrështeti i shquar e vuri veten e tij gjithëmonë në shërbimin të kombit shqiptar dhe letrave shqipe si një intelektual i madh e i palodhur. Ai ishte dhe mbeti për shumë dekada nderi dhe krenaria e jonë si dhe e identitetit etnik të kombit tonë.
Në këtë ditë të madhe historike, unë dua gjithashtu të falënderoj nga thellësia e zemrës time, të gjithë personalitetet e shquara të qytetit historik të Krujës, që vazhdimisht kanë kontribuar dhe kanë ndihmuar pa asnjë kursim në të gjithë zonën e Kurbinit legjendar, kreshnik dhe historik.
Gjithashtu percjelli nga zemra një urim të veçantë për Shoqatën Mbarëkombëtare “Trojet e Arbërit” dhe kryetarin dhe studiuesin e palodhur të historisë zotin Nue Oroshi, për punën e madhe që ka bërë për këto 20 vite dhe po bën sërisht, për rivlerësimin dhe zbardhjen e figurave të shquara të nacionalizmit shqiptar si dhe për interesimin e vazhdueshëm për vendosjen e monumentëve historike të përjetësisë si dhe për ringritjen në piedestalin e merituar të emërit dhe veprës së burrshtetit dhe personalitetit të madh Mustafa Merlika – Kruja.
Ju jeni mbledhur sot së bashku, në qytetin historik të Krujës së Heroit Kombëtar të Arbërisë Gjergj Gjon Kastriotit, për të përuruar me dashuri dhe krenari bustin e bukur dhe shumë kuptimplote, kushtuar burrit të madh të krahinës dhe trojeve etnike shqiptare Mustafa Merlika – Krujës.
Në këtë rast, pranoni nga zemra ime të gjithë përgëzimet e ngrohta dhe të sinçerta, duke ju falënderuar ngrohtësisht të gjithëve për këtë nismë fisnike patriotike dhe mirënjohje të pakufi për eruditin e shquar shqiptar, i cili jetoi dhe veproi me përkushtim dhe dashuri të madhe për popullin e tij, në dekadat e kaluara të historisë se lavdishme të qytetit të tij të lindjes.
Para se të hy në temën për të treguar se kush ishte dhe mbeti Muftafa Merlika – Kruja, dua të them me fjalë të përzgjedhura zemre, pikërisht për bukurinë dhe madhështinë e këtij busti, i cili hijeshon sot krenarë mes maleve tona kreshnike, fushave të bukura dhe qytetit të Krujës historike dhe legjendare.

Kush ishte patrioti dhe burrshtetasi Mustafa Merlika -Kruja?

Emri i personalitetit të shquar të botës shqiptare për disa dekada, të cilin po e nderojmë dhe respektojmë me krenari sot të gjithë së bashku, në tubimin kulturorë dhe historik, është i lidhur ngushtë me emrat e plejadës së ndritur të shumë figurave të shquara të kombit tonë, të nacionalizmës dhe botës së madhe të letrave shqipe, që ishin njeherazi edhe miqët dhe bashkëpunëtorët e idealeve të tij atdhetare dhe kulturedashëse të trojeve etnike.
Jeta dhe vepra nacionaliste e Mustafa Merlika – Krujës, lidhej me emrat e shquara historike, si: Kapidan Gjon Markgjoni, Mark Gjomarkaj, Ndue Gjomarkaj, prof. Ernest Koliqi, prof. dr. At Paulin Margjokaj, prof. Rexhep Krasniqi, prof. Zef Nekaj, Xhevat Korça, Engjëll Çoba, Maliq Bushati, Kolë Bib Mirakaj, At Anton Harapi, Mehdi Frashëri, Lef Nosi, Xhafer Deva, Fiqiri Dine, Ibrahim Biçaku e sa e sa qeveritarë të shquar të tjerë të Shqipërisë etnike, në të gjitha nivelet, që nderuan me veprën e tyre emrin e saj e i lanë brezave të ardhshëm krenarinë e të qënit bir i një populli, që dhunës i kundërvuri humanizmin e vërtetë.
“Komunizmi shqiptar, nuk foli kurrë për këtë epope të fisnikërisë njerëzore, të shfaqur në tokën e tij, sepse ai e kishte përdhosur atë me krimet e tij brënda racës, brënda kombit, brënda popullit, që pati meritën t’a prodhonte. Ata qindra jetë hebrenjsh, që shqiptarët shpëtuan nga rreziku i asgjësimit nazist, u kompensuan nga njëqindfishi i krimeve mbi vetë shqiptarët, madje mbi pjesën më të vlefshme e më fisnike të tyre. Atë kurajo, guxim e zemërgjërësi, që treguan shqiptarët në mbrojtjen e hebrenjvet, bandat kriminale të Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut e të ngjajshmëve të tyre, u a zhdukën në pak ditë, në sajë të një terrori, para të cilit edhe ai i SS-ve gjermanë ishte një hije e zbehtë.” – shkruan nipi dhe studiuesi, publiçisti bashkëkohorë dhe aktivisti i shquar Eugjen Merlika-Kruja.
Gjatë hulumtimeve të mia shumëvjeçare mbi jetën dhe veprën e intelektualit dhe burrit të madh të shtetit shqiptar, ish Kryeministrit të Shqipërisë Mustafa Merlika – Kruja, sikurse dihet ai ka qenë shumë i interesuar për historinë e popullit shqiptar ndër shekuj. Këtë gjë e ka shprehur në shumë artikuj dhe studime serioze, që i ka lënë në dorëshkrim dhe për të cilat në ditët tona po përkujdeset për t’i botuar një e nga një nipi i tij Eugjen Merlika – Kruja.
Me shumë interes lexuesit shqiptarë, mund të mësojnë mbi hershmërinë e para-ardhësve tanë ilirë, prijësit dhe figurat e shquara dhe të spikatura të kohës, sikurse ishte Pirroja i Epirit.
Po ashtu studiuesi serioz dhe skrupoloz Merlika, na jep një përshkrim të detajuar kohor dhe faktik mbi trashëgimtarët e Perandorit Valentinianit I, sikurse shton me kulturë dhe eurodicion të pasur historik në disa përsiatje të shkurtëra, mbi rolin e perandorëve ilirë në historinë e Romës dhe mbi të gjitha shkruan mbi kryetrimin e shtetit të Arbërit Heroi Mbarëkombëtar shqiptar Gjergj Gjon Kastrioti – Skënderbeu, sikurse dhe sukseset e Arbërisë, gjatë kohës së lavdishme historike të tij.
Dihet se asokohe Mustafa Merlika – Kruja, ka pasur gjatë jetës së tij, para dhe gjatë periudhës si Kryeministër i Shqipërisë si dhe më pas saj, libra në dorëshkrime voluminoze të pabotuara, për arsye të angazhimeve të shumta shoqërore etj.
Nga një vështrim i përgjithshëm, del se aty shihet puna dhe përkushtimi cilësor, në hulumtimin dhe dhënien e opinioneve reale mbi çështje të ndryshme, që ai trajton pjesë mbas pjesë dhe kapitull mbas kapitulli.
Aty shihet kjartë përvoja dhe pjekuria e trashëguar për çdo temë historike dhe kulturore, që ai trajton, me një stil narrativ dhe gjuhë të pastër, duke u krijuar breznive të reja një mundsi dhe dritare, për të njohur me objektivitet fazat e rëndsishme të historisë shqiptare, gjatë dekadave të shkuara.
Gjithashtu aty, ne zbulojmë dhe përjetojmë botën e madhe dhe të pasur shpirtërore, atdhetare dhe kulturore, për historinë e popullit të lashtë shqiptar ndër shekuj, që Mustafa Merlika – Kruja, i ka kushtuar gjithë jetën si një ndër burrat më të shquar, në krye të drejtimit të shtetit shqiptar me kompetencë, zgjuarësi dhe urti tipike atdhedashurie të vazhdueshme patriotike, në çdo kohë dhe rrethanë historike.
Figura e Kryeministrit patriot shqiptar Mustafa Merlika – Kruja, del e plotë dhe e zbardhur me fakte dhe prova të reja objektive, të panjohur më parë nga historiografia shqiptare dhe brezi i ri i studentëve të historisë të universitetëve në trojet etnike shqiptare.
Mustafa Merlika – Kruja shkruante dorëshkrimet e tij, si vepra në shërbim të historisë dhe kulturës së kombit shqiptar, dhe në vetvete ato janë sot një prognozë e shkëlqyer e të gjithë këndvshtrimeve të sakta historike, politike, kulturore, shpirtërore, tradicionale, gjuhësore, letrare etj., të cilat, ai i ka ndriçuar dhe prognozuar me realizëm dhe një sy kritik, larg klisheve standarte, të servilizmit të rëndomtë, që kanë pushtuar sot librat e rinj, që po botohen në botën shqiptare, brenda dhe jashtë trojeve etnike.
Intelektuali i shquar shqiptar Mustafa Merlika – Kruja, falë një përvoje të madhe historike, duke qene në krye të shtetit, ai dinte me detaje funksionimin e Qeverisë së tij dhe njihte hallet dhe mentalitetin psikologjik të kohës si dhe jepte ide dhe perkufizime se si kombi ynë mund të ecë përpara, edhe pse asokohe dhe rrethanat e popullit shqiptar nuk ishin në anën tonë.
Të flasësh dhe të shkruash në ditët tona, për historinë me humbje dhe fitore, pas shumë dekadash, mbi figurën apo personalitetin e papërsëritshëm dhe pendën brilante të studiuesit dhe burrështetasit të madh dhe sypatrembur të kombit tonë Mustafa Merlika – Kruja, është shumë e vështirë, sepse ai është një ndër personalitetet, i cili qysh në rininë e tij mori pjesë në Ditën e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë më 28 Nëntor 1912, në Vlorën historike, ku u ngrit dhe valoj krenar Flamuri Kombëtar Kuq e Zi, më shkabën dykrenare nga burrat më të shquar të tokës arbërore.
Mosnjohja sa dhe si duhet e këtij personaliteti të harruar me paramendim në trojet shqiptare, gjatë 50 vitëve të diktaturës më të egër në Europë dhe komunizmit të zi të saj, për arsye të përsekutimit dhe përbaltjes sistematike, që pa të drejtë rregjimi komunisto-ateist i ka bërë atij dhe familjes së tij.
Ai drejtoi vendin e tij si burrshtetas me vizion largpamës, kishte marrëdhënie shumë të mira me disa personalite dhe burra të shquar të shumë shtetëve të botës, me të cilët ai kishte letërkëmbime të vazhdueshëm, ku në esencë trajtonte çështjen e trojeve etnike shqiptare dhe integrimin e domosdoshëm të tyre në familjen e shteteve më të zhvilluara të Europës Perëndimore.
Problemi kombëtar, ruajtja e Shqipërisë etnike edhe përtej çastit politik të kohës, sido që të ishte fati i luftës, ishte shqetësimi kryesor i forcave politike nacionaliste, i cili ishte edhe materiali lidhës, që përshkonte atë pjesë të politikës, që ndahej pastaj pothuajse në të gjithë përbërësit e tjerë të programeve dhe filozofisë politike të tyre.
Së fundi, mendoj, se në të ardhmen në trojet etnike shqiptare dhe diaspore, ku ai jetoi dhe punoi me përkushtim të madh për shumë dekada, duhet menduar seriozisht, që emëri, jeta dhe vepra e tij të përjetësohet edhe më tej, duke ngritur buste të reja, hulumtuar dhe analizuar e gjithë vepra akademike serioze studimore e tij, dhe të rivleresohet me objektivitet ai, duke u vendosur emëri i tij në shkollat e mesme dhe universitetet shqiptare, sepse ai ishte dhe mbeti një intelektual solid, me një eurodicion dhe përkushtim të vazhdeshëm, gjatë gjithë jetës së tij.

(Fjalë e mbajtur më 24 nëntor 2024, në Krujë me rastin e zbulimit të Monumentit të Kryeministrit të Shqipërisë Etnike Mustafa Merlika Krujës nga Kryetari i Shoqates “Trojet e Arbrit “Nue Oroshi)
Të nderuar pjesëmarrës,Zonja dhe Zotërinj,I nderuar Eugjen Merlika nip i Mustafa Merlika Krujës,E nderuara familje e gjënë Merlika,
Të nderuar zyrtar të Bashkisë se Krujës,
Të nderuar atdhetar dhe atdhetare nga të gjitha trojet shqiptare që keni ardhur sot ta ndëroni firmëtarin e Pavarsisë Mustafa Merlika Krujën,
Sot është një ditë e madhe për mbarë shqiptarinë. Është ditë e madhe se po rikthehet firmëtari i Pavarsisë së Shqipërisë dhe Kryeminsitri i Shqipërisë Etnike Mustafa Merlika Kruja. Mustafa Merlika Kruja se bashku me Minsitrat dhe bashkëpuntorët e tij profesor Ernest Koliqin,Kapidan Mark Gjomarkajn, Xhevat Korçën, Engjëll Çobën, Maliq Bushatin, Kolë Bibë Mirakajn, at Anton Harapin, Mehdi Frashërin, Lef Nosin,Dom Zef Oroshin, Xhafër Devëën, Fiqiri Dinen,Rexhep Mitrovicën dhe shumë e shumë të tjerë ishin faqja diellore dhe orientimi perëndimor i politikës shqiptare.
Idenë për vendosjen e monumentit te Mustafa Krujës e dha atdhetari dhe intelektuali shqiptar që jeton në Amerikë Tomë Mrijaj, njeherit anëtar i kryesisë së Shoqatës “Trojet e Arbrit” dhe Koordinator për Amerikë dhe Australi. Ai e paraqiti këtë ide të Shoqata “Trojet e Arbrit” dhe kryesia e shoqates e aprovoj pa asnjë hezitim.Pas aprovimit i kryem edhe procedurat zyrtare ku falënderoj Bashkinë e Krujës për lejën e dhënë.Por një barrë shumë të madhe për këtë vepër e barti edhe Familja Merlika ku shfrytëzoj rastin të falënderoj Eugjen Merlikën nipin e Mustafa Krujës i cili sot e ka ditën më të lumtur të jetës se po e qon në vënd amanetin e gjyshit të tij. Por edhe mbarë familjen Merlika që u angazhua që ky projekt të kompletohët në të gjitha aspektët.
Është dashur të pritet plot 32 vite që në Shqipëri të filloj renia e mendesisë komuniste. Edhe pse në Shqipëri ka plot 32 vite që ka ra diktatura komuniste por që fatkeqësisht ende nuk ka ra e plotë edhe mendësia komuniste.Mendësia komuniste është edhe më e rrezikshme se diktatura komuniste në Shqipëri dhe trojet shqiptare. Kjo mendesi ra fillimisht në Lezhë kur në bronz u kthye atdhetari dhe prifti i cili kur u rrezikua Shqipëria, la petkun e priftit dhe kapi pushkën e doli iu bashkua lufëtarëve në malët e Shqipërisë dr.Monsinior Zef Oroshi.Kjo mendesi ra edhe në Peshkopi kur u kthye në bronz zv. Komandanti i Fuqive të armatosura kombtare Halil Alia.
Kjo mendësi ra edhe në Klinë kur u kthye heroi Ndue Përlleshi,në Pejë kur u kthye në bronz heroina Marie Shllaku.Kjo mendesi po bie edhe sot në Krujë se po rikthehet në bronz burri më i madh që dha Kruja në shekullin njëzet. Por fatkeqësia është se kjo mendesi vazhdon të mbetët ende në Shkodër dhe në shumë qytete të tjera të Shqipërisë.Edhe sot e asaj dite Shkodra djepi i kulturës dhe demokracisë shqiptare që dha heronj për të ardhur demokracia në Shqipëri ka mbetur me mendësi komuniste dhe nuk po bën ballë që këshilli bashkiak dhe Kryetari i Bashkisë aty të na jap lejën që ta vendosim monumentin e Komandantit të Përgjithshëm të fuqive të armatosuna shqiptare Kapidan Mark Gjon Markut, përkunder dy kërkesave që kemi bërë mbrenda tri vitesh. Kurse Prishtina veçëse ka dhënë shenja që të na jep lejën për monumentin e profesor Ymer Berishës. Shoqata “Trojet e Arbrit” në këto 20 vite ka mbajtur 35 sesione shkencore dhe akademi ka botuar 30 vepra enciklopedike për nacionalizmën shqiptare dhe ka vendosur katër monumente në këto katër vitet e fundit, duke punuar shumë 160 intelektualë shqiptarë nga të gjitha viset etnike shqiptare dhe mërgata atdhetare për të sjellur në vendin e duhur heronjët e Shqipërisë Etnike.
Të nderuar pjesëmarrës,
Unë sot këtu para jush do ta paraqes vetëm një dokument të arkivit të Vjenës që është një memorandum i nënshkruar nga Don Nikollë Kaçorri, Mustafa Asim Kruja, Rexhep Mitrovica, Fuad Toptani, Murad Toptani, Salih Gjuka dhe Bedri Pejani,dërguar Mbretit dhe Perandorit të Austro-Hungarisë Franz Jozefit më 12 Nëntor 1912. Njëri ndër miqtë më të mëdhënj të kësaj periudhe kohore është edhe Mbreti i Austro-Hungarisë Franz Jozefi i cili kishte ndihmuar dhe përkrahur pa ndërprerë themelimin e shtetit të ri shqiptarë.Vetëm gjashtëmbëdhjetë ditë para se të shpallej Pavarsia e Shqipërisë Imzot Nikollë Kaçorri kishte përpiluar një Memorandum për Perandorinë dhe Mbretin e Austro – Hungarisë Franz Jozefin e I. Memorandumi është i firmosur nga drejtuesit kryesorë të komitetit të përgjithshëm të kryengritës së Shqipërisë së Mesme, të kryesuar nga Nikollë Kaçorri Prift , Mustafa Asim Kruja , Rexhep Mitrovica , Fuad Toptani , Murat Toptani , Sali Gjuka dhe Bedri Pejani. Memorandumi i është dorëzuar Konsullit Austriak në Durrës, Rudnay i cili së bashku me memorandumin , dërgon në Ministrinë e Jashtme në Vjenë, personalisht për Ministrin e Jashtëm Leopold Grafen Berchtold me shënimin “shumë konfidenciale”, ashtu siç shkruan në fillim të këtij memorandum:
“Madhnisë të Tii Franz Josefit I
Përandorit e Mbretit të Austro – Magjarisë në Vienë
Shum të vështira e të rrezikshëme jan këto dit per ne Shqyptarët e per nanën t´on Shqypninë qi të kater shtetet e Ballkanve po rrâin me e perpi a me e coptue.
Na me sâ fuqi kena mundohena edhe Përendisë i lutena qi Mbretnia jon të muisi këta anmiq e të na prui prej sish. Por per fat të keq gjasat nuk po na duken fort të mira, e po shohim se shum vende të kater vilajeteve të Shqypnisë, Kosovë, Manastir, Shkodër e Janinë gjinden nden kambë të hueja. Për këtë shkak po marrim lejen m´u sjelle kah Madhnia Jote si Përandorit të nji Përandorisë të madhe, qi asht ma e afermia e jonë e ka piesë në Ballkan me Bosnie –Herzegovinë, e me Ju lutun qi në çeshtjet të Ballkanve të merret parasysh edhe Shqypnia në mënyrë qi kufitë e saj mos të përkiten e mos të shtyhen prej kerkuj e qi Shqypnia prej katër vilajetesh permendun sipri me tre milion e sâ Shqyptarë të bahet nji Mbretnië në vehte sikurse të tjerat shtete të Ballkanve, në daç perse Shqyptarët jan nji kambë ma i vjetri ner këta, me nji gjuhe e me zakone fare të veçanta, e gjaku i tyne nuk mundet me paitue kurrsesi me çdo gjak të kombeve qi janë rreth e rrotull; në daç perse nuk do t´ishte e drejtë humbja as voglimi i nji kombi Shqyptarë, i cilli nuk âsht aspak ma i poshtem se kombët e tjera të Ballkanve si per numer, ashtu permendë, si per vjeften morale, me të cillën, sado qi përnji kohe shekuish shum të gjatë kje rrahun në çdo krah e në çdo mënyrë prej shum e shum tallazeshë politike qindroi në kombësië të vet e në zakone të veta, por si nji shkambë i fort në mjedis detit; e kjarishtë e diftoin edhe theroritë e mëdhaja qi Shqyptarëtë hoçën perrain, gjytetërimin, e perparimin e Kombit të vet në këtë kohe të mrame të Tyrqëvet të Rie: në daç edhe perse na duket se nji Mbretnië Shqyptare mban peshën jo vetem të Ballkanve por edhe të gjith shteteve t´Europës, e sidomos në muitm´ubâa, mbas dishirit t´on, njimbretnië e pa anë (neutre), sikurse Belgji e Svizzera. Prej gjithkë tyne shkaqeve e arsynave na e pështesim të tanë shpresën t´one në ma të madhen mirsinë e Madhnisë Tande per të cillën na e gjith kombi Shqyptarë ka për të Jauditun per nderë per gjithmonë. Me shpresë të madhe qi të lutunat t´ona kam me e bërkâ zembrën e Madhnueshme të Madhnisë Tande kemi nderjen ma të madhen me vuë këtu duërt t´ona e m´u permendun. “Shqypnië, 12 Nanduër 1912
Te Detyrushmit Sherbëtorë te Madhnisë s´ate Firmat Nikollë Kaçorri Prift, Mustafa Asim Kruja, Rexhep Mitrovica, Fuad Toptani , Murad Toptani, Salih Gjuka dhe Bedri Pejani.
Rikthimi i Mustafa Krujës në bronz nuk është një rikthim i thjeshtë.Mustafa Kruja gjatë shtegtimit jetësor pati shumë përplasje, shumë veshtirësi por kurrë nuk ju nda kontributit për atdheun dhe studimeve të shumta që janë një faqe e artë e historisë dhe kulturës shqiptare.Ai ishte intelektuali që një pjesë të mirë të shkollimit e kreu nëpër univerisitetet e lindjes por gjithmonë mbeti perëndimor.Ishte politikani që Shqipërinë e mori ta qeverisë më 28,748 mijë kilometra katror dhe shëndrroj më mbi 74.000 mijë kilometra katror duke i bashkuar Kosovën,Maqedoninë shqiptare,Malin e Zi shqiptarë,Preshevën dhe Pazarin e Ri.E ku fatkeqësisht këto troje prapë komunistët shqiptarë ja falën Beogradit, madje jo vetëm me nënshkrime por edhe duke luftuar me pushkë kundër nacionalistëve shqiptarë në vitin 1945.Për këtë shqiptarët kanë vetëm një ditë të çlirimit 28 nëntor 1912 kurse 29 nëntori nuk duhët të festohët se është dita më e zezë e kombit shqiptar se pikërisht në këtë ditë u ndanë 70 përqind të territorit të trojeve shqiptare nga trungu amë.
Të gjithë ju pjesëmarrës që keni ardhur sot për ta nderuar firëmetarin e Pavarsisë dhe Kryeministrin e Shqipërisë Etnike ju falëndëroj dhe kjo dëshmon se rrënjët e nacionalizmës shqiptare janë shumë të thella dhe këto rrënjë nuk do të del askush që ti shkulë në trojet shqiptare ku i thuhët bukës- bukë e ujit- ujië. Rrnoftë vepra heroike e Mustafa Merlika Krujës!Rrnoftë Shqipëria Etnike.

Të nderuar banorë të kryeqendrës së Gjergj Kastriotit,
Të nderuar antarë të Këshillit bashkiak të këtij qyteti,
I nderuar kryetar I Shoqatës “Trojet e Arbërit”, historiani Nue Oroshi,
Të nderuar studjues, autoritete të shkencës historike shqiptare, përçues të kulturës së Vendit tonë, pjesëmarrës në këtë tubim historik,
Të nderuar e të dashur miq e të ftuar, të pranishëm këtu sot, të ardhur nga trojet shqiptare në Kosovë, Maqedoni e Mal të Zi, duke dëshmuar se Kombi shqiptar është një dhe i pandarë, pavarësisht kufijve të imponuar,
Shumë të dashuna e të dashun kushurina, kushurinj e pjestarë të fisit Merilka,
Në këtë ditë të shënuar me shkronja të arta në jetën e fisit tonë, në emër t’atij fisi e familjeve të tij, ju uroj me gjithë zemër mirseardhjen.
Jemi mbledhur këtu sot për të nderuar e për të stolisur qytetin tonë me vendosjen e bustit të një biri të shquar të tij, jo vetëm të Krujës, por të gjithë hapësirave ku jetojnë “bijt e shqipes”. Ai ka qënë Mustafa Merlika – Kruja, firmëtar në emër të këtij qyteti, të Dokumentit më të rëndësishëm të historisë shqiptare, Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare më 28 nëndor 1912 në Vlorë, burrit të Shtetit, historianit, gjuhëtarit, shkrimtarit e publiçistit.
Po më takon mua, si nip i Mustafa Krujës që, për një sërë arsyesh objektive e subjektive, është zotuar prej afër tridhjetë vitesh, të ndriçojë para opinionit publik shqiptar, figurën dhe personalitetin e vërtetë të personazhit historik që na ka mbledhur sot në këtë sallë, e mbas dy orësh në sheshin e këtij qyteti, për të mbajtur fjalën përshëndetëse. Nuk do të jetë një ligjëratë për gjyshin tim, për të cilin kam shkruajtur e folur disa herë e për të cilin do të flasin sot studjuesit e mirënjohur të ftuar e të ardhur posaçërisht.
Fjala e ime do të jetë një sërë falënderimesh, që burojnë nga thellësia e zemrave tona si familjarë, për ata organizma e individë që, fatmirësisht, kanë dhënë ndihmesën e tyre vendimtare në arritjen e kësaj dite të mrekullueshme. U kërkoj falje për kohën që do t’u marr në shprehjen e atyre falënderimeve, që do të jetë më e gjatë se sa shtatë minutat që secili folës do të ketë në dispozicion për fjalën e tij.
Sot mund të pohoj se kjo ditë mund të quhet si “dita m’e bukur e jetës sime”, të njëjtat fjalë që përdori gjyshi im i madh një ditë prilli të vitit 1941, kur u njoftua bashkimi i Dheut Amë me Kosovën, Dibrën e Madhe dhe zonën e Liqenjve, krahinat e banuara nga shqiptarët jashtë kufijve të tij, frut i pushtimit të pabesë t’atyre trojeve nga ushtritë e fqinjve ballkanikë n’atë vjeshtë tejet të ndërlikuar të vitit 1912. Pak muaj më vonë Konferenca e Ambasadorëve të Fuqive të mëdha t’Evropës do të ligjëronte paturpësisht ata pushtime, duke i shkaktuar atdheut tonë fatkeqësinë më të madhe të historisë së tij.
Sot është një ditë madhore e veçantë, jo vetëm për familjen e fisin Merlika, por edhe për qytetin e Krujës dhe gjithë Shqipërinë. Është treguesi më i saktë i ndërrimit të kohëve e mendësisë së tyre, një fakt absolutisht pohenik, për të cilin asnjë prej nesh nuk do të kishte guximin të vinte një bast sado të vogël vetëm 35 vite më parë.
Data e sotme me këtë ceremoni në sallën e pallatit të kulturës sw Krujës së Tij, e përurimin e bustit të Tij në sheshin e atij qyteti, do të mbetet dita e rilindjes virtuale të figurës së Tij poliedrike gjithmonë në shërbim të interesave të vërteta të Shqipërisë.
I falem nderit shumë Zotit të madh e të gjithfuqishëm, i vetmi që mund të sendërtojë në këtë botë mrekulli të tilla, si kjo e kësaj dite. Po e filloj serinë e falënderimeve, duke i u drejtuar Krijuesit, që më ka shoqëruar në çdo ditë të jetës, ditë të ëmbla por edhe të hidhura.
Falënderimet më të përzemërta i shkojnë Këshillit bashkiak të rrethit Krujë e prefekturës së qarkut Durrës e drejtuesve të tyre që, me gatishmëri të pashembulltë e një kënd vështrim realist në respekt të vlerave historike të qytetarëve të tyre, larg paragjykimeve të së shkuarës, vlerësuan drejt veprimtarinë atdhetare të Mustafa Merlika Krujës, duke i njohur atij meritën për të patur një bust në një nga rrugët kryesore të qytetit të lindjes. Uroj e shpresoj që ai bust të jetë një vlerë e shtuar e një stoli e atij qyteti të cilin Ai e përfaqësoi denjësisht edhe se vetëm njëzetepesë vjeç, në krah të Ismail Qemalit në Kuvendin themelues të shpalljes së Pavarësisë shqiptare, duke nënëshkruar Dokumentin përkatës në emër të kryeqytetit të Gjergj Kastriotit. Krujës së adhuruar, i pari bir i diplomuar i saj, i kushtoi shkrimin e fundit të jetës së tij prej shkrimtari, prozën e gjatë të titulluar “Qyteti im”, e shkruajtur në Amerikën e largët në të cilën mbylli sytë përgjithmonë. Ajo përbën një hymn për Krujën dhe banorët e saj, për të cilët Mustafa nuk kurseu epitetet më të bukur, sa i takon cilësive të tyre karakteriale, kryesisht ndershmërisë së tyre proverbiale, bujarisë, thjeshtësisë e dëshirës për punë.
Uroj që ai bust të përbëjë një shtysë të fuqishme për bashkëqytetarët e Tij, që t’i lexojnë veprat e Tij, sepse sa më shumë t’i lexojnë, aq më shumë do të ndjehen krenarë.
Një tjetër falënderim tejet i veçantë e i përzemërt i drejtohet nga ana e familjes, atyre më shumë se tetëdhjetë qytetareve e qytetarëve intelektualë krutanë, që kanë nënëshkruar me shumë dëshirë e bindje të brëndëshme kërkesën për dhënien e lejes për ndërtimin e vendosjen e bustit në sheshin e qytetit të tyre.
Dua të falënderoj me të njëjtën dashamirësi Shoqatën mbarëkombëtare “Trojet e Arbërit”, kryetarin e saj, historianin Nue Oroshi, e veçanërisht publiçistin e shkrimtarin kosovar zotin Tomë Mrijaj, që është nismëtari i parë i idesë së kësaj dite dhe i sendërtimit të saj. Madje ajo Shoqatë duhet falënderuar edhe për nismën e 14 gushtit 2015 kur vendosi të mbajë në qytetin tonë simpoziumin me temën: “Populli shqiptar në rrjedhat e historisë dhe roli i personaliteteve nga epoka e madhe e Gjergj Kastriotit deri në fund të shekullit XX”.
Një tjetër falënderim i përzemërt i shkon zonjës Monika Lubonja, që është zotuar në vetë të parë në kërkesën drejtuar autoritetit bashkiak të Krujës dhe atij të prefekturës së Durrësit për të siguruar lejen për vendosjen e bustit të Mustafa Krujës.
Në këtë ditë të mrekullueshme, në gjithësinë e saj, në të cilën mendimet tona rrokin edhe ngjarjet tragjike, që kanë përfshirë në vorbullat e tyre mjaft personazhe të disa familjeve të këtij qyteti, që lidhen idealisht me firmëtarin e pavarësisë, një faqe tragjike hapet para vëzhguesve të ngjarjeve e përcakton ndjenjat dhe emocionet. Mustafai, për një domosdoshmëri të jetës së tij familjare, është larguar nga Shqipëria e tragjeditë që kanë të bëjnë me t’afërmit e Tij, kryesisht djem xhaxhallarësh, që janë solidarizuar me idetë e Tij, i mësoi shumë më vonë, duke i rënduar gjëndjen e Tij shpirtërore në mënyrë të pandreqëshme. Ai bust, që vendoset sot në rrugën që çon tek kështjella ëshë, në një farë mënyre, motiv ngushullimi e lehtësimi për shpirtërat e Reshitit, Ymerit, Sejfullait, Sulejmanit, Talibit, Hamidit, të gjithë kushurinj t’afërt të Tij. Atyre duhet t’i shtoj edhe emrin e nderuar të Sejfullah Shimës shoqëruesit besnik të Tij kur ishte kryeministër. Të gjithë këta flijuan jetët e tyre rinore në qëndresën me armë kundër regjimit që u vendos në Shqipëri, e që me qëndrimin e tij të nënështruar politikës së Beogradit, flijoi shumë shqiptarë e vetë Shqipërinë etnike, që kishte qënë lumturia e Lalës së tyre, godina e ëndërruar e kombëtarizmit shqiptar mbas Dokumentit të Vlorës, altari në të cilin u shkrinë të gjitha energjitë mendore, shpirtërore e fizike të mëndjeve më të ndritura të këtij kombi.
Falënderimeve për institucionet u shtoj edhe ata për individë të ndryshëm nga familja e farefisi, deri tek ata përfaqësues të fjalës së lirë që, në këta 34 vite, nuk janë prapsur nga trysnia e historiografisë zyrtare në etiketimin e emrit të Mustafa Krujës me epitetet më të përbindshëm që mund të përfytyrohen.
Në rradhë të parë kujtimi shkon tek motra e Mustafait, Haxhire Anxhela Merlika-Muka, e cila e ka shoqëruar vëllain e saj në vite të gjata mërgimi në Itali, Francë, Egjypt e Shtetet e Bashkuar të Amerikës, duke qënë për të ngushullimi i vetëm i një jete tejet të vështirë. Ajo me bashkëshortin Spiro Muka kanë ruajtur të paprekur veprën e Tij të mbas luftës, dorëshkrimet e letrat, të cilat familja i ka bërë të njohura publikut shqiptar që nga viti 2001 e deri në vitin 2023, nëpërmjet rreth njëzet vëllimeve.
Këta botime kanë ndihmuar në mënyrë vendimtare në njohjen e jetës e veprës së Mustafa Krujës, duke nxjerrë në shesh të vërtetën historike, gjë që më 2012 e nderoi figurën e Tij me urdhërin “Nder i Kombit”, si pjestar i grupit të Firmëtarëve të Dokumentit të Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë, 28 nëndor 1912” nga Presidenti i Republikës, Z. Bamir Topi, me dekretin Nr. 7574, datë 26/06/2012. Pasojë e këtij vlerësimi qe atëherë emërtim i sheshit të qytetit me emrin e Tij dhe sot ngritja e bustit të Tij në rrugën kryesore të qytetit, si dëshmi e vlerësimit maksimal të Qytetit të Gjergj Kastriotit për birin e Tij të madh.
Duke u nisur nga fakti se vlerësimi i vitit të njëqindvjetorit të Pavarësisë, me dhënien e çmimit “Nder i Kombit” dhe ai i këtij viti me miratimin e vendosjes së bustit, janë vendime që burojnë nga konsiderata historike afërsisht të ngjajshme, edhe se të dy administratave të ndryshme, përsa i përket përkatësisë politike, veç falënderimeve që u shkojnë me shumë respekt nga ana e jonë të dyjave, urojmë me gjithë zemër që për të tilla tema që kanë të bëjnë me të kaluarën historike të Kombit, politika të jetë e një mendimi, duke dalë me vlerësime që respektojnë më shumë ndihmesën reale, simbas periudhave, në dobi të interesave t’atdheut.
Thashë më sipër se botimi i vëllimeve me shkrimet e Mustafa Krujës pati ndikimin e tij në opinionin publik. Për pasojë pati mjaft shkrime intelektualësh që u botuan në organe të ndryshme. Dua të falënderoj publikisht zotërinjtë publiçistë Ardian Ndreca, Visar Zhiti, Agron Gjekmarkaj, Admirina Peçi, Elsa Demo, Sadik Bejko, Çelo Hoxha, Hamdi Meçe, Thanas Gjika, Ben Andoni, Roland Qafoku, Shaban Murati etj., duke i kërkuar të falur ndonjerit që i ikën kujtesës në këtë çast
Në këtë hulli shkrimesh falënderimi më i i përzemërt e më i thellë i shkon organeve të cilët në gjithë këta vite kanë botuar shkrimet e Mustafa Krujes, duke zgjeruar horizontin e lexuesve mbi personalitetin e tij. Falënderoj gazetat “Shekulli”, “Shqiptarja.com”, “55”. “Dielli”, “Mapo”, “Illyria”, “Gazeta Liberale” e portalin “Voal.ch” që asnjëherë nuk kanë nguruar të botojnë gjithshka që u kam dërguar për botim. Respekt e mirënjohje botuesve të këtyre organeve dhe gazetareve e gazetarëve Elsa Demo, Admirina Peçi, Dalip Greca, Skënder dhe Elida Buçpapaj, Alfred Lela, Fitim Zekthi, Arion Sulo, Reldar Dedaj, e Sokol Paja.
Dëshëroj të falënderoj veçanërisht me këtë rast ingjinjerin shkrimtar e publiçist Mërgim Korça që, nëpërmjet shkrimeve të tij të mbushur me argumenta të bazuar jo vetëm në sudimet e thella por edhe në përvojën jetësore të tij, qoftë edhe duke rrahur mendimet edhe me historiografinë zyrtare, ka dhënë një ndihmesë të shquar në ndriçimin e personalitetit e të veprimtarisë së Mustafa Krujës.
Libri i parë i botuar është “Antologji historike”, i përgatitur nga biri i autorit, Bashkim Merlika, që ka shkruajtur edhe parathënien, në vitin 2001, n’agim të mijëvjeçarit të tretë, nga shtëpia botuese “Sejko” në Elbasan. Në vitin 2004 pa dritën e botimit një tjetër vëllim me sfond historik, frut i përkthimit të kryer nga Kruja mbi të shkuarën e Shqipërisë. Ai titullohej “Vëzhgime Iliro-Shqiptare” e kishte si shtojcë të tij një fjalor shpjegues të përkthyesit rreth fjalëve të përdorura gjatë punës së tij. Ai u botua nga Shtëpia botuese Camaj-Pipaj në Shkodër. Një vit më vonë Shtëpia botuese PHOENIX Shkodra botoi vëllimin e autorit “Aleksandr’ i Madh dhe Maqedonij’e hershme deri tek Aleksandr’i Madh (336 p.K.).” Në vitin 2007 Shtëpia botuese “55” mori përsipër botimin e librit jo shumë të gjatë “Kujtime vogjlije e rinije” që pati një jehonë pohenike tek lexuesit.
Vitet 2007 e 2008 nxorën në dritën e botimit dy vepra gjuhesore t’Autorit qe kishte humbur gjate kohës kryeveprën e jetës se tij “Fjaluerin kritik te shqipes”, të lënë në Institutin e Studimeve Shqiptare e të zhdukur pa gjurmë. Ne mërgimin e Aleksandrisë s’Egjyptit, i strehuar pranë Mbretit Zogu I, bujarisë së të cilit Mustafa Kruja i mbeti mirënjohës deri në frymën e fundit, ai u përpoq te ripërtërinte veprën e tij madhore së cilës i kishte kushtuar gjashtë vite pune intensive. Por pa materialet shkrimore të mbledhur gjatë shumë viteve, mundi të hedhë në letër vetëm fjalët që fillonin me dy gërmat e para t’alfabetit. Gjithmone n’Egjypt ai shkruajti “Nji studim analitik Gjuha e Frang Bardhit dhe Shqipja moderne”. Bashkim Merlika vendosi botimin e “Fjaluerit kritik të shqipes “ dhe “Nji sudim analitik” duke i a lënë në dorë këta dy dorëshkrime një studjueseje të thukët të gjuhësisë shqipe, prof. Ledi Shamku Shkreli, e cila ka bërë një punë të shkëlqyer vullnetare me përgatitjen për botim e me parathëniet, dizertacione të vërteta shkencore për veprat. Botimin e mori përsipër studjuesja e njohur Brikena Çabej, duke patur mbështetjen e zotit Avenir Kika për të parën. Po sjell këtu dy fragmente nga parathëniet e veprave, që nxjerrin në pah aftësitë gjuhësore t’autorit, në konceptimin e autores së tyre:
“Shpesh kur analizohen post factum mendje luminare, idetë e të cilave nuk gjetën përkrahje në gjallmëni të tyre, thuhet se ato qenë të parakohshme. Për M. Krujën nuk mund të thuhet kësisoj, pasi thelbi i kumteve të tij teorike shihet se ka qenë sinkron me atë të bashkëkohësve të vet në Evropë e Shtetet e Bashkuara – Fishman, Martinet, Benveniste, Bartoli, Migliorini etj. Pra ky novator do të kish qenë njeriu i duhur në kohën dhe vendin e duhur, por pas Dyzetekatrës koha shqiptare rrodhi ndryshe nga koha globale e për rrjedhojë shkenca jonë i u shmang vektorit diakronik të zhvillimeve ndërkombëtare, duke hyrë siç është pranuar me krenari në një shteg sui generis. Pra ky aksident historik u përkthye në një aksident apo gand gjeografik, i cili bëri që M.Kruja të ish njeriu i duhur në kohën e duhur, por që s’mundej të ndodhej në vendin e duhur – në Shqipëri.”
“Sot trashëgojmë filozofinë gjuhësore të Krujës, jo thjesht si dije, por si dorëzanì, si dritë e si shtysë për t’i kthyer gjuhës aktuale njomshtinë që i mungon. Kjo dorëzanì vlen më shumë se çdo lëvdatë dhe lyp mirënjohjen tonë. Nuk e kam fjalën thjesht për mirënjohjen e një rrethi të ngushtë gjuhëtarësh a letrarësh, por për atë ndjesi të thellë që duhet të ruajë në zemër për Mustafa Krujën çdo individ i bashkësisë shqipfolëse, e madje dhe ata që sot ende s’kanë lindur.”
Këto fjalë të gjuhëtares së shquar marrin ngjyrën e profecisë, po të mbajmë parasysh vendimin e Këshillit bashkiak të Krujës që na ka mbledhur sot. Falënderoj nga zemra zonjën Shamku për vlerësimet e saj ndihmesës së Mustafa Krujës në gjuhësinë shqiptare. Ata përkojnë dhe u shtohen të tjerë gjykimeve e vlerësimeve të të tjerë korifejve të gjuhësisë shqiptare si Atë Zef Valentini, Karl Gurakuqi, Ernest Koliqi, Eqerem Çabej, Aleksandër Xhuvani, Namik Resuli, e të tjerë kolegë të shquar të Institutit të Studimeve Shqiptare që gjuhëtari krutan e drejtoi për më shumë se dy vite të jetës së tij.
Nga viti 2011 e deri në vitin 2017 vëllimet e autorit vazhduan të botohen nga Shtëpia Botuese OMSCA-1 në pronësi të z. Luan Pengili, bashkëqytetar i Autorit. Ai bashkëpunim, si dhe të tjerët ka qënë i frutshëm e korrekt. Panë dritën e botimit këta tituj: “Studime historike”, “Probleme gjuhe”, “Mustafa Kruja në historinë shqiptare”, “Kuvend letrash me miqtë” numër 1, 2, 3, 4, 5, dhe “Gjysmë shekulli me pendë në dorë”. Duke falënderuar botuesin për ndihmesën e tij duhet të shtoj edhe emrat e nderuar të Aleksandër Meksit, Kolec Topallit, Tomë Mrijajt, Ardian Ndrecës, Ilir Ikonomit, Mithat Gashit, Atë Vitor Demaj e Sokol Çungës që kanë patur mirësinë të shkruajnë parathëniet e shumicës së atyre vëllimeve. Në vitet 2021 dhe 2023 shtëpia botuese Berk botoi përkatësisht vëllimet “Lashtësi shqiptare” dhe “Historij’e vonë”
Ndërkohë me nismën e vyer të Prof. Ardian Ndrecës u organizua një konferencë shkencore përkujtimore me temën “Rishkrimi i historisë dhe figura e Mustafa Krujës (1887 – 1958) më 27 dhjetor 1958, në ditën e 50-vjetorit të kalimit n’amshim të personalitetit kulturor krutan në ShBA. Ajo qe e para e llojit në Shqipërinë pas komuniste, kur emri i Firmëtarit të Pavarësisë nuk ishte “zhdoganuar” ende nga historiografia zyrtare. N’atë konferencë referuan mjaft personalitete të kulturës e të mësimdhënies shqiptare si ish kryeministri Aleksandër Meksi, gjuhëtarët Kolec Topalli, Ledi Shamku-Shkreli dhe Evalda Paci, historianët Nevila Nikaj, Enriketa Papa dhe ingj. Mërgim Korça, Ingj. Bashkim Merlika, prof. Genc Korça, e studjuesi Artan Lame. Mbas tre vitesh kumtesat e mbajtura atë ditë u botuan në një libër të veçantë, të përgatitur për botim nga prof. Ardian Ndreca, duke i shtuar ndonjë shkrim tjetër të tij. Përfitoj nga ky rast i lumtur për të falënderuar publikisht të gjithë këta lëvrues të ndritur të kulturës shqiptare, për ndihmesën e tyre të madhe e të sinqertë në ndriçimin e figurës poliedrike të intelektualit më në zë të Krujës së kohës së tij.
Në kuadrin e nismave për veprimtarinë atdhetare të Mustafa Krujës, më sipër fola pak për simpoziumin e Shoqatës “Trojet e Arbërit”me nismën e intelektualëve të diasporës, zotërinjve Tomë Mrijaj dhe Nue Oroshi, më 22 qershor 2022, në Prizren. N’atë sesion morën pjesë e diskutuan kryetari i Shoqatës, historiani Nue Oroshi, Dr. Qerim Lita, politologu prof. Nexhmedin Spahiu, profesoreshë Rovena Vata Mikeli, studjuesi Fazli Hajrizi, publiçisti e shkrimtari Tomë Mrijaj, Dr. Besim Morina, shkrimtarja Emrije Krosi, studjuesi Fatmir Minguli, studjuesja Rezehana Hysa dhe i nënëshkruari. Nga larg dërgoi kumtesën e tij ingjinjeri publiçist MërgimKorça,
Shoqatës mbarëkombëtare “Trojet e Arbërit” dashamirët e Mustafa Krujës dhe familja e fisi Merlika i janë mirënjohës për sesionin e Prizrenit 2022 dhe për nismën e kërkesës për vendosjen e bustit sot. Asaj Shoqate e antarëve të saj, ndërmjet të cilëve diskutuesit e foltores së Prizrenit u shkon falënderimi i ynë më i sinqertë për shprehjen e mendimeve të tyre.
Mendimi i ynë sot shkon edhe më larg, në Krujën e vitit 1912, n’ata burra të parisë së qytetit, që vendosnin me një mirëkuptim t’admirueshëm me njëri tjetrin, për të marrë vendime që zbatoheshin nga gjithë qytetarët e vulosnin jetën administrative të qytetit. Në këtë kuadër e quajta të udhës të sjell këtu një dokument të shkurtër të datës 11 gusht 1912, që i drejtohet Kuvendit Kombtar të Kryengritjes të mbledhun në Kosovë:
“Dega e Krús me rrethet e saja të Kryengritjes së përgjithëshme shqiptare, t’organizueme për me shpëtue Kombin tonë nga robnija e mjerimi, për me i dalë para rrezikut të humbjes së plotë qi po i kërcnohet Atdheut t’onë nga qeverija e keqe, zgjedh si përfaqsues të vetët kryetarin e saj Avdi Bé Toptanin dhe sekretarin e përgjithshëm Zin Mustafa Asim, të diplomuem prej shkollës së naltë Mylkije, e i dërgon me fuqi të plotë në Kuvêndin Kombtar të Kryengritjes.
Më 29 korrik 328
Ndënshkruesit: Omer – Avni Deliallisi, Hamid Toptani, Refik Toptani, i biri i Seidit, Baba Zenel Kaloshi, Zenel Abidin Agë Meça, Hafiz Ibrahim Dalliu, Muharrem – Hamdi i bir i Ismailit (Toger Muharrem Taga), Idriz Agë Kuqi, Mulla Muharrem Pengili”.
Ky ishte fermani që parija e Krujës i jepte një djali 25 vjeçar për t’i përfaqësuar në të gjitha ndodhitë e kthesës historike të Shqipërisë, përfshirë edhe nënëshkrimin e Dokumentit të Pavarësisë. Këta zotërinj të nderuar, prodhim i brumit më të pastër të traditës shqiptare të Gjergj Kastriotit, i dhanë shtysën e parë të madhe birit të qytetit të tyre, të arsimuar, por pa patur asnjë ofiq shoqëror, pa asnjë titull pasurie, duke i besuar interesat e qytetit në të gjithë mexhliset shqiptare. Sot, në këtë ditë tejet të shënuar ata duhet të marrin falënderimet tona të sinqerta për largpamjen e tyre dhe atdhetarizmin që treguan në çaste të vështira në historinë e kombit.
I përjetshëm qoftë kujtimi i tyre në historinë e këtij qyteti të lashtë!
Serisë së mirënjohjeve që lidhen me këtë ditë të pazakontë do t’u shtoj atë për dy kushërinjtë e mij, Dhurata Meksin dhe Luan Merlikën që kanë patur një rol vendimtar në çuarjen përpara të kësaj praktike deri në ditën e sotme. Pa punën e tyre nuk do të kishte qënë e mundur të sendërtohej ky projekt madhështor. Së bashku me të tyre falënderimi i im i shkon edhe një tjetër njeriu, shokut të ngushtë të fëminisë e të rinisë sime, Z. Eqerem Mujo që, i gëzuar po aq sa dhe un, për sendërtimin e veprës që do të përurojmë sot ka dashur të kontribuojë për të. Zoti qoftë me ta dhe familjet e tyre, duke shpërblyer mirësinë tek ata dhe t’afërmit e tyre. Po ashtu falënderimet e mija i shkojnë edhe familjes sime që, në këta vite të gjata pune më kanë mbështetur e nxitur, madje edhe me çmimin e sakrificave.
Së fundi dëshëroj të falënderoj pa masë sendërtuesin e vërtetë të këtij projekti, skulptorin Kodrian Llalla, që ka punuar për muaj me të gjithë vullnetin e tij të mirë për të krijuar një vepër që do të mbetet gjatë si pasuri e këtij qyteti.
“Sidoqoftë, sido qi të merren gjykimet tona veprat e Mustafa Krujës jesin dëshmim i shkëlqyeshëm i kontributit qi ai i solli naltësimit moral e kulturor të botës shqiptare”. Besoj se këto pak fjalë të shkrimtarit të mirënjohur, Ernest Koliqit janë të mjaftueshme për të përligjur veprimin që të gjithë ne po kryejmë sot, duke parë në sy të shkuarën, para s’ardhmes e historisë së Atdheut tonë.
Duke ju falënderuar me të gjithë fuqinë e zemrës sime për vëmëndjen e praninë tuaj në këtë ndodhi të mrekullueshme, ju uroj juve e familjeve tuaja çdo të mirë të mundëshme, shëndet e mbarësi pa fund.
Po e mbyll bisedën time me një mesazh që më ka dërguar më i madhi shkrimtar i letërsisë shqiptare sot, miku im Visar Zhiti, e të cilin po e ndaj me secilin prej jush “Statuja e Mustafa Krujës është statujë shqiptarizmës e dijes”
Shumë ju faleminderit

—

Fjala e mbajtur në përurimin e bustit të Mustafa Merlika Krujës në sheshin e qytetit të Krujës

AT GJERGJ FISHTA O.F.M.

                         (1871 – 1940) Grafikë nga F.Radovani (1991).

AT GJERGJ FISHTA (1871 – 1940) ISHTE, ASHT E DO T’JETË NDER SHEKUJ !

At Gjergj Fishta O.F.M.,asht le në fshatin Fishtë të Zadrimës më 23 tetor 1871. Ishte i biri i Ndokë Simon Ndocit e i Prendes së Lazer Kaçit prej Kotrri me emnin Zekë.

Asht pagëzue nga italo-arbneshi At Leonardo de Martino, famullitar në Troshan.

1861 Shkolla e Fretënve (Etënve Françeskan) ishte hapë në Shkodër.

Në vitin 1880 në Troshan afër vendlindjes së Fishtës, françeskanët në kuvendin e tyne hapin Kolegjen ku Zefi vijon sërish mësimet në Troshan, Eprorët vendosin që t’a dërgojnë për studime të mandejshme në filozofi e teologji në Bosnje. Bosnja në këtë kohë sapo kishte fitue pavarësinë nga Turqia dhe katolikët studionin tek Urdhni françeskan. Në Bosnje françeskanët kishin një histori të mirë tradicionale të tyne me kisha, famulli, kuvende, kolegje e seminare. Mbas 5 vitesh studime në Troshan, Zefi u nis vetë i shtati më 1886 së bashku me At Ejëll (Sebastjan) Paliq, At Severin Lushaj, At Pjetër (Simon) Gjadri, At Loro Mitroviç (Pashko Mazreku), At Bona Gjeçaj dhe At Pashko Bardhin (Anton Nënshati me emrin e pagëzimit, Martin; Jozef Blinishti, me emrin Mhill).

Mësimet filozofike i mori në kuvendin e Sutidkës, ndërsa ato teologjike në kuvendin e Livnos. Lexonte klasikët grekë e latinë si dhe Dante Alighieri (1265-1321),

Sikurse dëshmon biografi i parë i jetës së Fishtës, njikohësisht edhe koleg i tij At Pashko Bardhi. Fishta dallohej në provat e hartimeve në punimet filozofike, teologjike e letrare vjetore në gjuhët latine, italiane dhe kroate.

Fishta ideoi krijimin e një shoqnie të vogël letrare-artistike, e cila do të mund zhvillonte e të ruente traditat dhe vlerat ma të mira të kulturës shqiptare. Në një letër, e cila mban datën 2 shtator 1892, ndër 10 nënshkruesit ishte edhe emni i fra Gjergjit. Ruejti emnin Gjergj, emën me anë të të cilit ne sot e njohim poetin kombëtar. Emni i fundit Gjergj, në aspektin fetar, personifikim i Shën Gjergjit, martir, shek. V, dhe në anën kombëtare, emri i Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti. Fishta shpenzonte pak kohë në përgatitjen e mësimeve, mjaftonte një lexim i vetëm që ai t’i riprodhonte gati krejt përmendësh.

Në vitin 1893 kandidati për meshtar kthehet në Shqipni, tashma i formuem edhe me kulturë gjuhësore në disa gjuhë (latinisht, italisht, kroatisht, frangjisht e gjermanisht), me njohuni mbi muzikën, artet figurative e letersinë).

Të dielën më 25 shkurt 1894 në moshën 23 vjeçare, tha Meshën e parë në Troshan. At Fishta caktohet famullitar i përkohshëm në famullinë e Gomsiqes.

Detyra e famullitarit i jepte mundësinë që të ishte vazhdimisht në kontakt me grigjën e tij shpirtnore dhe në këtë mënyrë të prekte me dorë e të kundronte për së afërmi cilësitë morale e shpirtnore të banorëve të këtyre maleve, doket, gjuhën shpesh enigmatike, bujarinë, nderen, besnikëninë, trimëninë, urtësinë, krenarinë, drejtësinë, vorfnninë ekonomike, mungesën e shkollimit, hakmarrjen, dëshirën për të kenë të lirë.

At Gjergj Fishta do të grumbullonte visarin gjuhësor, i cili do të ishte brumi me të cilin do të gatuente ma vonë veprën e tij letrare.

Në Gomsiqe; “…At Fishta do të njohë deri edhe skutat ma të thella, njerëzit që u bindeshin normave juridike të Kanunit, Kodit Zakonor të Shqiptarve ku asht pasqyrue shpirti i vërtetë i rracës.” “Në Gomsiqe, ishte koloriti i gjuhës së Zadrimës,”

Më 1899, At Fishta shkruen me alfabetin latin të françeskanëve.

Pra më 1899, falë miqësisë dhe admirimit që krijoi tek Abati Imz. Prengë Doçi, një nga personalitetet intelektuale ma të kulturueme të kohës, ky i fundit e ftoi At Fishten si bashkëthemelues të shoqërisë «Bashkimi» me Dom Ndoc Nikajn, e me At Pashk Bardhin, At Ambroz Marlaskajn, etj.  Më 1899 themeloi Shoqëninë Letrare “Bashkimi” sëbashku me abatin të Mirditës, Imzot Preng Doçi, At Gjergj Fishta i zotnonte të gjitha nivelet e komunikimit në gjuhën shqipe Po at vit i vritet vëllai për gjakmarrje, që u ba shkak që ai të shfryhet mbi këtë fenomen në poezinë Gjaksorëve. Me gjith këta, ky e fali mejherë gjaksin e pashpirt, e bâni çmos deri sa i detyroi të vetët jo vetëm me e falë, por edhe me u miqasue ato dy shtëpi”.

1889 shënon fillimin e krijimtarisë letrare të Fishtës, e cila nis e publikohet së pari në revistën Albania të Faik Konicës, por gati e gjithë me pseudonime.

Po ashtu do të botojnë edhe në të perkohshmen Elcija (mâ vonë: Lajmtari) i Zemres së Krishtit.

Në 1902 emnohet sekretar i Komisariatit të Misionit Françeskan si dhe drejtor i shkollës Françeskane në Shkodër. Si i pari drejtor shqiptar i kësaj shkolle,

At Fishta vendos në programin mësimor në vend të gjuhës italiane, Gjuhën Shqipe në të gjitha landët.

Më 1911 u festue 50-vjetori i hapjes së saj, dhe me këtë rast u ba nji aktivitet kulturor, në të cilin nuk munguen me pjesëmarrjen e tyne autoritetet zyrtare, fetare, shërbimi diplomatik, (I konsullatës austro-hungareze), dhe shumë antarë të bashkësive të tjera fetare myslimane dhe ortodokse.

Me 24 mars 1912, programi i këtij aktiviteti ishte përgatitë prej vetë At Fishtës. E thirrun prej të gjithëve në Shkodër si shkollë kombëtare.

Në verën e vitit 1902, gjatë pushimeve të verës At Fishta shkonte në Rrapshë të Hotit për të zëvendësue famullitarin e atij fshati, Át Leonard Gojanin, e aty frati do të njihej e të lidhte miqësi me plakun Marash Uci, të cilin do ta përjetësonte ma vonë në vargje.
“Kënaqej poeti, tue veshtrue kallximet e kreshnikut të maleve mbi lufta, në të cilat ai vetë kishte pasë marrë pjesë si i ri. Përleshja te Ura e Rrzhanicës iu ngul At Fishtës në tru dhe, pa u largue nga ambienti i ushtarëve me çakçirë e kapuç të bardhë në krye, u vu ta përshkruej, ashtu si e kishte ndigjue nga luftari.”

Në vitin 1904 Át Pashk Bardhi, ndërsa nepte mësimin e gjuhës shqipe në Borgo Erizzo (Zara, Dalmaci) (Kroaci) dhe ishte kthye në Shkodër për pushime, merr prej At Fishtës për me lexue dorëshkrimin e disa kangëve dhe mbasi dha pëlqimin për to, vendosi m’i botue. Do t’ishte Faik Konica, botuesi i revistës Albania dhe njikohësisht miku i tyne, si dhe ndihma financiare e Ministrisë së Jashtme Austro-Hungareze, të cilët do të kontribuonin në botimin me titullin: Lahuta e Malsis – Kangë Popullore I – Marash Utsi. Do t’ishte kjo sprova nismëtare, që do t’i nepte edhe famën At Gjergj Fishtës. Edhe pse u botuen pa emën, At Fishta muer urime e lavde nga shumë miq, intelektualë shqiptarë mbrenda dhe jashtë Shqipnisë, si dhe nga albanologë të huej.

Në 1906 Luigj Gurakuqi do t’ia kushtonte At Fishtës veprën e vet Vargnimin n’ gjuhë Shcype, e cila asht metrika e parë në gjuhën shqipe.

Dy vjet ma vonë, 15 shkurt 1907, sëbashku me At Shtjefën Gjeçovin, themeloi të parën Bibliotekë shkollore në Shqipni, Po këtë vit pranë shkollës çon nji trupë teatrale amatore, në të cilën së pari do të vêntë në skenë pjesët e veta dramatike, si dhe përshtatjet nga gjuhët e hueja, tue vû kështu nji tjetër gur themeltar në kulturën kombëtare. Po këtë vit ai arriti me botue pjesën e dytë të “Lahutës” me titullin Vranina, në të cilën protagonisti ishte sivëllai i Marash Utsit, Oso Kuka.

Në vjeshtën e atij dimni At Fishta hapë kurset e natës për të rritunit, për të mësue shkrim e këndim dhe ma vonë krijon nji shoqni bamirse për fëmijët e vorfën, për të cilët siguron ndihma të ndryshme ushqimore dhe veshmbathje. Ky do t’ishte nji nga shembujt e dashnisë së krishtenë per të vorfnit e Shën Françeskut në mision.

Po këtë vit 1907 arrinë me botue në Sarajevë përmbledhjen satirike Anzat e Parrnasit, që At Fishta ua kushton “mikrobeve të Kombit” asaj frotës së shqiptarëve të shitun, pa ndërgjegje e moral mbi të cilët At Fishat lëshon pa mëshirë ironinë dhe sarkazmen e tij.

Në nandor 1908 mblidhet Kongresi i Manastirit. At Fishta sëbashku me Luigj Gurakuqin merr pjesë atje si përfaqësues i Shoqnisë Bashkimi, ku dhe mbajti ligjëratën “Për alfabetin latin”, që i dha udhëzgjidhje marrëveshjes për alfabetin.

Karrshi Dom Ndre Mjedës, Mati Logorecit, Hilë Mosit dhe Luigj Gurakuqit si përfaqësues nga Shkodra. Aty “Fjala plot kuptim, logjika dhe oratoria e françeskanit të Shkodrës, që e bante At Fishtën të dallohej ndër të tjerë, ku bani që nga 52 anëtarë të Kongresit të fitonte përvete 49 zâje porsi kryetar komisioni, të ngarkuem për studim të alfabetit. Ishte një triumf për fratin e përvuejtë”.

Simbas Prof. Karl Gurakuqit: “Kongresi e pau t’udhës të caktonte poetin kombëtar At Gjergj Fishtën ma fort në shenj nderimi dhe çmimi për veprat poetike”. Për Prof.Tomorr Osmanin përveç kësaj ai u zgjodh edhe për: “erudicionin e thellë, kulturën e gjërë, forcën e fjalës, mendjen e mprehtë dhe logjikën e fortë”.

Ditën e dytë të Kongresit të Manastirit At Gjergj Fishta mbajti nji fjalim të zjarrtë për vetitë e mira të shqiptarëve dhe për nevojat e tyne. Fjala e At Fishtës në Kongres simbas shtypit të kohës bani për vedi të gjithë delegatët, mjafton me sjellë këtu nji letër të At Pashk Bardhit dërgue At Shtjefën Gjeçovit, në të cilën i shkruen se fjalimi i At Fishtës “kishte ba me kja shumë kongresista dhe mbas fjalimit nji hoxhë toskë e ka marrë ngrykë me lot për faqe”. At Fishta tashma ishte ba një personalitet publik i veçantë në jetët e qytetit të Shkodrës, por edhe të gjithë Shqipnisë, përmes njohjes dhe bashkëpunimit me intelektualët ma të njohun, predikimeve, konferencave, fjalimeve publike etj. Jeta publike kishte ba që ai të merret e të trajtojë edhe çashtje politike.

Në të gjitha qeveritë shqiptare prej vitit 1912 e deri sa vdiq, ai kje përfaqësuesi i vërtetë i shqiptarit dhe i etnisë, kampion i mbrojtjes së të drejtave të popullit të vet. Françeskanizmi shqiptar falë kontributit të At Fishtës do t’ishte ai që njihet. Ai ishte ndër patriarkët e riorganizimit të Provincës. Në cilindo pozicion pune, famullitar, drejtor shkolle, bibliotekar, botues, sekretar province, guardian, definitor, kustod, e Ministër Provincial ai ishte shembulli i njeriut të përkushtuem, “.

Një avokat i përbetuem i integrimit të Shqipërisë në kulturën perëndimore të krishtenë.” Thotë Át Anton Harapi, nji prej kulturologëve ma të shkëlqyem shqiptar, n’artikullin ”Shqiptari i Madh”, në rastin e nji botimi përkujtimor mbi jetën dhe veprën e At Fishtës, më 1943: ”Kam ndollë vetë aty, kur njiditë, nji shqyptar i këthefit të vjetër, tue ankue për do shpërdorime të nierëzve të Shtetit me At Gjergjin, donte disi me përfundue, se s’ ka Shqypni. Fishta don t’ia spjegojë punën, se njerzt e Shtetit nuk janë Shqypnija, edhe plaku, per me i diftue se kishte mbetë i bindun, i thotë: Po na s’e kemi dijtë, more zotni…veç prej jush e kemi xanë shka asht Shqypnija!”.

Po këtë vit ai nisë me lexue e njikohësisht tuj studjue me kujdes e vëmendje veprat e Shekspirit e Molierit. Vitin pararendës ai kishte ngritë një teatër të vogël, i cili vijonte ashtu si me nismën e De Martinos. Kështu ai ven në skenë: Gjokë Tarçuku ase mjek përdhuni, I ligu për mend, Dredhitë e Patukut. At Fishta pati bashkëpunim me motrat Stigmatine, të cilat kishin ardhë në Shqipni në 1879. Ato mbasi kishin hapë në Shkodër shkollën e tyne për vajza (1876). 1925 e kthejnë me emnin Normalja e Stigmatineve,

Gjithashtu në 1908-1909 shkruen melodramat Sh’ Françesku i Asizit, e cila u shfaq me rastin e 700-vjetorit të Urdhnit Françeskan (1209-1909), e që u botue në 1912, Odisea, Ifigenija n’Aulli dhe Kryepremja e Shën Gjonit.

Po në 1909 boton në Zara Pika voeset, Shtypshkroja Vitalini, nji përmbledhje lirikash fetare, vepër së cilës ma vonë do t’ia ndryshojnë titullin në Vallja e Parrizit, por që kështu në botimin e parë ia kushton Luigj Gurakuqit.

Në 1911, më 19 dhetor, me rastin e 50 vjetorit të hapjes së shkollës françeskane nisë me shkrue dramën Juda Makabe, të cilën e përfundon vetëm mbas tre vjetësh, por këtu në këtë përvjetor u shfaq melodrama Shqyptari i qytetnuem, prej së cilës delte mesazhi i Shqipnisë së lirë, çka shkaktoi entuziazëm e brohoritje tek të ftuemit. At Justin Rrota kujton se “N’atë rasë, nepër dritën e llampave, prej korit së kangtorìs pàshë, ke burra me mustakë e pleqë me thìja, të përmalluem, kjajshin si fëmija”.

Po këtë vit falë autoritetit që kishte dërgohet nga qeveria turke në Podgoricë së bashku me Imzot Jak Serreqin dhe Dom Luigj Bumçin (1872-1945) si ndërmjetës për arritjen e marrëveshjes së paqes midis Portës së Lartë të Stambollit dhe malcorëve kryengritës të Malsisë së Madhe dhe të Mbishkodrës që u çuen kundër xhonturqve.

Më këtë rast nji vit ma vonë dekorohet nga Sulltani me dekoratën Mearif për shërbime paqe dhe humaniteti.

Më 28 janar 1912, Klubi “Gjuha Shqype” në pallatin ipeshkvnor në praninë e Imzot Jak Serreqit, përmes kryetarit të saj Ndoc Çobës, i cili më këtë rast mbajti edhe nji ligjëratë mbi veprimtarinë e tij, i dhuroi At Fishtës nji kunorë argjendi për merita në krijimtarinë letrare dhe po këtë vit ai dekorohet dhe nga Mbretnia Austro-Hungareze me medaljen Ritterkreuz (1912), për kontributin kulturor në Shqipni, sikurse e përmendëm nga Turqia u dekorue me dekoratën Mearif (1912), qyteti i Beratit i dërgoi nji pupël ari (pendë) (1913), Piu XI Medaglia di Benemerenza (1925), Urdhni françeskan Lector Jubilatus (1929), Greqia Phoenix (1931); qeveria italiane e bani anëtar të saj, Academico d’Italia më 1939. Miqtë e tij të ngushtë do të ishin Imzot Prengë Doçi, Luigj Gurakuqi, Faik Konica, At Pashk Bardhi, At Anton Zanoni S.J, At Pal Dodaj etj.

Nga tetori 1912 deri në fund të prillit 1913, kohë kur Shqipnia gjindej në prehën të pavarësisë së saj, dhe kur Imzot Nikoll Kaçorri dhe Luigj Gurakuqi mbanin në kontakt gjithë zhvillimin e ngjarjeve, për rreth shtatë muej Shkodra u rrethue nga ushtria malazeze ndersa At Fishta me Imzot Jak Serreqin ishin n’ Arqipeshkvinë e Shkodrës,

Më 12 qershor At Fishta ngriti Flamurin kombëtar në Kishën Françeskane të Gjuhadolit, që dëshmon se edhe Shkodra u bashkue me Shqipninë mbas muejve të gjatë të rrethimit malazez. Në tetor të 1913 në prag të përvjetorit të parë të Pavarësisë, At Fishta themelon të përkohshmen Hylli i Dritës, nji nga revistat ma të mira në historinë e shtypit shqiptar. Qè si shkruhej në editorialin e parë të saj “Perlimi ase programi i së përkohshmjes sonë, s’âsht tjetër veç t’orvatunt për lulzim t’Fesë e t’Atdheut, për t’marë t’Familjes e të zhdrivillimit t’Dijes në Shqypni, shka âsht njà për njà si me thânë për gjytetni e përparim të vërtetë t’komit Shqyptar”. Këtu tek kjo revistë At Fishta do të tregojnë nji tjetër cilësi të formimit të tij kulturor: publicistikën e tij. Do të jenë me dheta artikujt letrarë, politikë, pedagogjikë e polemikë që do t’i napin nji tjetër përmasë personalitetit të tij. Hylli i Dritës mbas numrit të saj të dhetë, At Fishta botoi artikullin e famshëm “Nji komedi e pandershme e XX-ës qindvjetë”, në korrik 1914, që u ndërpre nga autoritetet ndërkombëtare (Komisioni i Kontrollit) sepse At Fishta e dënoncoi hapun për pandershmëri dhe pabesi hipokrizinë dhe intrigat diplomatike që baheshin në kurriz të shqiptarëve. Për pasojë drejtori i saj u padit në Romë prej qeverisë ndërkombëtare si njeri i rrezikshëm për qetësinë e vendit dhe u dënue nga koloneli anglez G. Philipps me 20 muaj burgim në Maltë. At Fishta iku mshehtas në Gomsiqe, tek Át Shtjefën Gjeçovi, mandej në Vig, ku ishte Át Pashk Bardhi e ma në fund në Troshan, ku shërbente Át Pal Dodaj, sepse vetëm atje mund t’ishte jashtë juridiksionit të ndërkombëtarëve, të cilët administronin vetëm Shkodrën.

Për fatin e At Fishtës shpërtheu Lufta I Botnore dhe ai doli jashtë vëmendjes. Më 28 Nandor 1913 u kremtue festa kombëtare, natë në të cilën u lidhën simbolikisht me drita kandilash, minarja e xhamisë së Fushë-Çelës me kambanoren e kishës së Gjuhadolit. Gjatë kësaj kohe u desht ndërmjetësia e Imzot Serreqit, Imzot Bumçit e Imzot Kolecit që internimi të pezullohej.

Filloi edhe Lufta e Parë Botnore dhe çeshtja e At Fishtës sikur u harrue, sepse ndërkombëtarëve ju desht të merreshin me të tjera gjana ma të rëndësishme.

Janari i vitit 1916 e gjen Shkodrën sërish të pushtueme, kësaj here nga austro-hungarezët, tashma jo për ndonji përfitim territorial, por ma tepër për justifikim strategjik.

Ky vit do të shënojnë tri ngjarje të randësishme për At Fishtën: Themelimin e revistës Posta e Shqypniës (5.12.1916 – 11.1918), instalimin e shtypshkronjës françeskane, si dhe krijimin e “Komisisë letrare” me sugjerimin e konsullit të përgjithshëm August Ritter von Kral (1859-1918). Më 3 gusht 1916 e themelon, bashkë me Luigj Gurakuqin, Rajko Nachtigall, Dom Ndre Mjedën,  Mati Logorecin, Gjergj Pekmezin, Át Ambroz Marlaskajn, Át Shtjefën Gjeçovin, Sotir Pecin, etj. Komisia Letrare e Shkodrës hjedhi bazat e drejtshkrimit bazue mbi të dy dialektet e shqipes, si dhe punoi për nji terminologji të re për administratën shqiptare. Mbas disa diskutimeve Komisia vendosi të përdorej “dialekti i Elbasanit” si një kompromis asnjanës për gjuhën letrare, më 1923 me nismën e Sotir Pecit. Ky vendim binte mjaft në kundërshtim me dëshirat e At Gjergj Fishtës, për të cilin dialekti i Shkodrës ishte ma i përshtatshmi. At Fishta shpresonte se koineja shqiptare e Veriut së shpejti do të shërbente si normë letrare për të gjithë vendin, ashtu si gjuha e Dantes kishte shërbye si udhërrëfyese për italishten letrare.

Po këtë vit më 5 dhjetor 1916 del numri i parë i gazetës “Posta e Shqypniës” shqip – gjermanisht e subvencionueme nga Austro-Hungaria në kuadrin e Kultusprotektorat-it, me gjithë që forcat pushtuese nuk parakishin besim te At Fishta për shkak të aspiratave të tij kombëtare. Doli dy herë në javë për dy vjet me radhë deri më 23 nëntor 1918 (gjithsej 89 numra), dhe punën e drejtorit për pjesën shqipe e kreu Át Gjergji, i cili botoi aty afro 37 artikuj. Gazeta simbas At Fishtës ishte ”themelue për Kombin Shqyptar; veç po, artikuj kanë me u botue edhe gjermanisht, qi edhe dheu i jashtëm të dijë do punë tona, për të cilat Kombi mundet me pasë interesë…”.

1916 At Fishta sjell në Shkodër shtypshkronjën, e cila do të marrë emnin Shtypshkroja Françeskane, pra françeskanët tash e mbrapa do të kenë shtëpinë e tyne botuese. Kujtojmë këtu se botimet e deritashme u banë në shtypshkronjën “Nikaj”. Bashkë me Át Harapin, e Gurakuqin bajnë bashkë malcorët e Hotit e Grudës me ra në Shkodër në shenjë proteste për lanjen e ktyne tokave Malit Zi.

Më 1917 Kryeipeshkvi i Shkodrës e merr At Fishtën së bashku me Imzot Bumçin si pjestar të grupit negociator mes qeverisë dhe malësorëve. Me përfundimin e Luftës së Parë Botnore, ushtria austro-hungareze tërhiqet nga Shqipnia dhe del në pah çashtja e kufijve territorialë. Kryetari i qeverisë së Durrësit Turhan Pashë Përmeti kryeson delegacionin shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris në prill të vitit 1919, në përbamje të të cilit janë edhe Imzot Luigj Bumçi, Luigj Gurakuqi, Mehdi Bej Frashëri, Dhimitër Berati, Mehmet Konica, Mustafa Kruja dhe Dr. Turtulli. Turhan Pasha emnoi Imz.Bumçin në krye të Delegatës, që të ndryshonte pamjen e huej të Shqipnisë si “Turqi e vogël” tue kenë se ai kishte kenë ambasador i Perandorisë Osmane në Shën Pjetërburg. Mbas nënshkrimit të marrëveshjes më 29 korrik 1919, në mes Tittonit të Italisë dhe Venizelos të Greqisë, për ndamjen e Shqipnisë, simbas Konferencës së fshehtë të Londrës së vitit 1915, delegacionet shqiptare ishin të vendosuna të bashkëpunonin me delegacionin e kryesuem nga Imz. Luigj Bumçi, i cili zgjodhi sekretar të delegacionit At Gjergj Fishtën. Materialin, “Të drejtat e Shqipnisë etnike”, në konferencë të mbajtun në Universitetin e Parisit të shkrueme në frengjisht nga At Fishta e lexoi Imzot Bumçi. Bie në sy në këtë studim përgatitja e gjithanshme historike, kulturore, etnografike, ndërtimi stilistikor në pikëpamje letrare gja që mbetet ende edhe sot nji model i ndërtimit të nji esejeje apo shembull oratorie. Në letrën e Át Fishtës, datë 13 shkurt 1920, shkrue nga Parisi, provincialit Át Vinçens Prennushit, ndër të tjera thuhej: “Mos tjeter, prej fletoreve do të keni marr vesht, se çë rrezik i zi i kercenohet Atdheut t`onë. Me 20 të Kallndorit Konferenca u ka parashtrue Jugosllavëve nji projekt, mbas të cilit Greqija merr Shqipniën jugore me Korçë e Argjirokaster; Italia Vlonen me hinterland e mandat mbi Shqypniën e mesme; Jugosllavija pershtrihet deri në Dri ose, ndoshta der n`Mat”. Tue kenë se situata ishte ndërlikue së tepërmi, në lidhje me shqiptarët dhe tue mos gjetë mbështetje nga Konferenca, delegacioni shqiptar, simbas letrës së At Fishtës, dërgon në Romë Imzot Bumçin, së bashku Mehdi Frashërin, ditën e dytë të Krishtlindjeve, tek Papa Benedikti XV. Papa, tue kenë nga takimi i maparshëm i mirinformuem rreth problemit shqiptar, ndigjoi me kujdes të madh shqetësimet e delegacionit tonë. Në fund të bisedës, tue kenë i bindun se rreth çështjes në fjalë, do gjejë mbështetje në partinë katolike në Parlamentin italian, në diplomacinë angleze dhe amerikane, me të cilat Vatikanit kishte marrëdhënie të mira, Papa pat deklarue se do bante çmos për ta shpëtue Shqipninë nga moscopëtimi i mandejshëm i saj. Tok me Imz. Bumçin më 5 shkurt, 1920, zhvilluen takimin e radhës me kardinalin në zâ të Brukselit, Disidre Mercier, primat i Belgjikës që me ndërkombtarizue ma ndej çashtjen kombëtare, i cili muer përsipër t’i shkruente në favorin tonë kardinalit të Londrës dhe të Burnit, ekselencës së tij Balfuorit, mandej, mareshalit Fosh, Dechanelit, Milerandit etj. Mundi dhe djersa e At Fishtës dhe e të gjithë tjerëve, që u kunorëzue me pranimin e shtetit tonë më 30 gusht 1919 nga Brukseli dhe mandej, më 19 dhjetor 1920, në Lidhjen e Kombeve, me këtë rast Shqipnia së fundi siguroi tanësinë e saj, në kufijtë e Konferencës së Londrës të vitit 1913. Kështu Papa Benedikti XV, më 12 nëntor 1920, emnon Imz.Ernesto Cozzi-n Delegat Apostolik për Shqipninë, 35 ditë përpara se Lidhja e Kombeve ta njihte Shqipërinë si shtet sovran, që do të thotë se Vatikani realizoi i pari njohen diplomatike de facto të vendit tonë. Mbasi pranon se edhe ai vetë, sa herë ka marrë pjesë në bisedimet me delegacionet e huaja:”Të them të verteten se m’âsht dasht t’skuqesha për inferioritetin t’em. Âsht e kotë të gënjehemi. N’se përjashtohet Gurakuqi qi vetëm ai ka nji kulturë të përshtatshme, ka nji atdhetari të shëndoshë dhe nji njohuni të gjânë për njerëzit dhe për sendet e Shqypnisë, asnji nga anëtarët e qeverisë, kjoftë të saj së maparshmes, kjoftë të së tashmes, nuk mund të thotë se e paraqet denjësisht Shqypninë dhe të mbrojë si duhet interesat e saj”.

Më 1921 ridel mbas 7 vitesh revista Hylli i Dritës në rrugën e ndërpreme, ndërkohë që aktivitetin e tij botues, At Fishta e zhvillon në revistën “Zani i Shna Ndout”.

Ndërkohë shkolla publike ishte nji projekt i ri që At Fishta me shokë e kishin gjithnjë në mendje. Niveli i deritashëm nuk ishte i mjaftueshëm prandaj duhej nji gjimnaz klasik.

Duheshin sigurue ndërtesa, orenditë, paisjet dhe mjetet didaktike shkollore, personeli i duhun, leja prej autoriteteve kishtare e zyrtare. At Fishta së bashku me Provinçialin e ri, At Pal Doden, shkojnë në Romë dhe takojnë Kryetarin e Urdhnit dhe priten për të dytën herë në audiencë nga Papa Benedikti XV, i cili u dha nji shumë prej 100 000 liretash, ndërsa Kuria Gjenerale u nep nji hua me lehtësi shlyemjeje, ndihma të cilat i ndihmuen për hapjen e shkollës publike me emnin tashma të njohun “Illyricum” me nxanës të tre besimeve, katolikë, myslimanë dhe ortodoksë.

Ndërtesa e bleme u bekue ditën e Shën Françeskut më 4 tetor dhe mësimin e filloi më 10 tetor të vitit 1921. Në 64 vitet të jetës së saj fillestare, ndër të cilat 22 vite si gjimnaz, tue i hjekë periudhën 3 vjeçare 1933-1936 të pezullimit, kjo shkollë i ka dhanë Kishës 4 ipeshvij, 110 meshtarë, 10 provincialë, 125 fretën.

Më 6 qershor 1921 në zgjedhjet e para demokratike Shkodrën e përfaqësojnë në Parlamentin e parë shqiptarë si deputetë Don Ndre Mjedja, At Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi e Hilë Mosi. At Fishta në fillim zgjidhet antar e më vonë kryetar i komisionit të buxhetit, anëtar i komisionit të arsimit dhe në gusht të atij viti zgjidhet nënkryetar i Parlamentit. Kur dëtyrohet m’e lanë propozon At Ambroz Marlaskajn.

Mbasi niset në shkurt 1922 nga Liverpuli, në letrën e tij datë 8.5.1922, dërgue provincialit, At Pal Dodajt, nga Uashingtoni thekson se, mbas dymbëdhetë ditëve udhëtimi me vaporr nga Anglia, ma në fund kishte merritë në Amerikë. Viziten e përshkruen mjaft bukur në nji letër dërgue At Justin Rrotes, që daton 11 mars 1922. Pa humbë shumë kohë, kishte fillue me bâ lobing rreth çashtjes së Shqipnisë. Mbas takimit që pati me françeskanin me ndikim të madh në qarqet diplomatike të Uashingtonit, At Godfried Shilling, At Fishta takoi dhe senatorin katolik, Henri Cabot Lodge, i Partisë Republikane, njeri me autoritet të madh dhe i nji mendimi me Presidentin Wilson për të drejtat e barabarta të popujve.

Në letrën e naltcitueme, At Fishta do shprehej: “… âsht mirë qi Qeveria e Tiranes, t’i drejtojë nji shkresë nënsekretarit të Ministrisë së Jashtme të Amerikës, tue kerkue zyrtarisht këtë njohje…” Në fund të letrës, shkruen At Fishta: “Ndërkaq vizita eme në Washington ka pasë si përfundim njohjen e Shqypnisë prej anës së Shteteve të Bashkueme të Amerikës. Të gjitha përpjekjet e maparshme të Qeverisë sonë, si ato të “Vatrës”, s’kanë pasë sukses… Kjenë Senatorët katolikë, të cilëve ua paçë paraqitë çashtjen sidomos në pikëpamje fetare, ata qi me ndërhimje të veta xuerën njohjen zyrtare të Shqypnisë nga Qeverija amerikane”. At Fishta, takimet në Uashington nuk i kishte ba në rolin e nji deputeti të Shqipnisë, edhe pse ishte mandatar nga populli në dy legjislacione, por si intelektual që kishte marrë famë kombëtare dhe ndërkombëtare. Faik Konica në përgjegje të nji letre që At Fishta i kishte dërgue, i shkruen nga Bostoni këtij të fundit“Ju falem nderit për letrën e bukur që më dërguat. Kini lënë nër Shqipëtarët e këtushëm nji kujtim lartësie dhe drite, që kà shuar gjithë moskuptimet e shkuara”.

Ndërkaq tue u kthye nga Amerika, At Fishta i shkruen Át Pal Dodës se asht tue shkrue nji poemë satirike. Asht fjala për poemën “Gomari i Babatasit”, vepër e cila u botue në dhetor 1923, me të cilën shënoi pjekuninë e tij të plotë artistike.

Po këtë vit del gazeta “Ora e Maleve”, që u ba shkolla e gazetarisë shqiptare, në të cilën kontribuen oratoria e Dom Lazër Shantojës, mençuria e Luigj Gurakuqit, penda ledhatuese dhe e ambël e Imz. Vinçenc Prennushit, studimet e holla të At Anton Harapit, Nush Topalli, Ernest Koliqi, Karl Gurakuqi, At Bernardin Palaj etj.

Për këtë gazetë Ernest Koliqi shkruen: “Dihet se Ora e Maleve, e nisun ma s’forti me qellime kulturore, pat menjiherë nji zgjanim të papritun politik edhe u ba organi i nji grupi qi përfshinte në gjiun e vet fuqit fetare, shoqnore dhe ekonomike të Shkodrës unji dhe krejt krahinës së saj. Grupin e kryesonte Luigj Gurakuqi. Shkodra nuk njofti kurr stinë ma të lulzueshme me mugullime qellimesh e vullnetesh për nji përparim të njimendtë qytetnuer. Shkodranët pa dallim besimesh, klasash shoqnore, kulturash, me lagje të qytetit e me katunde e me male kreshnike.., mblidheshin tok rreth Gurakuqit,- Bashkqytetarit zemër-madh e mende-ndritun, qi dinte me pajtue në shkrime në sjellje e në veprimtari ndertuese tharme jetike të traditave të shëndoshta me nevojët e kohës moderne. Ai kalonte udhës i përcjellun gjithkund nga nji tubë djelmoshash e gratë nga dyert e oborreve me fëmij në krah e reshëshin me nji breshën bekimesh.

Kalonte si profet i rrethuem nga nderimi dashnuer i mbarë nji populli.” dhe vijon: “Prej frymzuesavet qi ishin Imzot Mjedja, Gurakuqi, At Gjergji, prej bashkëpuntorvet të shquem si At Antoni, Shuk Gurakuqi, Kolë Kamsi, At Bernardin Palaj, prej redaktuesavet të rendomtë qi ishim Dom Lazri dhe unë e deri te shtypshkruesat me Gjon Shqipnin ne krye e Tom Laca, shpërdas e shitës i fletores, kjo njehej si nji gja qi ishte pjesë e sejcilit prej nesh, pjesë e shpirtit dhe e jetës s’onë.”

Në votimet për Kuvendin Kushtetues në dhetor të vitit 1923, At Fishta së bashku me Imz Fan Nolin dhe Luigj Gurakuqin përfaqëson Opozitën, por nuk kje e thanë sepse qeveria nuk zgjati as nji vit, për shkak se Ahmet Zogu përmes Partisë Popullore vjen në pushtet më 24 dhetor 1924. Burgosen klerikët: Ndre Mjedja, Lazër Shantoja, Anton Harapi, Bernardin Palaj, Klement Miraj; Fan Noli dhe Luigj Gurakuqi detyrohen të largohen nga Shqipnia dhe At Fishta për të njajtat arsye largohet gjithashtu në Itali më 1925-26, ku qëndron pranë Urdhnit Françeskan, ku mbas kurimit me kujdes t’ekspozimit në pavionin shqiptar në Romë më 1925, u dekorue nga Papa Piu XII, e jo sikurse asht shkrue në ndonji rast për shërbime klerikale. Hylli i Dritës preu frymën përdhuni edhe nji herë tjetër mbas ndalimit të vitit 1914. Por, penda e poetit nuk heshti. Më 1924 botohet për së dyti “Mrizi i Zanave” dhe në vitin 1925 “Vallja e Parrizit” (botimi i dytë), “Ifigjinia n’Aulli”, “Sh. Luigj Gonzaga” (1927), “Shqyptarja e gjytetnueme”, e cila u shfaq në vitin 1929, dhe, në revistën “Leka”, “Mojs Golemi i Dibrës” e “Deli Cena”.

Në janar 1930 (këtu incidenti me Portland Cementi (142, 159, 164, 165), nis sërish mbas një ndërprerje prej pesë vjetësh, Hylli i Dritës, drejtimin e së cilës At Fishta ua besoi sivëllazënve të tij. Po më 1930 emnohet nga Urdhni Françeskan “Lector Iubilatus honoris causa”. Në vitet 1930 At Fishta përfaqëson Shqipninë në Konferencat Ballkanike në Athinë, (1930), në Stamboll, (1931), ku ai asht anëtar i delegacionit së bashku me Mehmet Konicën dhe më 1932 në Bukuresht.

Më 1930 ftohet dhe pranohet anëtar i Bashkimit Ndërkombëtar të Poetëve në Nju Jork, në të cilin merrnin pjesë shkrimtarë nga rreth 60 shtete të ndryshme të botës. Qeveria shqiptare, për me mbrojtë interesat e vendit, muer pjesë në disa konferenca ballkanike në 1930-1933, nën kujdesin e Francës, ku merrnin pjesë dhe përfaqësues të Lidhjes së Kombeve. Në këto takime ndërkombëtare, flitej për krijimin e zonës së paqes në Ballkan si dhe mbrojtjen e të drejtave të pakicave në këto vende. Në 1930, konferenca kje mbajtë n’ Athinë, Shqipnia kje përfaqësue nga At Fishta dhe Mehmet Konica.

At Fishta në letrën e tij, datë 11 tetor 1930, nga Athina drejtue provincialit Át Vinçenc Prennushit, ndër të tjera, thotë se Konferenca nuk kishte sjellë diçka të re, edhe pse Mehmet Konica me referatin e tij, në krahasim më të tjerët, kishte kenë shumë në naltësinë e duhun. At Fishta, në këtë Konferencë kje përqendrue në zhvillimet kulturore në Shqipni. Konferenca e dytë që mbajtë në Stamboll, në vitin 1931, ku të dërguemit e Shqipnisë, rishtas kjenë At Fishta dhe Konica. Kjo Konferencë, simbas At Fishtës, kje e organizueme shumë ma mirë se ajo e Athinës. Konferenca u hap nga Presidenti i Turqisë, Hasan Begu, fjalën e kishte mbajtë dhe Kryeministri i Turqisë, Ismet Pasha.

At Fishta, në letrën e tij nga Stambolli të datës 20.10.1931, drejtue provincialit, At Pal Dodaj, tue ba nji përmbledhje të Konferencës, shprehet: “Sod, me 21, kemi pasë luftë më Jugosllav në Komisionin Politik, Mehmet Konica âsht sha keqas me Kryetarin e dergatës Jugosllave me nji farë Topaloviç. Joviç, Kryetari e Dergates Jugoslave i paska thânë Konitzes se âsht i shtímë prej dikúj tjetër me prishë Konferencen.

At Fishta, thekson se, për shkak të kësaj ngatërrese, në mes këtyne dy delegacioneve, Konferenca kje rrezikue të mbyllej para kohe, por, nga ana e jugosllavëve ishin tërheqë fyemjet e bame ndaj delegacionit shqiptar.

Derisa grekët, rumunët dhe Turqia kishin kambëngulë që të nënshkruhej në këtë Konferencë pakti për pakicat, nga ana tjetër bullgarët kërkuen që kjo çashtje të shtyhet për nji konferencë tjetër, e cila do mbahej në vitin e ardhshëm. Në v. 1932 u organizue Konferenca e tretë Ndërballkanike, në Sofje të Bulgarisë, ku morën pjesë të njajtët aktorë dhe pati të njajtën tematikë.

Át Fishta, posë rolit të delegatit, tashti kishte dhe rolin e provincialit, që përfaqësonte etnit françeskanë të Shqipnisë. Mbas këtyne Konferencave maratonë Ndërballkanike, gjaja ma e mirë, që ambëlsoi shpirtin e trazuem të poetit, ishte pranimi i tij si anëtar i Bashkimit Ndërkombëtar i Poetëve, organizatë kjo e themelueme në Nju Jork. Ky bashkimi ndërkombëtar i poetëve, ku merrni pjesë rreth 60 kombe të ndryshme, ishte mënyra ma e gjetun për krijimin e urave të reja të bashkëpunimit dhe të mirëkuptimit në mes diplomacive të shumta botënore. Këto vite, ma të frytshmet e jetës së tij, at Fishta i kaloi në qetësinë e kuvendit françeskan të Gjuhadolit në Shkodër, por pa u shkëputë kurrë nga problemet e mëdha qytetase, kombëtare e botnore.

Të kësaj kohe janë edhe pjesa ma e madhe e dramave lirike, tragjedive etj.

Më 1931 del nga botimi pjesa e tretë e Lahutës me titullin Lidhja e Prizrendit, e cila ishte botue periodikisht në revistën Hylli i Dritës në vitin (1921-1922).

Nji vit mandej, pra më 1932 boton në revistën Leka fragmentin në vijim mbas botimit në “Kalendarin e veprës Pijore”, të poemës Mojs Golemi, e cila u la në mes.

Antiklerikalizmi çuditnisht do të kërkonte të përballej me françeskanët përmes dy ministrave t’arsimit, të cilët ishin katolikë. Ivanaj kërkoj polemikën mbështetë në ligjin e datës 23 prill 1933, i cili i mbyllte tashma shkollat private, e që komunistët do ta zbatonin besnikërisht 13 vjet ma vonë më 1946. Ka ngelë proverbiale thanja e At Fishtës në praní të nxanësve në oborrin e gjimnazit “Rrnoftë Shqipnia pa ne! (Këtu janë françeskanët)”. Gjimnazi u mbyll më 25 prill 1933, mbas 12 vitesh si gjimnaz dhe 72 vitesh si shkollë fillore. Po këtë vit At Fishta do të dishmojë edhe nji tjetër anë të personalitetit të tij kulturor, estetin. Në revistën Hylli i Dritës ai do të publikojë traktatin estetik: “Shenime estetike, mbi natyrë t’artit”, të lavduem edhe nga profesora t’universiteteve britanike tue pa tek At Fishta jo vetëm nismëtarin e atij zhandrri në Shqipni por nji estet të përmasave europiane e botnore që do çonte në nji stad të ri t’estetikës.Gjithashtu me randësi asht reçensioni që shërbeu si parathanje, bame për librin “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, mbledhun nga At Shtjefën Gjeçovi dhe botue mbas vdekjes së këtij të fundit, në të cilën ai shfaqi mendimet e tij vlerësuese për krijimtarinë gojore. At Fishta në tetor 1934 do të shkruente nji tjetër artikull magjistral si përgjegje ndaj broshurës së Ismet Totos “Grindje me klerin” që ky i fundit kishte shkrue si përgjegje ndaj polemikës që kishte me At Anton Harapin. Mandej At Fishta i mërzitun nga mënyra se si ishin tue shkue gjanat, sikurse edhe në vitet 1924-25, shkon në Itali.

Në qershor 1935 zgjidhet Proviçial. Po këtë vit rihapet gjimnazi françeskan mbas seancave gjyqsore që kishte fitue në Hagë kundër politikave të shtetëzimit e laicizimit t’arsimit t’aplikueme nga Mosi e Ivanaj. Viti 1937 shënon 25 vjetorin e Shpalljes së Pavarësisë me ç’rast ban edhe botimin përfundimtar të “Lahutës së Malcisë”, e cila i kishte kushtue ma shumë se 30 vjet punë.

Në prill t’atij viti shkon me mision në Çekosllovaki me detyrë prej Urdhnit.

Pushtimi italian i Shqipnisë më 7 prill 1939 solli pështjellim në jetën politike, sociale e kulturore të vendit. Më 3 qershor 1939 Fishta emnohet Akademik i Italisë, çfarë do të sjellin edhe mjaft polemika dashakeqe në Shqipninë e periudhës 1945-1990. Duhet skjarue se pranimi i këtij vlerësimi nga ana e At Fishtës nuk asht ba prej kurrëfarë hipokrizie politike, aq ma keq kur Shqipnia sa ishte pushtue nga Italia dhe dihen publikisht qëndrimet e At Fishtës. Akademia e Shkencave e Italisë, ishte institucion shkencor mbipolitik, dhe si i tillë e propozoi dhe e pranoi unanimisht anëtar efektiv të saj At Fishtën, për nji motiv të vetëm; personaliteti kulturor, letrar dhe pse jo edhe politik që i bante nder asaj akademie.

Aty nga fundi i vitit 1940 kërkon të shkojnë në Troshan, aty ku kishte nisë së pari jetën rregulltare, e pse jo edhe atë letrare, aty ku kishte mbathë sandalet dhe kishte vu rreth brezit litarin e Shën Françeskut. Sëmuret me 10 dhetor dhe kërkoi pranë vetes mikun dhe Proviçialin At Pal Dodaj dhe sekretarin e tij Át Viktor Volaj, komentuesin e veprës së tij poetike ”Lirikat”. Më 14 dhetor e sjellin në Shkodër, ku e shtrojnë në spital.

Më 22 dhetor, shikon nga dritaria borën e skllotën që kishte mbulue qytetin, At Fishta e kundron nga dritarja e kuvendit. Më 22 ra një borë e madhe dhe At Fishta mori një polmonit që e rëndoi shndetin e tij. Me 27 dhetor mjekët humbasin shpresat dhe At Fishta bjen në kllapi. Fjalët e thanuna sivëllazënve që i ndejne afër:”Po des kondend (i kënaqun) përse kam punue për Fe, Atdhe, e për Provincën tonë.”,- Me këto fjalë e mbylli testamentin sipas Át Marin Sirdanit.

Më 30 dhetor 1940 Át Gjergj Fishta nep Shpirt. Arkivoli me trupin e tij u vendos në Kishën e Gjuhadolit prej nga u përcoll në banesën e fundit nga pothuej i gjithë qyteti si dhe autoritetet ma të nalta të kohës. Meshën e përmotshme e mbajti Imzot Gaspër Thaçi Arqipeshkëvi Metropolit i Shkodrës. Telegrame të shumta ngushëllimi muer Provinçiali At Çiprian Nika OFM. Ndersa fratel Sala i mori masken prej dylli.Më 31 janar 1941 Akademia Mbretnore e Italisë mbajti nji Meshë Drite në kishën artistike të saj të Shën Lukës dhe Shën Martinës, meshë të cilën e udhëhoqi Gjenerali i Urdhnit Françeskan At Leonard M. Bello, këndue nga Schola Cantorum e Vatikanit, ndërsa pjesën muzikore të saj e drejtoi muzikanti i njohun Akademik Don Lorenzzo Perosi. Ndërsa nji tjetër ceremoni përkujtimore u mbajt Reale Accademia d’Italia me 9 mars 1941.

Përmbledhim këtu me vlerësimin e bamë nga Ernest Koliqi se:”Tek Fishta u shkrinë në nji, tana cilsitë e tij prej murgu, oratori, edukatori e politikani, ndërthurun në mënyrë të shkëlqyeme në përkushtimin e lindun ndaj poezisë.”

Për At Gjergj Fishtën, gjuha shqipe është një pasaportë e gjallë, që provon identitetin e të kenit Shqiptar:

”Nper gjuhë shqype bota mbârë

ka me ju njoftë se ç’fis ju kini,

me ju njoftë për shqyptarë,

trima n’zâ, sikurse jini…” At Gj. Fishta.

                                 
Tituj të veprave

1*Lahuta e Malcís” – poemë (Zarë, 1925)

2*Anzat e Parnasit”- satirë (Sarajevë, 1907)

3*Pika voese”, ma vonë ribotue si Vallja e Parrizit (Zarë, 1909)

4*Shqyptari i gjytetnuem” – melodramë (1911)

5*Shqyptarja e gjytetnueme” – melodrama

6*Vllaznia apo Shën Françesku i Assisi-t” (1912)

7*Hylli i Dritës” – Revistë (1913)

8*Juda Makabé” – Tragjedi (1914)

9*Gomari i Babatasit” (Shkodër, 1923)

10*Mrizi i Zânavet” (Shkodër, 1924)

11*Sh. Luigji Gonzaga” (Shkodër 1927)

12*Lahuta e Malcís” – botimi komplet (1937)

13*Jerina ase mbretnesha e luleve”, (Shkodër, 1941)

Aurel Plasari ka thanë:

                  ““Duke rikthyer Gjergj Fishtën në historinë e letërsisë shqipe, nuk i japim atij vendin që i takon, por i kthejmë histories së letërsisë atë çka i mungon”.

At Zef Valentini:

                  “Fishta asht një Homer Shqiptar. Ai nuk asht vetëm një poet i madh   kombëtar. Ai asht nga më të mëdhajtë në Botë.

E rëndësishme asht që ai të njihet prej saj”.

At Gj Fishta nga Lambertz:

Albanologu i shquem, përkthyesi virtuoz i “Lahutës Malcisë”në gjermanisht, Dr. i Filozofisë Klasike Maximilian Lambertz (1882-1963 ), shkruan më 1922 se“Fishta asht poeti ma gjenial që deri më sot ka dhanë Shqipnia.  Ai asht Epiku ma i madh i shekullit, Homeri Shqiptar dhe Lahuta Malcisë asht Iljada Shqiptare”.
At Gjergj Fishta: “Laute des Hochlandes” Leipzig 1948.

”At Gjergj FISHTA mbas vitit 1990 në Trojet tona, asht matësi ma i sakti i ’zhvillimit parimeve të demokracisë’ së Popullit Shqiptar!”                                                                                                                                                                

Melbourne, Dhetor 2024.                                     Fritz RADOVANI.

Mbretëresha Suzani (në të djathtë) ndan një shaka me nënën e saj znj. Cullen-Ward (në të bardhë me qëndisje ari) dhe vjehrrën e saj Mbretëreshën Geraldinë (me byrynxhyk të zbehtë blu). — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 5 nëntor 1975, faqe n°2

Nga Aurenc Bebja*, Francë –  6 Dhjetor 2024

Revista australiane “The Australian Women’s Weekly” ka botuar, të mërkurën e 5 nëntorit 1975, në faqen n°2, intervistën ekskluzive asokohe me mbretëreshën Susan (nënën e Princ Leka II) në Spanjë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Një pritje e denjë mbretërore

Të ftuar të njohur dhe dhurata luksoze në dasmën e Mbretit Leka I dhe nuses së tij australiane…

ANNE MATHESON

raporton nga Londra

Festimet e dasmës për Mbretin Leka I të shqiptarëve dhe nusen e tij australiane Susan Cullen-Ward vazhduan për tetë orë, pavarësisht nuancave shqetësuese politike që penguan shumë të ftuar të merrnin pjesë dhe bënë të nevojshme ndryshimin e vendit në minutën e fundit.

Një i ftuar në dasëm duke puthur dorën e Mbretëreshës Suzani. Mbreti Leka është në krah të saj. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 5 nëntor 1975, faqe n°2

Mbreti Leka dhe Susan, tani mbretëresha Suzani, ishin martuar tre ditë para pritjes në Spanjë, në një ceremoni civile të qetë në Biarritz, Francë (ku mbretëresha Elizabeth e Anglisë u dërgoi atyre një letër të gjatë duke u uruar gjithë lumturinë).

Fillimisht, 1000 të ftuar ishin ftuar të merrnin pjesë në pritjen në kështjellën e madhe mesjetare të të afërmit të mbretit Leka, Markezit të Calderon, në Toledo, dhe qyteti duhej të ishte ndriçuar për këtë rast.

Por situata politike në Spanjë, kërcënimet terroriste dhe frika nga bombat e detyruan pritjen të zhvendosej nga Kështjella e Toledos në një kafene buzë rrugës në gjysmë të rrugës midis Madridit dhe Toledos. Restoranti Jose Luis në Illescas është i famshëm për kuzhinën e tij të mirë.

“Jemi shumë të zhgënjyer që nuk mund të mirëpresim Mbretin Leka dhe Mbretëreshën e tij”, tha kryebashkiaku i Toledos, “por me kaq shumë kërcënime dhune nuk mund të merrnim një rrezik të tillë”.

Pati shumë ndryshime në minutën e fundit edhe në listën e të ftuarve, pasi kryetarët e shteteve dhe ambasadorët u larguan njëri pas tjetrit. Në shumicën e rasteve, burrat qëndronin në shtëpi dhe dërgonin gratë e tyre për t’i përfaqësuar.

Tas i artë për karkaleca

Gratë, të veshura bukur, dukeshin si një linjë e parë magjepsëse e mbrojtjes teksa ishin ulur së bashku në mëngjesin e dasmës.

Ambasadori britanik në Spanjë dërgoi gruan e tij, zonjën Charles Wiggin, mbreti i ri Simeon i Bullgarisë dërgoi mbretëreshën e tij të bukur Margarita, familja mbretërore tajlandeze dërgoi një teze dhe Shahu i Iranit vjehrrën e tij.

Nëna e Farah Dibës solli dhurata të bukura dasme nga Shahu dhe Perandoresha për Mbretëreshën Suzani — një karficë dhe një palë vathë bruz, guri i tyre kombëtar, dhe për mbretin Leka një kuti argjendi të madhe purosh. (Kishte shumë dhurata argjendi, nga shandanët te tabakatë, dhe gjithsej 22 kova akulli prej argjendi)

Një milionere amerikane, zonja Muriel Kauffman, nga Kansas, solli një dhuratë martese me një tas karkalecash prej ari.

Ambienti i kafenesë ishte ndoshta më pak madhështor se ai i kështjellës, por për një situatë kaq të mbushur me paroksizmin e tërbimit anti-Franko, ishte ideal.

Siguria e rreptë jashtë dhe policia me rroba civile brenda e bëri vendin të padepërtueshëm.

Vetë mbreti Leka mbante dy revole, një në secilën anë të gjoksit të tij të gjerë.

Pranë tij, mbretëresha Suzani, e gjatë 1.53 m, kishte veshur pallton ceremoniale tradicionale shqiptare, prej qëndisje ari të rëndë, aq të rëndë sa Nëna Mbretëreshë, Mbretëresha Geraldinë (me muslin blu të rrjedhshëm), tha : “Mendoj se mbretëresha jonë e re duket e mrekullueshme duke kaluar mbrëmjen me këtë fustan. Unë e kam patur shumë të vështirë.”

Pritja, ndonëse e mbushur me yje me emra nga Almanac de Gotha (ekuivalenti evropian i Debrett-it të Anglisë), ishte padyshim një natë për shqiptarët, brohoritjet dhe ovacionet e forta të të cilëve ishin më të zhurmshme se ato të një turme futbolli.

Mbretëresha Suzani përqafoi secilin prej të ftuarve të saj, qofshin ata miq të ngushtë apo njerëz në mërgim për të cilët ajo dhe Mbreti Leka janë tashmë një pikë tubimi drejt ditës që shpresojnë të kthehen në Shqipëri.

Pranë lotëve

Ndonjëherë ajo ishte aq e emocionuar saqë ishte në prag të lotëve. Kur ajo fliste me shqiptarët, e bënte këtë në gjuhën e tyre.

“Ata janë njerëzit e mi”, tha mbretëresha Suzani. “Sigurisht që kam mësuar të flas shqip”.

Të ftuarit, të rënduar nga dekorimet që ngjallin një të kaluar të lavdishme, të veshur me uniforma … dhe breza që mbanin urdhra që sot kanë pak kuptim, ishin më të paktë në numër se shqiptarët me kostumet e thjeshta.

Zjarri i brendshëm i shqiptarëve gjallëroi shpejt pritjen, pasi vajzat me kostume kombëtare performuan në dysheme dhe, më vonë, burrat, pa hezituar të kërcenin së bashku, formuan një rreth në mënyrën tradicionale dhe kërcyen deri në agim.

Nusja dhe dhëndri duartrokasin vallëzimin. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 5 nëntor 1975, faqe n°2

Mbreti Leka dhe Mbretëresha Suzani u nisën në muajin e mjaltit pasi dërguan dhuratat e tyre të dasmës në shtëpinë e re që po mobilojnë 17 km larg Madridit.

Mbretëresha Geraldinë më vonë organizoi një darkë rreth pishinës dhe u tregoi shtëpinë e re miqve australianë të mbretëreshës Suzani.

“Dhomat e pritjes hapen mbi njëra-tjetrën për të formuar një dhomë shumë të madhe pritjeje,” më tha zonja Nancy Bird Walton. “Sue do të ketë shumë pritje për të bërë tani dhe e ka planifikuar shtëpinë në atë mënyrë.”

Të ftuarit australianë në dasmë përfshinin zotin dhe zonjën David Brown, nga Longueville; Znj. Bruce Dixon, nga Mosman; Znj. Minna Garrison, Point Piper; Znj. Adrian Hayes, Cumnock; Znj. Betty Horsley, Dural; Znj. William Hughes. Paddington; Z. dhe zonja Donald Irons. Roseville; Znj. Gwen Johnson. Gordon; Z. dhe Znj. John O’Sullivan, Cremorne; Znj. Rupert Rudder, Vaucluse; Nancy Bird Walton, St Ives; Z. dhe Znj. Brian Mathews, Killara; Zoti dhe zonja Patrick Lucas. Redhill, ACT.

Fotografi e Vitit 1938: Nga e majta – ulur: Imer Musli Krasniqi, Zonja Sherife Bajram Curri dhe Zonja Saime Imer Krasniqi, me djemte e Imerit ne prehen – Bestarin dhe Fatosin. Ne kembe: Dy vajzate e Bajram Currit – Hajria dhe Ganimeti. Ne mes te tyre, Rexhep Musli Krasniqi, i adoptuar nga Bajram Curri. (Idriz Lamaj, faqja në fb)

Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 11 qershor 1975, faqe n°2

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 5 Dhjetor 2024

Revista australiane “The Australian Women’s Weekly” ka botuar, të mërkurën e 11 qershorit 1975, në faqen n°2, intervistën ekskluzive asokohe me mbretëreshën Susan (nënën e Princ Leka II) në Spanjë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Jeta e re e mbretëreshës Suzanë

Intervistë ekskluzive

Pas dasmës së mbretit të shqiptarëve Leka dhe vajzës australiane Susan Cullen-Ward, Mbreti dhe nusja e tij do të vizitojnë Australinë për të takuar komunitetet shqiptare në këtë vend.

Nga Anne Matheson në Madrid

Monarkët në mërgim, mbretër dhe mbretëresha të kurorëzuara ende në fronet e tyre, dhe përfaqësues të shtetit nga e gjithë bota e lirë, do të marrin pjesë në festimet e dasmës së mbretit Leka I të shqiptarëve me Susan Cullen-Ward of Cumnock, NSW, në Francë në fundi të shtatorit.

Gjithashtu, do të jenë të pranishëm më shumë se 1000 nënshtetas të mbretit në mërgim, që përfaqësojnë 76 komunitetet shqiptare të shpërndara në mbarë botën e lirë.

Tridhjetë e katër vjeçarja Sue Cullen-Ward do të jetë dy herë e martuar dhe tri herë e bekuar nga shqiptarët, me një bekim të katërt nga prifti i Kishës së Anglisë. E para nga dy martesat do të jetë civile. Tjetra, në përputhje me kushtetutën shqiptare, do të kryhet nga Avokati i Përgjithshëm, Selim Beu, këshilltar kryesor i mbretit.

Sue do të njihet më pas për shqiptarët si Mbretëresha Suzani, shqiptimi i emrit të saj.

“Vendosa të mos e ndryshoj emrin në martesë, megjithëse më sugjeruan”, tha ajo. Ajo shpreson të zotërojë mjaftueshëm gjuhën shqipe, një gjuhë që e ka të lehtë për t’u shkruar, por e vështirë për t’u shqiptuar, në mënyrë që të jetë në gjendje të mirëpresë njerëzit e burrit të saj në dasmën, që do të mbahet tre javë pas martesës civile në kështjellën mesjetare të Markezit të Calderon-it në Toledo, Spanjë.

Mbreti Leka dhe mbretëresha e tij do të bekohen nga myslimanët (ai është mysliman, siç janë 75 për qind e popullit të tij), Kisha Ortodokse e Shqipërisë, Kisha Katolike dhe Kisha e Anglisë.

Nëna e Mbretit, Mbretëresha Geraldinë, është një nga dhjetë për qind e shqiptarëve që janë katolikë. Sue do të mbetet anëtare e Kishës së Anglisë.

Fakti që ajo është e divorcuar (ajo ishte e martuar për pesë vjet me një anglez, Richard Williams, por ata u divorcuan katër vjet më parë) nuk është pengesë për martesën e saj me një mbret mysliman.

“Profeti Muhamed u martua me një të krishterë dhe pati një divorc,” tha një zëdhënës i mbretit, “kështu që ky është precedenti ynë.”

Sue do të veshë një pjesë të kostumit kombëtar të Shqipërisë për pritjen e dasmës, si dhe diademën dhe bizhuteritë e familjes mbretërore, të transmetuara nga mbretëresha Geraldinë.

Kostumi, një pallto e gjatë e bukur e qëndisur me shumë fije ari, do të mbulojë fustanin e saj të nusërisë, të cilin rrobaqepësja australiane e Sue, znj. Hughes, po fluturon për në Madrid për ta bërë.

Ajo nuk do të mbajë kurorë.

Unaza e fejesës e Susan Cullen-Ward. Diamanti është një diamant i rrallë i pastër i bardhë në formë markeze ovale me skajet e mprehta, i mbështetur nga gjashtë diamante të mëdha baguette. Mbretit iu deshën gjashtë muaj për të gjetur gurin e përsosur. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 11 qershor 1975, faqe n°2

Ndër të parët që dërguan urimet e tyre më të ngrohta kur u shpall fejesa ishin miqtë e ngushtë të mbretit, Mbreti Baudouin dhe Mbretëresha Fabiola e Belgjikës.

Krerë të tjerë të kurorëzuar që dërguan urimet e tyre dhe që do të jenë në dasmë ishin Shahu i Persisë dhe Mbretëresha Farah Diba, Mbreti Hysein i Jordanisë dhe Mbretëresha Alia, Mbreti Bhumibol dhe Mbretëresha Sirikil të Tajlandës.

Gjenerali Franko nuk mundi të ishte i pranishëm në drekën e festimit pas shpalljes së fejesës, por ai u përfaqësua nga gruaja e tij, Senora Franco, dhe pasardhësi i tij i emëruar, Princi Juan Carlos dhe gruaja Princesha Sophia.

Mbreti Simon i bullgarëve, gjithashtu që jetonte në mërgim në Spanjë, dhe mbretëresha e tij Margarita, ambasadorë nga shumë vende, ambasadori australian në Madrid dhe një kushëri i Sue-së, David Brown nga Sydney, në Evropë për një kurs studimi, ishin ndër ftuarit e tjerë.

Mbretëresha Geraldinë shtroi drekën dhe duke harruar për një çast formalitetin, e përqafoi Suzanën, duke e puthur ngrohtësisht.

Nëna Mbretëreshë më tha privatisht : “Unë e doja Sue që nga momenti që e takova. Gjatë dy viteve që ajo kaloi në Spanjë, u njohëm. E shoh shumë të sinqertë, të ngrohtë dhe të ndjeshme ndaj çështjes sonë.”

Fotot e fejesës së mbretit Leka I dhe Susan Cullen-Ward, me Nënën Mbretëreshë, Mbretëreshën Geraldinë dhe Baronin Faray von Blomberg. Baroni, i cili “rregullon martesat mbretërore”, tha se ishte përpjekur më parë të organizonte një martesë për Mbretin, por kishte hequr dorë, duke kuptuar se Leka do të martohej vetëm me dashuri. — Burimi : The Australian Women’s Weekly, e mërkurë, 11 qershor 1975, faqe n°2

“Ajo është një vajzë e lezetshme. Nuk u habita kur Madhëria e Tij ra në dashuri.”

Të tjerë në botën e sofistikuar të mbretërve në ekzil dhe miqtë e tyre aristokratë, megjithatë, ishin të befasuar, madje të tronditur dhe të zhgënjyer.

“Ai mund të ishte martuar me ndonjë nga princeshat e shumta evropiane,” psherëtin gruaja e një diplomati.

“Ne e konsideronim Madhërinë e Tij si një nga beqarët më të kualifikuar në Evropë”, tha redaktorja e një reviste.

“Askush prej nesh nuk kishte dëgjuar më parë për Susan Cullen-Ward”, tha ajo, duke nuhatur dhe përmendur një listë të gjatë të jet-setterëve, trashëgimtareve amerikane dhe vajzave të familjeve aristokrate me të cilat emri i tij lidhej në rubrikat e thashethemeve.

Leka I është gjigand, magjepsës dhe me karakter heroik.

Ai nuk është vetëm një burrë shtatlartë, por mban edhe dy armë, është një ushtar i stërvitur në Sandhurst, një pilot avioni, një ekspert në infiltrim dhe luftën guerile.

Midis këshilltarëve të tij kishta nga ata që u përpoqën të organizonin një martesë midis mbretit të tyre dhe njërës prej princeshave gjermane me një pasuri dhe një kështjellë për të formuar një aleancë.

Baroni von Blomberg, puna e të cilit konsiston në rregullimin e martesave mbretërore dhe këshillimin e anëtarëve të familjes mbretërore, ishte gati për të organizuar shpalljen e fejesës. Ai më tha se kishte qenë gjithmonë aktiv në prapaskenë.

“Por kuptova se përpjekja për të martuar mbretin Leka ishte një detyrë e pashpresë dhe se nëse ai do të martohej, do të ishte falë dashurisë,” rrëfeu ai.

“Dhe është mjaft e qartë se Mbreti është marrëzisht i dashuruar me Sue.”

Kjo ishte gjëja e parë që më bëri përshtypje. Fytyra e Mbretit gjallërohet me një buzëqeshje djaloshare sapo Sue hyn në dhomë ose flet me të.

Ndërsa Susan Cullen Ward në këto ditët e para të trajnimit për të qenë mbretëreshë respekton me ngurtësi protokollin dhe i referohet atij gjithmonë si “Madhëria juaj”, Mbreti e quan atë thjesht “e dashur”.

Dashuria e tyre u rrit nga admirimi i ndërsjellë dhe miqësia e ngrohtë në dy vitet që Sue jetoi në Madrid.

Çifti u takua në Sydney në një darkë, dhe përsëri për një kohë të shkurtër në Londër. Ajo ishte rrugës për në Sorbonë në Paris për të vazhduar studimet e saj për art. Ajo ishte trajnuar në kolegjin teknik East Sydney dhe ishte një stiliste tekstile, dekoruese e brendshme dhe mësuese arti në shkollën e saj të vjetër, Presbyterian Ladies College, Orange, dhe më vonë në PLC, Pymble.

“Madhëria e tij nuk më ftoi në Madrid.” — shpjegoi Sue. “Don Jose del Valle dhe gruaja e tij Eliza më ftuan të shkoja në Spanjë për pushime. Nuk u largova kurrë prej aty.”

Është e vështirë për çdo çift të përcaktojë momentin kur ata ranë në dashuri nëse kjo dashuri ka qenë graduale. Por Susan është plotësisht e sigurt se pse ra në dashuri.

“E gjeta veten duke u interesuar gjithnjë e më shumë për kauzën e Madhërisë së Tij”, tha ajo.

“E admirova shumë për gjithçka që po bënte për të mbajtur shqiptarët të bashkuar në mërgim si një popull që ruan lidhjet, traditat dhe kulturën e tij.”

Mbreti Leka shpjegoi se ai nuk është Mbreti i Shqipërisë siç përshkruhet ndonjëherë. Ai vend i vogël është nën një regjim komunist. Ai është Mbreti i Shqiptarëve.

Jashtë vendit të tyre janë mbi pesë milionë shqiptarë, në 35 kombe të ndryshme.

Ka 80.000 shqiptarë në Shtetet e Bashkuara dhe 16.000 në Australi.

Pas dasmës së tyre, Mbreti Leka do ta çojë Mbretëreshën Suzani në një udhëtim mbretëror për ta prezantuar atë para popullit të tij.

“Komunitetet e para që do të vizitojmë janë ato në Australi,” tha ai. “Më të vjetrat janë në Mareeba dhe Cairns në Queensland, më të fundit në Shepparton dhe gjetkë në Victoria.”

Mbreti Leka e viziton popullin e tij të paktën një herë në vit.

“Ata më ftojnë. Unë e paguaj vetë biletën time.” shpjegoi ai. “Pastaj për tre ditë i pres, ose duke shtrënguar duart ose duke i përqafuar siç është zakon. Mundohem të flas me të gjithë.”

Princi Leka ishte vetëm tre ditësh kur mbretëresha Geraldinë dhe foshnja e saj u larguan nga vendi pas pushtimit të Musolinit në 1939.

Ajo dhe fëmija shkuan në Egjipt dhe më pas në Londër. Ata qëndruan atje deri në vitin 1945, jetuan në Egjipt deri në 1954 dhe në Francë deri në 1962.

Pas vdekjes së babait të tij në mërgim, mbretit Zog, në vitin 1961, Princi Leka u ngjit në fron. Ai dhe nëna e tij u shpërngulën në Spanjë.

Mbreti dhe Susan-a do të jetojnë në Madrid pasi të jenë të martuar.

“Madhëria e Tij është shumë e mirë në dizajnimin e brendshëm,” tha Susan. “Ne do të ndërtojmë dhe arredojmë shtëpinë tonë së bashku. “Së bashku do të ndërtojmë dhe arredojmë shtëpinë tonë. Nuk do të jetë një pallat, por do të jetë mjaft i madh për të akomoduar mysafirë.”

Jeta e mbretëreshës Suzani do të jetë shumë më formale në Spanjë sesa ajo e mbretëreshës Geraldinë në Shqipëri.

Mbretëria në mërgim ruan fasadën. Dhe spanjollët, ndonëse kanë përmbysur monarkinë e tyre, e respektojnë protokollin mbretëror. Ata kanë së paku tre familje mbretërore në mërgim që jetojnë në Madrid.

Mbreti Leka është një biznesmen me interesa në industrinë e rëndë dhe çelikun. Por ambasadorët në Spanjë duhet ta vizitojnë gjithmonë atë, pavarësisht rëndësisë së çështjes.

Ai është një mbret dhe qeveria spanjolle insiston që ai të trajtohet si i tillë, edhe pse froni i tij është një karrige në një zyrë të mobiluar me pjesë nga ekspozitat dhe pallatet mbretërore të së kaluarës.

Selim Beu nuk e zbut kurrë vigjilencën për kushtetutën dhe traditat shqiptare. Si këshilltar i mbretit, ai nuk kurseu asnjë përpjekje për të siguruar jo vetëm që martesa të ishte rreptësisht në përputhje me kodin civil shqiptar, por edhe që jeta brenda oborrit të jetohej sipas traditave më të rrepta.

ENVER KUSHI/ Antifashizmi është një nga vlerat e mëdha në historinë dramatike të krahinës së Çamërisë. Ai i bën nder popullit të kësaj krahine, i cili në momente shumë të vështira, u radhit në krahun e duhur të historisë dhe dha kontributin e tij në luftë kundër fashistëve italianë dhe nazistëve gjermanë, krahas popullsisë greke. Nuk kam ndër mend të analizoj hollësisht ç’ka ndodhi në Çamëri, pas pushtimit italian dhe fytjes së forcave fashiste në Greqi dhe Luftën italo-greke. Qëllimi i këtij shkrimi është diku tjetër: Kongresi Antifashist Çam, që u mbajt në Vlorë, më 23 shtator të vitit 1945.

Para se të analizoj se çfarë u fol dhe u diskutua me përgjegjësi në këtë kongres për gjendjen e popullsisë çame, krimin e tmerrshëm të bandave të Napoleon Zervës, është me vend t’i rikthehem kontributit të Çamërisë në Luftën Antifashiste, për të cilën kanë shkruar historianë dhe studiues këtej dhe andej kufirit. Mendoj se historiani më serioz në këtë fushë është Hajredin Isufi, i cili është mbështetur në dokumente jo vetëm të arkivit tonë, por edhe botimet e shumta të historianëve grekë. Sa më lart po citoj: “Në fillim të janarit 1943 në Filat u formula çeta ‘Çamëria’. Nismëtarët për krijimin e këtij formacioni të parë luftarak të parë në Çamëri u bënë Musa Demi dhe Prokop Shqevi, mësues i shkollës greke në Filat… Anëtarët e çetës ishin kryesisht nga qyteti i Filatit dhe fshatrat përreth. Më 18 qershor 1943 u formula batalioni partizan “Çamëria”.

Batalioni kishte në efektivin e tij partizan çam, që kishin qenë student në Shqipëri, minoritarë, si dhe shumë luftëtarë të fshatrave të Konispolit. Në maj të vitit 1944, në Kastanjë të Greqisë, u formula batalioni çam, që mori emrin e Heroit të Popullit Ali Demi. Siç dëshmojnë edhe studiuesit grekë, pjesa dërmuese e këtij batalioni “ishin partizanë nga Çamëria”… në një kohë të shkurtër batalioni mikst “Ali Demi” kishte në radhët e tij rreth 500 luftëtarë. Ky batalion ishte i kuadruar në Divizionin XV të ELLAS-it. Sipas dokumenteve të kohës, por edhe historianëve objektivë grekë, djemtë e Çamërisë të këtij formacioni luftarak, luftuan me trimëri të rrallë kundër nazistëve gjermanë, krahas bijve trima të Greqisë, duke i bërë nder krahinës së Çamërisë. Gjaku dhe sakrifica e tyre jo vetëm nuk mohohej dot, por hedh poshtë akuzat absurde të disa politikanëve dritëshkurtër, të djeshëm e të sotëm grekë, që i akuzojnë çamët si kriminelë e bashkëpunëtorë të fashizmit”(Hajredin Isufi “Musa Demi dhe Qëndresa Çame 1800-1947”, fq. 219- 254).

Kongresi Antifashist Çam Libri “Kongresi Antifashist Çam” është fryt i punës së palodhur të Hektor Sejkos, që siç shkruan në parathënien e tij prof.dr. Pëllumb Xhufi, është: “Bir i një familjeje të shquar patriotike, që u dha personalitete e gjithashtu viktima të shumta, luftërave të shqiptarëve të Çamërisë, për liri e demokraci”. Hektor Sejko, prej dekadash ka kërkuar dokumente në Arkivin e Ministrisë së Brendshme, në Arkivit e Shtetit, në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme etj., për të parët e familjes së tij, fatin tragjik të tyre e veçmas atë të babait të tij, Taho Sejko. Materialet, që përfshihen në librin “Kongresi Antifashist Çam” janë mbledhur dhe përgatitur për botim nga Hektor Sejko.

Libri është botuar nën kujdesin e Shoqatës Patriotike “Çamëria” dhe ndihmës financiare të Dritan Sejkos. Koordinator i botimit është Niazi Saliko. Këtij botimi ia rrit vlerat jo vetëm konsulenca shkencore e prof. dr. Pëllumb Xhufit, por edhe parathënia e shkruar prej tij. Kam pasur fatin ta njoh nga afër Hektor Sejkon, tashmë i ndjerë. Hektor Sejko në vitin 2018 më merr në telefon dhe i gëzuar më thotë, se ka gjetur në Arkivin e Ministrisë së Jashtme, dosje për Kongresin Antifashist Çam. Ai më përmendi edhe ndihmesën e Halil Hysenit, në atë kohë zv.ministër i Punëve të Jashtme dhe stafit të këtij Arkivi. U mora gjatë me redaktimin dhe korrektimin e këtyre dokumenteve të rëndësishme. Libri “Kongresi Antifashist Çam” ka peshën e rëndë të kujtesës historike çame nga më dramatiket dhe tragjiket e Shqipërisë, peshën e dhimbjes, si dhe atë të krenarisë e veçanërisht atë të amaneteve të brezit të luftëtarëve antifashistë çamë, që në një nga momentet më të rënda të Çamërisë e ringritën atë para ndërkombëtarëve, duke e bërë të prekshme, çështjen çame dhe kërkuar rikthimin e çamëve në tokat e të parëve të tyre. Ky libër na bën të reflektojmë dhe nderojmë me respekt kujtimin e organizatorëve të këtij kongresi në qytetin e Vlorës, në shtatorin e vitit 1945, delegatët dhe punën e palodhur të Këshillit Antifashist Çam dhe Komitetit Antifashist Çam. Ai, me mesazhet që përcjell, na sjell pas 73 vitesh zëra idealesh dhe idealistësh të kulluar çamë, që bëjnë thirrje për bashkim, për përkushtim për Çështjen Çame, për hapa të menduar mirë, për mençuri, kulturë, dinjitet e mbi të gjitha, për idealizëm dhe vetëm idealizëm, deri në shenjtëri, për shenjtërinë e kauzës sonë.

Nëse do të lexoni me vëmendje dokumentet e përfshira në këtë libër dhe do të rikthehemi në kohë, të lind pyetja: si ka mundësi që në ato kushte të vështira të pasluftës, në një Shqipëri të rrënuar, me fshatra e qytete të shkatërruara e me mijëra viktima, si dhe mijëra refugjatëve çamë që luftonin me jetën, të organizohej ky kongres? Dhe është një organizim i shkëlqyer, duke e menduar çdo gjë deri në detaje, si për vendin, delegatët që do të merrnin pjesë, të ftuarit, veçmas ata të misioneve të huaja, amerikanë, anglezë, sovjetikë, gazetarët, presidiumi, mbajtja e procesverbalit, përshëndetjet e të ftuarve etj.,etj.. Organizatorët janë të kujdesshëm, që delegatët të përfaqësojnë të gjitha qytetet apo kazatë e Çamërisë, për të mos krijuar keqkuptime, apo hatërmbetje. Numrin më të madh të delegatëve e përbëjnë pjesëmarrësit aktivë të Luftës Antifashiste, të formacioneve partizane të këtej dhe andej kufirit. Ka dhe delegatë nacionalistë, anëtarë të Këshillit Krahinor Çam, që u ideua dhe realizua nga vëllezërit Dino, Nuri dhe Masar Dino, siç janë Hizër Ahmeti, Muhamet Mala apo ndonjë tjetër. Delegatët janë të grupmoshave dhe niveleve të ndryshme arsimore, që nga Musa Demi, që vinte në Kongres me kontribute në disa periudha të rëndësishme të historisë sonë, që nga fundi i Rilindjes Kombëtare, Lëvizja për Pavarësi e shkollën shqipe, apo Lufta Antifashiste. Delegatë të tjerë janë të arsimuar në shkollat më të mira të Parisit, Romës, Athinës, Moskës, apo në Shqipëri, si: Taho Sejko, Kasem Demi, Veip Demi, Njazi Demi, Rexhep Çami, Veis LIBRI ÇËSHTJA ÇAME Sejko, Tahir Demi etj..

Siç dihet, dokumenti është i ftohtë, me të dhëna për ngjarjen dhe kur e lexon, ndodh rëndom, që të mos kesh emocion. Ndryshe janë dokumentet e përmbledhura në këtë libër, apo referati kryesor i mbajtur nga Veip Demi, veçanërisht kapitulli “Shënime rreth referateve dhe diskutimeve, që u zhvilluan në Kongresin e Çamëve”. Në të mungon euforia, patetizmi fals. Përfaqësuesit e Komunitetit Çam flasin me përgjegjësi për fatin dhe të ardhmen e Çamërisë. Idealistë në shpirt, larg çdo pragmatizmi, të shkolluar e të kulturuar, në këtë kongres ata japin imazhin e çamëve, siç do të shkruante vite më vonë Ismail Kadare: “…të një popullsie heroike, të talentuar, jashtëzakonisht vitale, të zgjuar, aktive, plot kolorit”. Kjo na bën nder ne pasardhësve të tyre dhe është vlerë e patjetërsueshme e Çamërisë. Kongresistët shpalosin dhimbjen e madhe, japin fakte tronditëse për atë ç’ka ndodhur në Çamëri, shqetësohen për gjendjen e emigrantëve çamë në zona të ndryshme të Shqipërisë, ankohen për strehimin dhe ushqimin e tyre, propozojnë ngritjen e një konvikti për fëmijët jetimë çamë. Të tjerë shprehin mirënjohje për Shqipërinë e varfër e për shqiptarët, për bujarinë e tyre, që hapën portat e zemrave e shtëpive të tyre. Kjo mirënjohje është trashëguar nga brezi në brez te çamët deri në ditët tona

Ky libër është dëshmi e antifashizmit çam, pjesëmarrjes aktive të bijve të saj në rezistencën aktive antifashiste, këtej e andej kufirit. Antifashizmi çam është i një dimensioni të rëndësishëm dhe i bën nder Çamërisë, me pjesëmarrjen në radhët e formacioneve të ELLAS-it në Epir. Në dokumentet e këtij libri, jepen dëshmi për batalionin “Ali Demi”, si pjesë e Regjimentit XV të ushtrisë partizane greke, për betejën e Mallunit, rënien heroike të Muharrem Myrtezait, Ibrahim Hallunit, Huso Vejselit, apo betejat në Pleshavicë, Filat, Smarte, Lopës, Koskë e në shumë vise të Epirit. Shifra prej 500 luftëtarësh çamë në radhët e Ushtrisë Çlirimtare Greke është kontribut i kësaj popullsie, në luftën e përbashkët kundër murtajës fashiste. Më vjen mirë, që historiani grek, Jorgo Margariti, në librin “Bashkëpatriotë të padëshiruar”, botuar në gjuhën shqipe në vitin 2009, jep të dhëna të plota për rezistencën antifashiste në Çamëri.

Libri “Kongresi Antifashist Çam” është dëshmi e krimit, gjenocidit të bandave të Napoleon Zervës, ndaj popullsisë së pafajshme çame. Në referatin kryesor, diskutimet e delegatëve, veçmas dy kapitujt e fundit, japin të dhëna rrënqethëse, makabre e të pashembullta, që të tronditin. Opinioni grek duhet të njihet me to dhe politikanët e sotëm vizionarë e të rinj, që drejtojnë Greqinë mike, në një farë kuptimi të jenë më realistë dhe me këmbë në tokë, për zgjidhjen e një çështje të drejtë e humane. Çamët e grekët duhet të shohin nga e ardhmja dhe ky libër i jep këto mesazhe.

Në këtë libër janë përjetësuar disa emra intelektualësh çamë e jo çamë, vargu i të cilëve është i gjatë e disa prej tyre i përmenda më lart, si Taho Sejko, Rexhep Çami, Vehip, Njazi e Kasem Demi e mbi të gjitha Musa Demi, Rexhep Çami, apo Veiz Sejko, studiues brilant, autor i një vepre unikale në llojin e vet, siç është ajo për eposin tonë dhe krahasimit me atë sllav. Do përmendja dhe emra të tillë si Qamil Buxheli nga Pandelejmoni, një nga shqiptarët tanë më të mirë, Gjergj Komnino, autor i disa poezive tragjike, për Paramithinë, Sanije Bollati etj.,etj.. Me të drejtë prof. Pëllumb Xhufi, në parathënien e këtij libri, shkruan: “Dokumentet e botuara në këtë vëllim flasin për presionin e ushtruar nga Komiteti Antifashist Çam mbi aleatët anglo-amerikanë, mbi organizatën e UNRAS, por edhe mbi vetë Qeverinë e Tiranës… Por akoma më i rëndësishëm rezulton nga dokumentet e botuara në këtë vëllim, aktiviteti intensiv i këtij Komiteti, në prezantimin e mençur dhe mbresëlënës të problemit çam, jo vetëm tek misionet e aleatëve në Tiranë, por edhe drejtpërdrejt në qeveritë dhe parlamentet e tyre…”. Ky libër, prandaj është aktual, bindës dhe mësim për politikën shqiptare, por veçanërisht për faktorin politik çam.

Asnjë traktat, dekret, apo marrëveshje nuk mund të mohojë ose ndalojë emrin Çamëri, apo të na bëjë të harrojmë mitet, eposin, baladat, epikën dhe lirikën tonë, vallet aq të bukura. Askush nuk mund të na ndalojë të harrojmë Çamërinë, si lëndë e si shpirt. Jetojmë në kohën e globalizmit, të një fryme tjetër në marrëdhëniet mes popujve, si dhe të një Ballkani që duhet të çlirohet përgjithmonë nga ankthet e së kaluarës. Libri “Kongresi Antifashist Çam”, me dokumentet që përmban është një dëshmi jo e largët e kontributit të çamëve në Luftën Antifashiste, bashkë me grekët, si dhe i gjenocidit të forcave ultranacionaliste, të ushtruar ndaj popullsisë së pafajshme çame. Ai është edhe një gur themeli për marrëdhëniet e çimentuara mes çamëve dhe grekëve në Luftën e përbashkët Antifashiste.

Titulli i autorit: Antifashizmi në Çamëri dhe kongresi antifashist çam

/Gazeta Panorama