VOAL

VOAL

Puna jo e rregullt e pjesës së përparme të trurit shkakton prirje për dhunë

July 25, 2015

Komentet

A e ndau vërtet Moisiu Detin e Kuq? Ekspertët zbulojnë një bazë shkencore për historinë biblike

Të krishterët dhe hebrenjtë e konsiderojnë ndarjen e Detit të Kuq nga Moisiu si një nga mrekullitë më mbresëlënëse të Zotit, por a është me të vërtetë kështu? Kërkime të reja tregojnë se mund të ketë një bazë shkencore për këtë mit fetar.

Sipas tregimit biblik, Moisiu urdhëroi ujërat më të thella të Detit të Kuq të hapnin një rrugë për izraelitët që të arratiseshin nga faraoni shtypës egjiptian, trupat e të cilit më pas u përpinë nga dallgët e fuqishme që u kthyen me forcë.

Megjithatë, arritja e kësaj mrekullie nuk do të kërkonte domosdoshmërisht ndërhyrje hyjnore, sipas ekspertëve të Qendrës Kombëtare për Kërkime Atmosferike.

Ata pretendojnë se erërat që fryjnë me shpejtësinë dhe këndin e duhur mund të kishin hapur një kanal, duke lejuar njerëzit të kalonin në këmbë, dhe më pas të përmbysnin këdo që i ndiqte, me forcën e një cunami, sapo erërat të ndaleshin.

Oqeanografi Carl Drews i tha Daily Mail: “Kalimi i Detit të Kuq është një fenomen mbinjerëzor që përfshin një komponent natyror, mrekullia qëndron në momentin e duhur.

Modelet kompjuterike parashikojnë se një fenomen i tillë do të kërkonte erëra me shpejtësi mbi 100 km/h që të godisnin ujin me një kënd shumë specifik, duke hapur një tunel uji 5 kilometra të gjerë.

“Kur një erë e fortë fryn drejt jugut nga koka e Gjirit për rreth një ditë, uji shtyhet drejt detit, duke zbuluar kështu fundin që më parë ishte nën ujë,” tha Nathan Paldor, një shkencëtar i oqeanit nga Universiteti Hebraik i Jerusalemit.

Tregimi për ndarjen e Detit të Kuq mendohet të ketë ndodhur në Gjirin e Akabës, që ndan Gadishullin Sinai të Egjiptit nga Arabia Saudite dhe jugu i Jordanisë. Kjo pjesë e Detit të Kuq është një nga më të thellat, me një thellësi maksimale prej 1800 metrash.

Megjithatë, kërkimet gjeologjike hedhin poshtë këto pretendime, pasi as erërat më të forta nuk mund të ndihmonin njerëzit të kalonin Gjirin e rrezikshëm të Akabës.

Historia gjithashtu pohon se erërat që ndanë detin vinin nga lindja, ndërsa llogaritjet shkencore specifikojnë se era do të duhej të vinte nga jugperëndimi.

Në vend të kësaj, arkeologët kanë propozuar vende alternative për një fenomen ekstrem të motit që mund të shpjegojë mrekullinë e Moisiut.

I vendosur midis Egjiptit dhe gadishullit, Gjiri i Suezit është vetëm deri në 30 metra i thellë dhe me një fund relativisht të sheshtë, të cilin baticat e forta në këtë pjesë janë të njohura për ta zbuluar.

Bruce Parker, ish-shefi shkencëtar i Administratës Kombëtare të Oqeaneve dhe Atmosferës (NOAA), beson se Moisiu përdori njohuritë e tij për baticat për të shpëtuar izraelitët nga Egjipti.

“Moisiu kishte jetuar në shkretëtirën aty pranë në vitet e tij të hershme dhe ai dinte se ku karvanët kalonin Detin e Kuq në baticë të ulët,” shkroi Parker për The Wall Street Journal në vitin 2014.

“Ai njihte qiellin e natës dhe metodat e lashta për të parashikuar baticat, bazuar në pozicionin e hënës dhe sa e plotë ishte ajo.”

Megjithatë, teoria e Suezit nuk mbështet pretendimin në Librin e Eksodit se erërat që ndanë detin vinin nga lindja.

Në një raport të publikuar në PLOS One, Drews propozoi në vend të kësaj Liqenin e Tannis në deltën e Nilit si vendin më të mundshëm për ngjarjen biblike, duke përputhur përkthime alternative të Biblës Hebraike që i referohen një deti me “zvarranikë”, dhe jo “Detit të Kuq”, të cilët rriten dendur në ato ujëra të kripura.

“Modelimi i oqeanit dhe një raport nga viti 1882 tregojnë se erërat e forta mbi deltën lindore të Nilit do të largonin rreth dy metra ujë, duke zbuluar përkohësisht tokën e thatë,” tha studiuesi i oqeaneve, falë strukturës unike të liqenit që ofron “një mekanizëm hidraulik për ndarjen e ujërave.”

Pavarësisht teorisë së tij shkencore të besueshme, Drews pranoi se besimi i tij e ka bërë atë të besojë se historia është gjithsesi një mrekulli.

“Personalisht, jam një luteran që gjithmonë kam kuptuar se feja dhe shkenca mund dhe duhet të jenë në harmoni,” tha ai.

“Është e drejtë dhe e përshtatshme për një shkencëtar të studiojë komponentët natyrorë të këtij rrëfimi.” / Daily Mail – Syri.net

IA-ja mund të përkthejë gjuhën 5000-vjeçare, duke kursyer kohë dhe duke sjellë njohuri historike

Dhjetëra mijëra pllakëza me kuneiform janë duke pritur të përkthehen. Nuk është një detyrë e lehtë; gjuha e lashtë bazohet në piktograme me formë pykash dhe përfshin më shumë se 1000 karaktere unike që ndryshojnë sipas epokës, gjeografisë dhe shkruesit individual.

Por deshifrimi i këtyre piktogrameve mund të jetë një detyrë me rëndësi të madhe kulturore dhe historike. Kuneiformi u shfaq rreth 5000 vjet më parë në Mesopotami, në atë që sot është Iraku. Është një nga katër gjuhët e njohura si “të paprekura”, sisteme shkrimi pa ndikime të njohura nga asnjë tjetër. Disa tabela të përkthyera kanë zbuluar përmbajtje aq të zakonshme sa një regjistër inventari për transportin. Të tjera kanë qenë më të thella, si “Epi i Gilgameshit”, vepra e parë e njohur letrare.

Këto përkthime, të bëra nga një numër relativisht i vogël individësh që njohin gjuhën, kanë kërkuar shumë punë, dhe ndoshta edhe pak hamendësim. Deshifrimi i një kompleksiteti të tillë do të ishte puna ideale për inteligjencën artificiale, menduan disa studiues nga Universiteti Cornell, të cilët, së bashku me kolegë nga Universiteti i Tel Avivit, krijuan një sistem për këtë qëllim. Ata e raportuan këtë në një punim që do të prezantohet në një konferencë në prill 2025.

IA-ja deshifron tabelat e lashta

Ekipi kërkimor zhvilloi një sistem që kapërcen shumë pengesa që paraqesin variacionet në përkthim.

“Kur shkon pas në botën e lashtë, ka një variabilitet të madh në format e karaktereve,” tha Hadar Averbuch-Elor, profesoreshë e shkencave kompjuterike në Cornell, në një deklaratë për shtyp. “Edhe për të njëjtin karakter, pamja ndryshon me kalimin e kohës, dhe kështu është një problem shumë sfidues të deshifrosh automatikisht se çfarë do të thotë karakteri.”

Sistemi kompjuterik lexon fotografi të tabelave prej balte me kuneiform, pastaj i rregullon duke vendosur kompjuterikisht imazhet mbi ato me veçori të ngjashme, ku kuptimi është i njohur. Për shkak se sistemi i përshtat automatikisht të dy imazhet derisa të “përputhen” digjitalisht, ata e quajtën sistemin ProtoSnap.

Çfarë mund të mësojmë nga tekstet e lashta

Në punimin e tyre, studiuesit demonstruan se karakteret e “kapura” mund të përdoren për të trajnuar sistemin për të parë ngjashmëri të tjera midis karaktereve të tjera më vonë në proces, atë që ata e quajnë downstream. Kur sistemi mori një trajnim të tillë, ProtoSnap funksionoi shumë më mirë në njohjen e karaktereve kuneiforme, madje edhe atyre të rralla ose me shumë ndryshime, sesa përpjekjet e mëparshme të IA-së.

Ky përparim mund të ndihmojë në automatizimin e procesit të leximit të tabelave, duke kursyer një sasi të madhe kohe. Ai gjithashtu mund të ndihmojë studiuesit të krahasojnë më mirë shkrimet nga kohë të ndryshme, qytete dhe autorë të ndryshëm. Por më e rëndësishmja, do të përshpejtonte ndjeshëm procesin e përkthimit, duke i dhënë botës qasje në një bollëk shkrimesh të lashta.

“Baza e kërkimit tonë është synimi për të rritur burimet e lashta që kemi në dispozicion dhjetëfish,” tha Yoram Cohen, bashkautor dhe profesor i arkeologjisë në TAU, në deklaratën për shtyp. “Kjo do të na lejojë, për herë të parë, të manipulojmë me të dhëna të mëdha, duke çuar në njohuri të reja të matshme rreth shoqërive të lashta, religjionit të tyre, ekonomisë, jetës sociale dhe ligjore.”

Edhe pse shumë pllakëza të përkthyera ka të ngjarë të tregojnë, për shembull, një faturë për blerjen e bagëtive, disa të tjera mund të përmbajnë llogari historike magjepsëse, apo edhe një epope tjetër të mrekullueshme. / Discover Magazine – Syri.net

Zbret në hënë sonda private “Blue Ghost”

VOA Marrë nga Associated Press

Një sondë private, e pajisur me fshesë elektrike, trapon dhe pajisje të tjera eksperimentale për NASA-n, u ul të dielën në sipërfaqen e hënës. Ky është misioni më i fundit i një sërë kompanish që synojnë të bëjnë kërkime në hënë përpara misioneve madhore me astronautë.

Sonda “Blue Ghost” e kompanisë “Firefly” zbriti nga orbita hënore drejt një krateri në atë që njihet si pjesa më e afërt e hënës me Tokën ose që është gjithmonë përballë planetit tonë dhe mund të shihet me sy të lirë.

Qendra e kontrollit të fluturimit në Teksas konfirmoi uljen me sukses të sondës. Sonda “Blue Ghost”, që mban emirin e specieve të rralla të xixëllonjave, u lëshua nga Florida në muajin janar në një raketë të kompanisë SpaceX.

Dy kompani të tjera pritet të ndërmarrin misione të ngjashme gjatë javëve në vazhdim. Misionet e reja drejt hapësirës u paraprijnë planeve të NASA-s për kthimin e astronautëve në hënë dhe synimeve për zgjerimin e eksplorimeve të hapësirës së largët.

Mark Belan – Përbërja e Universit (Infografikë), 2024- Nga S. Guraziu

…bazuar në këtë infografiken, universi madje as që e përmend Amerikën, Evropën, Putinin, Trumpidentin, Orientin, Azinë, Afrikën, Oksidentin, specien e njeriut, edhe Toka (si planet) askund, totalisht e padukshme, mund t’jetë ndonjë mikrogrimcë pluhuri diku në askundësi, ndërsa ne vazhdojme me bujën, me poteren politike, me luftrat e me ngatërresat, por sidoqoftë prapë kot, e qartë universi thjesht s’u mërzitka për ne : )
| – – –
…e gjithë historia njerëzore pothuaj sikur është një “luftë e gjaaatë”. Njeriu që nga kur diti për veten, prore duke luftuar, kurrë s’u ndal, as dhe sot e kësaj dite. Filozofikisht, më së thjeshti të thuhet: lufta është “natyra” jonë, dhe e gjithçkaje të gjallë. Metaforikisht aq e lehtë, madje mund dhe ta ndiejmë si vërtetësi, “jeta është luftë”, mbijetesë. Biologjikisht dihet, jeta është vajtje-ardhje napoleonike skenave mikro-dioramike. Frymëmarrja jonë në fakt është rezultat funksional i “luftës”… së një sistemi jashtëzakonisht kompleks, i cili ngërthen miliarda procese, sulme, mbrojtje, kundërsulme, dorëzime, fitore, negociata paqësore, armpushime… sa marramendja.
Qëkur, për “dominionet” e tyre tokësore mes vete luftojnë madje dhe vetë perënditë, atëherë s’do kishte kuptim që njeriu të shtiret “paqësor”, gjoja më pacifist sesa vetë perënditë. Që nga zanafilla, asnjë vegël… e as ato të luftës, as shtizat primitive neandertaleske nuk qenë shpikur kot, kam frikë… as bombat e sotme monstruoze bërthamore. S’e kujt i “duheshin” këto të fundit s’e kam idenë, por thuase një Ares i sherreve dhe i luftrave njeriun kurrë s’do ta lërë të qetë.
S’janë vetëm fjalë (gjoja zhgënjimtare, laicistike), nëse statistikat tingëllojnë sadopak më “afër” shkencës, atëherë sipas G. Elliot (“Twentieth Century Book of the Dead”, 1972 – University Library, Amsterdam) “gjatë periudhës 3360-vjeçare të historisë njerëzore kishte vetëm 227 vjet paqe”.
Dmth. numri i tij sikur na e thotë gjithçka shkurt e troç. Nëse i analizojmë vetëm 3000 e ca vjet, mbi 3000… njeriu thjesht duke luftuar. Siç e shohim, ka tepër shumë dallim 200 vjet paqe me 3000 vjet luftë, fatkeqësisht… kot nëse pandehim do duhej t’ishte e kundërta (3000 vjet paqe), por jo.
Apo, statistika tjetër na thotë: “…nga v. 1500 pes. e deri në vitin 1860 janë nënshkruar mbi 8000 kontrata për paqe, të cilat mesatarisht s’kanë zgjatur më tepër se 2 vite”. Ç’të thuhet tjetër – s’është as nevoja, lufta është thjesht “natyra” njerëzore!
| – – –
[ Senad Guraziu – “Troja Hipotetike – Ilioni Greko-Romak, dhe ‘Nëntë Trojat’ Arkeologjike!” – 2019, Ars Poetica ]
Mark Belan – The Composition of the Universe (Infographic), 2024
***
…based on this infographic, the universe doesn’t even mention America, Europe, Putin, Trumpident, Orient, Asia, Africa, Occident, the universe doesn’t even mention the human species, and Earth (as a planet) also nowhere, totally invisible, could be a tiny speck of dust somewhere in nowhere, while we continue with the fuss, the political uproar, the wars and the confusion, but anyways, it’s clear, the universe simply doesn’t care about us : )
***
Scientists agree that the universe consists of three distinct parts: everyday visible (or measurable) matter, and two theoretical components called dark matter and dark energy.
These last two are theoretical because they have yet to be directly measured – but even without a full understanding of these mysterious pieces to the puzzle, scientists can infer that the universe’s composition can be broken down into the following components:
Dark Energy
Dark energy is the theoretical substance that counteracts gravity and causes the rapid expansion of the universe. It is the largest part of the universe’s composition, permeating every corner of the cosmos and dictating how it behaves and how it will eventually end.
Dark Matter
Dark matter, on the other hand, has a restrictive force that works closely alongside gravity. It is a sort of “cosmic cement” responsible for holding the universe together. Despite avoiding direct measurement and remaining a mystery, scientists believe it makes up the second largest component of the universe.
Free Hydrogen and Helium
Free hydrogen and helium are elements that are free-floating in space. Despite being the lightest and most abundant elements in the universe, they make up roughly 4% of its total composition.
Stars, Neutrinos, and Heavy Elements
All other hydrogen and helium particles that are not free-floating in space exist in stars.
Stars are one of the most populous things we can see when we look up at the night sky, but they make up less than one percent – roughly 0.5% – of the cosmos.
Neutrinos are subatomic particles that are similar to electrons, but they are nearly weightless and carry no electrical charge. Although they erupt out of every nuclear reaction, they account for roughly 0.3% of the universe.
Heavy elements are all other elements aside from hydrogen and helium.
Elements form in a process called nucleosynthesis, which takes places within stars throughout their lifetimes and during their explosive deaths. Almost everything we see in our material universe is made up of these heavy elements, yet they make up the smallest portion of the universe: a measly 0.03%.
Dark energy 68%
Dark matter 27%
Free hydrogen and helium 4%
Stars 0.5%
Neutrinos    0.3%
Heavy elements 0.03%
Data sources

Më 18 shkurt 1967 u nda nga jeta fizikani i madh Robert Oppenheimer, autor kryesor i bombës së parë automike

 

VOAL- Robert Oppenheimer ishte një fizikant i rëndësishëm amerikan me origjinë gjermane dhe hebreje. Kontributet e tij në fushën shkencore gjenden mbi të gjitha në kontekstin e mekanikës kuantike: ai ishte i pari që kuptoi efektin e tunelit kuantik, që iu afrua zbulimit të pozitronit, formuloi teoritë mbi shirat e rrezeve kozmike dhe verifikoi kolapsin e yjeve të mëdhenj të shkaktuar nga forca gravitacionale.

Megjithatë, historia e kujton atë mbi të gjitha për pjesëmarrjen në ndërtimin e bombës së parë atomike si pjesë e projektit Manhattan gjatë Luftës së Dytë Botërore; Oppenheimer më vonë pati një krizë ndërgjegjeje që e bëri atë të refuzonte të punonte në bombën me hidrogjen.

Fëmijëria dhe studimet

Julius Robert Oppenheimer lindi më 22 prill 1904 në Nju Jork, i biri i Ella-s, një piktore, dhe Julius, një importues tekstili i pasur hebre, i cili erdhi në Shtetet e Bashkuara nga Gjermania më 1888. Në vitin 1912, familja Oppenheimer u zhvendos në një apartament në Riverside Drive, në Manhattan, një zonë luksoze: dhe me të vërtetë pasuria ekonomike e prindërve të Robertit konfirmohet nga koleksioni i tyre i artit, i cili përfshin vepra të Picasso dhe Van Gogh.

Roberti i vogël, pasi ndoqi Shkollën Përgatitore Alcuin, u regjistrua në Shkollën e Shoqërisë së Kulturës Etike të themeluar nga Felix Adler, i frymëzuar nga lëvizja e Kulturës Etike.

I pasionuar pas letërsisë dhe mineralogjisë franceze, Roberti përfundoi vitin e tretë dhe të katërt në një vit të vetëm.

Më vonë, pasi hyri në Kolegjin e Harvardit në moshën tetëmbëdhjetë vjeç, ai duhej të përballej me një sëmundje mjaft të rëndë: për t’u shëruar, ai u dërgua në New Mexico. Pasi shërimit, ai kompenson kohën e humbur duke studiuar dhe pranohet në Phi Beta Kappa; brenda tre vjetësh, ai u diplomua me lavde.

Në vitin 1924 mësoi se ishte pranuar në Kolegjin Christ’s, Kembrixh; prandaj, ai i shkroi Ernest Rutherford për të kërkuar leje për të punuar në Laboratorin Cavendish. Marrëdhënia me Radhërfordin shpejt përfundon, por në fund Robert Oppenheimer arrin të kontaktojë me J. J. Thomson. Pavarësisht konfliktit me mësuesin e tij, Patrick Blackett, Oppenheimer ia arrin qëllimit.

Në vitin 1926 ai vazhdoi studimet në Institutin Georg-August në Göttingen dhe pak më pas dërgoi një artikull me titull “Teoria kuantike e spektrave të vazhdueshme” në një revistë shumë autoritare gjermane, “Zeitschrift fuer Physik”.

Në vitin 1927 ai mori doktoraturën, duke krijuar marrëdhënie të ngushta me disa fizikantë evropianë. Për më tepër, në këtë periudhë ai u shqua për kërkimet e tij, të cilat synonin të lehtësonin hetimin e spektrave molekularë; dhe një pikë referimi për të gjithë studiuesit e angazhuar në sektorin molekular bëhet përafrimi Born – Oppenheimer, një traktat që ai e shkroi me bashkëpunimin e Max Born.

Zbulimet e para të rëndësishme shkencore

Në vitin 1928, fizikani i Nju Jorkut zbuloi efektin e tunelit (i cili më vonë do të ishte baza për funksionimin e transistorëve me një elektron dhe mikroskopët skanues të tunelit): ai ia bëri të njohur botës shkencore në mars falë një artikulli të botuar në “Proceedings of the National Academy of Sciences” “Proceedings”, i cili shpjegon se elektronet mund të çlirohen nga bërthama origjinale edhe me një fushë elektrike të dobët.

Në muajt e parë të vitit 1929, ndërsa vlerësonte disa oferta nga Shtetet e Bashkuara, Robert Oppenheimer vendosi të ndalet në Zyrih së bashku me Wolfgand Pauli: në këtë periudhë komuniteti shkencor po debatonte teorinë kuantike të elektronit të Paul Dirac.

Pikërisht në këtë kontekst Oppenheimer i afrohet shumë zbulimit të pozitroneve, grimcave me masë të barabartë me masën e elektroneve.

Më vonë u kthye në Amerikë, ku e ndau kohën e tij midis Institutit të Teknologjisë në Kaliforni dhe Universitetit të Berklit, i angazhuar si mësues i fizikës teorike dhe si studiues; i kushtohet studimit të përshpejtuesit të grimcave dhe pasojave të mundshme që rrjedhin nga përdorimi i deuteroneve në bombardimin e bërthamave të rënda.

Në fund të viteve 1930 ai botoi “Tkurrje gravitacionale”, në bazë të së cilës ai hodhi bazat teorike në fazat përfundimtare të proceseve yjore dhe avancoi hipotezën e ekzistencës së vrimave të zeza dhe yjeve neutron.

Projekti Manhattan dhe bomba atomike

Në vitin 1942 ai u thirr nga qeveria amerikane për të drejtuar Projektin Manhattan, dhe për ta bërë këtë ai vendosi të thërrasë fizikanët bërthamorë më të rëndësishëm në botë.

Projekti Manhattan çoi në zhvillimin dhe prodhimin e bombave të para atomike që u lëshuan gjatë Luftës së Dytë Botërore: Oppenheimer ishte përgjegjës për drejtimin shkencor, ndërsa gjeneralit Leslie Groves iu caktua koordinimi administrativ dhe menaxhues.

Oppenheimer-it, në veçanti, i kërkohet të studiojë nëse një armë atomike është e realizueshme: prandaj ai fillon të punojë në çështjen e difuzionit të neutroneve në një reaksion zinxhir (me bashkëpunimin e Robert Serber, nga Universiteti i Illinois) gjithashtu duke vënë në pikëpyetje hidrodinamikën dhe efektet që mund të shkaktojë shpërthimi që rezulton nga reaksioni zinxhir.

Në qershor të vitit 1942, Oppenheimer mblodhi teoricienë si Edward Teller, Hans Bethe, Richard Tolman dhe Felix Bloch në Universitetin e Kalifornisë, të cilët vendosën fizibilitetin e një bombe me ndarje: ishte hapi i parë drejt ndërtimit të bombave atomike.

Pas hedhjes së bombave në Japoni, Hiroshima dhe Nagasaki, Roberti është i vetëdijshëm për përgjegjësitë e tij: pas përfundimit të luftës, në fakt, pasi u emërua kryetar i komitetit këshillues të komisionit të energjisë atomike, ai do të kundërshtojë ndërtimin e bombës me hidrogjen.

“Fizikanët e kanë njohur mëkatin” – ishte komenti i tij pas shpërthimit të bombës në Hiroshima. Vetëm njëzet ditë më parë, gjatë testit të Trinitetit, ai kishte shqiptuar një frazë tjetër të tmerrshme, të marrë nga Bhagavadgita (teksti i shenjtë i hinduizmit): “Unë jam bërë Vdekja, shkatërruesi i botëve”.

Në vitin 1963 iu dha çmimi Enrico Fermi, si simbol i një lloj rehabilitimi historik.

Robert Oppenheimer vdiq në moshën 61-vjeçare më 18 shkurt 1967, në Princeton.

Në vitin 2023 u publikua biografia për historinë e tij: “Oppenheimer” me skenar dhe regji nga Christopher Nolan, me Cillian Murphy në rolin e protagonistit./Elida Buçpapaj

Ndihmat Monetare të ShBA për Kosovën dhe Shqipërinë 2001-2024- Nga Senad Guraziu

(infografikë, dhe pak fjalë – shkurt 2025)

Siç e dimë, Kosova dhe Shqipëria, që nga kohët më të vështira dhe përgjatë mbi 2 dekada të paqes dhe të mëkëmbjes ekonomike, e kanë gëzuar ndihmën monetare dhe miqësinë e jashtëzakonshme të ShBA. Me qindra e qindra miliona janë vënë në dispozicion si ndihmë direkte, indirekte, si shtytje, si mbështetje për mirëqenien dhe zhvillimin e shoqërive shqiptare. Dhe të gjithë jemi të vetëdijshëm se nëpër ç’kohë dhe “udhëkryqesh” të historisë kanë kaluar Kosova dhe Shqipëria, kështu që mirënjohja e popullit ngelet e përjetshme.

Po ashtu siç dihet tashmë, USAID është në shënjestër të Elon Musk (si shef për kontrollin e eikasitetit e qeverisjes, dhe të planeve për “krasitjen e agjencive federale). Anise USAID dhe Musk madje kanë bashkëpunuar lidhur me ndihmat për Ukrainën, USAID ka bërë biznes të mirëfilltë me kompanitë e Elon Musk, bie fjala i ka paguar mbi 1 milionë $ për kontratat rreth pajisjeve të Starlink (që duhej dhuruar Ukrainës).

Sidoqoftë, buxheti i “ForeignAssistance” të ShBA menaxhohet nga një grumbull agjencish, jo vetëm nga USAID.
Agjencitë më kryesore janë: USAID (U.S. Agency for International Development) / Department of State / Millennium Challenge Corporation / African Development Foundation / Department of the Treasury / Department of Agriculture / Department of Defense / Department of Energy / Peace Corps / Department of Health and Human Services / Department of Homeland Security / Department of Labor… dhe agjenci të tjera.

Disa nga sektorët që mbështeten me ndihmat amerikane janë: Demokracia, të drejtat e njeriut dhe qeverisja / Zhvillimi ekonomik / Mjedisi dhe Ambienti / Arsimi dhe Shërbimet Sociale / Ndihmat Humanitare / Paqja dhe Siguria etj.
Me ndihmat monetare të ShBA, si formë apo si projeksion i “soft power” ndihmohet e gjithë bota, “ForeignAssistance” u ofrohet vendeve të botës me qëllim të mbështetjes së paqes globale, sigurisë dhe përpjekjeve zhvillimore, si dhe si formë e ndihmës humanitare gjatë krizave.

Qeveria amerikane ofron ndihmë për shtetet e botës sepse për ShBA-n ndihma është strategjikisht, ekonomikisht dhe moralisht e domosdoshme, e po ashtu dhe jetike për sigurinë kombëtare.
ForeignAssistance.gov është portali kryesor i qeverisë për publikimin e të dhënave rreth ndihmës monetare të ShBA. Portali shërben si burim qendror për të dhënat buxhetore dhe financiare të gjeneruara nga agjencitë qeveritare të ShBA, të cilat agjenci e menaxhojnë volumin e “ForeignAssistance”, në përputhje me angazhimin e qeverisë së ShBA për transparencë.

Në databazat e portalit figurojnë të dhënat për ndihmat vetëm nga v. 2001 e këndej – me ndihmën e filterimit i veçova ndihmat dhënë Kosovës dhe Shqipërisë përgjatë 2 dekadave, 2001-2024.

[ Ndihmat monetare “ForeignAssistance” të ShBA për Shqipërinë > 2024 – 2001 ]
18.470.118 $ + 38.540.120 $ + 52.403.101 $ + 24.431.577 $ + 54.677.676 $ + 24.403.315 $ + 17.675.447 $ + 28.647.637 $ + 28.279.755 $ + 28.997.326 $ + 26.784.039 $ + 26.688.826 $ + 37.150.619 $ + 27.651.813 $ + 36.961.118 $ + 53.709.674 $ + 30.840.134 $ + 34.569.458 $ + 53.571.750 $ + 43.534.710 $ + 58.085.903 $ + 50.922.586 $ + 42.815.675 $ + 55.716.821 $

[ Ndihmat monetare “ForeignAssistance” të ShBA për Kosovën > 2024 – 2001 ]
253.100.406 $ + 70.347.129 $ + 97.830.378 $ + 56.933.570 $ + 59.171.456 $ + 75.312.441 $ + 51.735.107 $ + 101.637.780 $ + 47.461.911 $ + 53.558.610 $ + 71.920.081 $ + 59.457.313 $ + 29.531.841 $ + 36.245.383 $ + 34.951.772 $ + 58.899.247 $ + 8.275.522 $ + 3.317.909 $ + 1.214.597 $ + 75.030.863 $ + 1.258.332 $ + 412.082 $ + 5.896.000 $ + 83.001.023 $

[ ngjitur grafika: Sky Division, Shkurt 2025 – Burimi: ForeignAssistance.gov ]

Moska e Stalinit, Roma e Tretë, dhe Porti i Pesë Deteve!- Esé nga SENAD GURAZIU

[ Roma (e romakëve) dhe veset e qyteteve “7-kodrinore” ]

Duke kërkuar diç rreth “Fontanës së Miqësisë së Popujve” të Moskës (anise në kohë lufte “miqësia” e Rusisë ndaj popujve tingëllon pothuaj si ironi, mirëpo në kuptimin artistik më duhej fontana, është diç si monument i Sovjet-Rusisë, si vepër artistike, fjala është për një grup rrethor skulpturash të florinjta, thuase hedhin valle rreth fontanës), në kërkim e sipër rastësisht e gjeta një grafikë të vjetër, të v. 2000 (shih ngjitur) ku paraqitej hidrografia e Moskës dhe e rrethinës që e lidh me 5 detet, dhe kështu grafika ma kujtoi frazën, apo nofkën ‘Moska, Porti i Pesë Deteve’.

Dihet që Moska ka shumë emra simbolikë, njihet me lloj-lloj emrash, thuase gjatë historisë rusët e kanë ‘përkëdhelur’ qytetin e tyre madhështor duke e pagëzuar me lloj-lloj nofkash të ndryshme. Si psh. ‘Moska, Qytet në Shtatë Kodra’ (po, ekzakt-njësoj sikur dhe Roma e romakëve), pastaj emri tjetër ‘Moska, Roma e Tretë’ (sepse Moska, sipas rusëve është vazhdimësi i madhështisë së Romës romake), ose nofka tjetër ‘Moska, me Kupolat e Arta’, ose tjetra ‘Moska, Qyteti Gurbardhë’, dhe ndoshta njëra nga nofkat më të çuditshme ‘Moska, Porti i Pesë Deteve’.

Kësaj “Moskës së Pesë Deteve” do i rrekemi sadopak më gjerësisht – sapo ta “rrahim pakëz nofkën 7-kodrinore” të qyteteve.

Kur thuhet “Qyteti i Shtatë Kodrave” zakonisht kjo frazë i referohet Romës, thuhet se Roma qe ndërtuar në shtatë kodra. Legjenda thotë se Remi dhe Romuli themelet e para të qytetit i nisën në kodrën Palatina në v. 753 pes. Dhe se kodrat e mëpastajme si zgjerim fillimisht nënkuptonin vendbanime të vogla, diç si vendbanime ende jo të “grupuara” (në një qytet). Disa shekuj më vonë, në fillim të shekullit IV pes., thuhet se u ndërtuan dhe muret për t’i mbrojtur shtatë kodrat (i bie pakashumë ‘shtatë lagje-bregoret’ e Romës fillestare).

Shtatë kodrat e Romës origjinale atëbotë ndodheshin në lindje të lumit Tiber (ku ndodhen dhe sot e kësaj dite, kuptohet, kodrat s’kanë lëvizur, ende janë aty ku ishin, në lindje të Tiber, por qyteti do rritej – do i mbulonte dhe 3-4 kodra tjera : ) Shtatë kodrat origjinale më vonë do përfshiheshin dhe brenda mureve (të Romës fillestare, do bëhej dmth. qytet i fortifikuar). Shtatë kodrat e Romës ishin Aventina (lat. Aventinus), Kalia (Caelius), Kapitolina (Capitolinus), Eskilina (Esquilinus), Palatina (Palatinus), Kirinalia (Quirinalis), Viminalia (Viminalis).

Edhe ‘Shtatë Kodrat e Moskës’ mëton t’jetë diç si një emër historik i disa pjesëve kodrinore, mbi të cilat qe ndërtuar Moska. Legjenda e Shtatë Kodrave të Moskës (si analogji me Kodrat e Romës romake) është e njohur që nga shek. XVI. E megjithatë s’është vetëm Roma, as jo vetëm Moska… që janë preokupuar me legjendat “7-kodrinore”. Bota i ka dhe shumë qytete të tjera që vazhdojnë me t’njëjtin pretendim “7-kodrinor” (të paktën dhe afër 100 qytete të tjera).

Psh. idenë e “7 kodrave”, njësoj me shembullin e Romës, e ndjek dhe Kievi (i Ukrainës), Lisbona (e Portugalisë), Stambolli (i Turqisë), Uashingtoni (i ShBA), Mumbai (i Indisë), Jerusalemi (i Izraelit), Amani (i Jordanisë), Meka (e Arabisë), Teherani (i Iranit), Madridi, Barcelona (të Spanjës), ​​Bergamoja (e Italisë), Bristoli, Liverpuli, Edinburgu (të Britanisë), Athina (e Greqisë), Bergeni (i Norvegjisë), Brukseli (i Belgjikës), Bukureshti (i Rumanisë), Plovdivi (i Bullgarisë), Praga (e Rep. Çeke)… etj. ne i radhitëm nja ~20 qytete “kodrinore”, por listës duhet shtuar sëpaku + nja 80 qytete “7-kodrinore” të botës : )

Sa për nofkën ‘Moska, Roma e Tretë’ thuhet se është koncept teologjik dhe politik, koncept që e sheh Moskën si pasuese të Romës së lashtë, dhe kështu bota ruse (në idealizimet e rusëve) shihej si vazhdimësi e madhështisë së Perandorisë Romake. Termi “Roma e tretë” ka t’bëjë dmth. me çështjen e qytetit pasardhës të “Romës së Parë” (Roma, e Perandorisë Romake të Perëndimit) dhe “Romës së Dytë” (Kostandinopojes, si Romë e Perandorisë Romake të Lindjes).

[ Moska, “Porti i Pesë Deteve” – Nofka e Stalinit për Moskën ]

Ndoshta njëra nga nofkat më të çuditshme të Moskës, “Porti i Pesë Deteve”. Dhe mjaft interesante, qëkur Moska s’ka asnjë det afër, përkundrazi, ndodhet të paktën disa qindra kilometra nga deti më i afërt. E megjithatë Moska nga rusët “përkëdhelet” me konsideratën e të qënit port detar, madje “port i pesë deteve”. Si është e mundur nëse me qindra km larg detit, dhe pse kjo nofkë? Madje (sipas prof. Alexey Skopin) kjo “nofkë” s’ka pse i takon vetëm Moskës, sepse çdo qytet që ka lidhje ujore me Moskën mund të konsiderohet njësoj, “Port i Pesë Deteve”, psh. qyteti Kazan, Volgograd etj.

Dmth. as gjeografia dhe as hidrografia e rrethinës së Moskës nuk ndihmojnë gjë rreth shpjegimit të “nofkës”. S’ka det afër, ekziston vetëm lumi i Moskës, disa rezervuarë dhe liqene. Dalja më e afërt në det do ishte nëse ndiqet ruta kah Deti Baltik (ku ndodhet dhe Shën Petersburgu). Por kjo “ide” prapë i bie se është rreth 600 km larg Moskës.
Në përgjithësi, ideja për ta bërë Moskën “port me pesë dete” është krykëput staliniste. Ishte vetë Stalini ideatori, ai që e pati “shpikur” nofkën, ose frazën.

“Porti i Pesë Deteve” është dëshmi e ambicjeve strategjike të Rusisë sa i përket tregtisë detare dhe logjistikës, fraza qe adaptuar për shkak të Kanalit të Moskës, i cili siguron lidhje me pesë dete, Detin Baltik, Detin e Bardhë, Detin Kaspik, Detin Azov dhe Detin e Zi. Kanali prej 128 kilometrash është një arterie e lundrueshme që e lidh lumin Moska me lumin e madh Vollga. Qe ndërtuar nga të burgosurit e Gulagut, sëpaku 200.000 të burgosur, nën drejtimin e policisë sekrete sovjetike, nga v. 1932 deri 1937. Fillimisht do quhej “Kanali Moskë-Vollgë”, por në v. 1947 qe riemërtuar “Kanali i Moskës”.

Kanali lidhet me lumin Moska në Tushino (zonë në veri-perëndim të Moskës), nga ku lidhet pastaj me lumin Vollga në qytetin Dubna. Gjatësia e kanalit është 128.1 km, thellësia minimale është 5.5 metra. Diç si kuriozitet i Dubna është se aty ndodhet njëra nga statujat më të larta në botë e Leninit (25 metra e lartë), e ndërtuar në v. 1937, pikërisht ku bashkohen Vollga dhe Kanali i Moskës. Si “detaj” i kuriozitetit është se dhe Stalini e kishte aty statujën e lartë, njësoj si komrad Lenini, por më vonë statuja e tij qe çmontuar, qe hequr, nuk e donin më, pati qenë diç si “destalinizim” i sovjetëve : )

Më vonë, në vitet 1950, në Volgograd do ndërtohej dhe një kanal tjetër i madh, 101 km i gjatë, mes lumenjve Vollga dhe Don. Ky kanal mundësonte hyrjen nga Vollga në Detin Azov, dhe më pas në Detin e Zi.

Nëpërmjet “Kanalit të Moskës”, Moska lidhet me Hidro-Sistemin e Unifikuar të Rusisë (Evropiane), një sistem i madh kanalesh dhe lumenjsh , i cili krijon akses në pesë dete; siç e cekëm Detin e Bardhë, Baltik, Kaspik, Azov dhe Detin e Zi. Përveç transportit, kanali siguron dhe rreth gjysmën e ujit për konsum të Kryeqytetit, si dhe brigjet e liqeneve të shumtë përdoren si zona rekreacioni. Madje dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, kanali do e kishte një rol jashttë rëndësishëm në mbrojtjen e Moskës.

Ambicjet e Stalinit kishin t’bënin me industrializimin sa më t’shpejtë të vendit. Në mbarë Bashkimin Sovjetik do nisnin ndërtime të shumta, qenë ndërmarrë projekte të mëdha. Ndërmarrjet më ambicioze të ndërtimtarisë komuniste ishin kanalet. Këto do ishin dhe projektet më famëkeqe, meqë do ndërtoheshin nga të burgosurit, do u merrnin jetën mijëra të burgosurve.

Njëkohësisht, përveç kanaleve dhe mega-projekteve të tjerë, Stalini do e startonte dhe planin e madh për rindërtimin e Moskës. Qyteti duhej të modernizohej për t’qenë një kryeqytet i përshtatshëm, Moska duhej t’ishte mbresëlënëse për kombin e ri ambicioz, për kombin e madh dhe përparimtar sovjetik. Në fund të viteve 1920 Kryeqyteti megjithatë ende dukej mjaft ‘provincial’. Dihej dhe shkaku pse Moska pati ngelur mbrapa, ishte mjaft e prapangelur sa i përket zhvillimit. Sepse gjatë epokës perandorake Moska thuase qe ‘harruar’, pjesa dërrmuese e zhvillim-përparimit do përqendrohej në kryeqytetin e Carit, në Shën Petersburg.

Stalini e filloi ndërtimin e sistemit të metrosë për Moskën, ia filloi me ndërtimin e rrugëve të reja, madje dhe do i zgjeronte rrugët ekzistente. Lidhur me zgjerimet rrugore, në disa raste do i zhvendoste dhe ndërtesat, insistonte të hiqej qafe çdo gjë që mund t’ia zinte “udhën” ndonjë rruge a perspektive të re.

Për ta furnizuar Moskën ambicioze me sasi të mjaftueshme uji të pijshëm dhe industrial, si dhe për t’i dhënë qasje Moskës në transportin detar, Stalini urdhëroi ndërtimin e kanalit në mënyrë që t’lidheshin lumi Moska me lumin Vollga. Anise kjo s’pati qenë ide e re, që në shek. XVIII për herë të parë si ide ambicioze i pati shkrepur Pjetrit të Madh, por që dmth. s’do ketë mundur ta realizonte, sepse projekt gjigant.

Pas përfundimit të mega-projekteve prej kanaleve, për moskovitët dhe për mjaft zona tjera sovjetike qe bërë e mundur arritja në pesë detet pa zbritur kurrë nga anija. Pa patur fare det Moska tashmë lidhej me Detin e Bardhë, Baltik, Kaspik, me Detin e Zi, me Detin Azov. Siç e përmendëm më lart, fraza “Moska, Porti i Pesë Deteve” qe krijuar nga vetë Stalini – u shqiptua nga vetë ai me rastin e ceremonisë së inaugurimit të Kanalit të Moskës, në v. 1937. Moska do zhvillohej nga Stalini, do bëhej diç si “nuse metropolistike” sovjetike e buzëqeshur, Stalini do ndërtonte, rindërtonte, do i zgjeronte me rrugë, me parqe e me sheshe, do ta bënte Moskën Kryeqytet madhështor… por ja që sovjetët megjithatë do ia hiqnin skulpturën në Dubna.
Vallë a nuk është e çuditshme, gjithë ato bëma e kontribute për Moskën, gjithë ato ndërtime, askush si ai s’i pati “shtrydhur” të burgosurit e ngratë, askush s’e pati përbuzur më shumë se ai jetën e varfanjakëve, humanizmin, të drejtat bazike të njeriut, e pati pushtuar Berlinin, e mori gjysmën e Gjermanisë, e shkeli si deshi gjysmën e Evropës me çizmet e kuqe, e ndërtoi 2-3 vite pas Amerikës bombën atomike, gjithë ato arritje për Sovjet-Rusinë… e megjithatë nuk e “donin”, skulptura e tij s’e meritonte të rrinte aty përkrah asaj të Leninit në Dubna : )

(ngjitur: skulptura më e lartë në botë e Leninit, ne Dubna, dhe hidrografia e Moskës si “port i 5 deteve”)

Referencat:
1. Infoservices International, Inc., 2000
2. Donald Ostrowski – “‘Moscow the Third Rome’ as Historical Ghost”, 2006
3. Alar Laats – “The concept of the Third Rome and its political implications”
4. Alexandra Guzeva – “Gateway to Russia”, 2022
5. The Exhibition of Achievements of National Economy (VDNH), Moscow

Teleskopët vëzhgojnë një valë radioje masive nga një objekt i ndritshëm dhe i hershëm në univers

VOA Marrë nga Associated Press

Teleskopët në mbarë botën kanë vëzhguar një valë gjigande radioje që rrjedh nga një kuazar që daton në 1 miliard vitet e para të universit.

Kuazari është një lloj i rrallë galaktike jashtëzakonisht i ndritshëm me një vrimë të zezë tejet masive në qendër.

Sa dyfishi i shtrirjes së galaktikës tonë, Rruga e Qumështit, kjo valë radioje është më e madhja e zbuluar ndonjëherë kaq herët në historinë e universit, thanë astronomët të enjten.

Valë të tilla radioje nuk janë diçka e rrallë në hapësirën kozmike. Por kanë qenë të pakapshme në universin e largët të hershëm, deri më tani, për shkak të sfondit të errët të mikrovalëve të mbetura nga fenomeni i krijimit, që quhet Big Bang.

“Arsyeja pse mund të vëzhgohet nga Toka, edhe pse është kaq larg, është madhësia ekstreme e objektit”, tha përmes një deklarate Anniek Gloudemans me “NoirLab” pranë Fondacionit Kombëtar të Shkencës.

Observatorët në Evropë, Havai dhe Teksas kontribuuan në studimin e publikuar në “Astrophysical Journal Letters”. Vala e radios me dy tehe vlerësohet të ketë një shtrirje prej të paktën 200,000 vite dritë. Një vit dritë është rreth 9.3 trilion kilometra.

I zbuluar disa vite më parë, kuazari që lëshon këtë valë gjigande radioje u formua kur universi kishte rreth 9% të moshës aktuale, ose brenda 1.2 miliardë viteve të para.

Disa nga objektet më të ndritshme në univers, kuazarët janë bërthama galaktike me gaz dhe pluhur që bien në një vrimë të zezë, duke çliruar një sasi të jashtëzakonshme energjie që i bën ata jashtëzakonisht të ndritshëm. Masa e këtij kuazari është sa 450 milionë herë masa e diellit tonë me një vrimë të zezë që nuk është veçanërisht masive.

Parada planetare- Marsi do të ‘zhduket’ javën tjetër

Gjashtë planetë të sistemit tonë diellor pritet të shfaqen në qiellin e natës në një fenomen të çuditshëm të quajtur shpesh “parada planetare” gjatë ditëve në vijim, por një prej tyre do të zhduket përkohësisht.

Marsi, Venusi, Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni do të jenë të dukshëm njëkohësisht, të shtrirë në një hark të madh në qiellin e natës.

Venusi, Marsi, Jupiteri dhe Saturni janë katër nga pesë planetët që mund të shihen me sy të lirë, me vetëm Merkurin që mungon, ndërsa Neptuni dhe Urani do të kërkojnë një teleskop për t’u vëzhguar për shkak të distancës së tyre të madhe nga Toka.

Megjithatë, ndërsa këta planetë lëvizin në qiell në këtë “paradë”, pritet që Marsi të zhduket papritur, pasi do të kalojë direkt pas Hënës së plotë.

Kjo quhet “fshehja” i Marsit dhe pritet të ndodhë me 13 janar.

Fshehja e Marsit ndodh kur, nga perspektiva e Tokës, një objekt tjetër (si Hëna ose një planet tjetër) rreshtohet në mënyrë të përsosur me Marsin dhe e fsheh atë për shkak të madhësisë së tij më të madhe të dukshme në qiell.

“Po të mund të shihni vetëm një ngjarje qiellore këtë janar, shiheni këtë,” tha Lidhja Astronomike në udhëzuesin e saj për vëzhgimin e qiellit të natës.

Marsi do të qëndrojë i fshehur për rreth një orë, duke dalë nga ana tjetër e Hënës dhe duke shkëlqyer i kuq në qiellin e errët.

Lidhja Astronomike ka publikuar kohët për fillimin dhe mbarimin e fshehjes në të gjithë vendin dhe këshillon përdorimin e dylbive për ta kapur ngjarjen në gjithë shkëlqimin e saj.

Përveç fshehjes dhe përfshirjes së tij në “paradën planetare,” Marsi po arrin gjithashtu “kontrastin” këtë muaj. Kjo ndodh kur Marsi, Toka dhe Dielli rreshtohen në mënyrë që Toka të jetë direkt mes Marsit dhe Diellit.

Në këtë rast, Marsi është më afër Tokës në orbitën e tij, duke e bërë të duket më i ndritshëm dhe më i madh në qiellin e natës.

Image

“Kjo është periudha kur planeti është më afër Tokës, duke e bërë atë të duket më i madh dhe më i ndritshëm. Për Marsin, kontrastet ndodhin rreth çdo dy vjet,” shpjegoi Preston Dyches i NASA-s në një video udhëzuese për vëzhgimin e yjeve “What’s Up: January 2025”.

Sa i përket kapjes së pamjes më të mirë të “paradës planetare”, e cila do të jetë e dukshme për shumicën e janarit, nata e 21 janarit mund të jetë më e përshtatshmja. Kjo sepse Hëna do të jetë e ndriçuar vetëm gjysmë dhe do të ngrihet pas mesnate, duke reduktuar ndotjen nga drita.

“Do të gjeni Venusin dhe Saturnin në jugperëndim për disa orë të para, ndërsa Jupiteri shkëlqen lart në qiell, dhe Marsi ngrihet në lindje. Urani dhe Neptuni janë gjithashtu aty, teknikisht, por nuk shfaqen si ‘planetë të ndritshëm’,” tha Dyches.

Gjithashtu, vetëm disa ditë më parë, më 17 dhe 18 janar, Venusi dhe Saturni do të afrohen shumë pranë njëri-tjetrit në qiell.

“Mbani mend, ata janë në të vërtetë qindra miliona kilometra larg në hapësirë, kështu që kur i vëzhgoni, po shikoni nëpër gjithë sistemin diellor!” tha Dyches. / Newsweek – Syri.net

(EF) EPI, 2024 – Indeksi i Aftësisë me Anglishten (116 shtete)- Nga SENAD GURAZIU

(…holandezët janë njohës të shkëlqyer të Anglishtes, ka mbi 1 dekadë i prijnë Indeksit botëror – unë e dija se dhe shqiptarët, gjithmonë ashtu kam pandehur…)
Raporti EF EPI 2024 (English Proficiency Index) thotë se niveli i aftësisë me Anglishten duke rënë për 4 vjet radhazi, 60% të vendeve të botës (116 shtete) në Indeks shënojnë rënie të lehtë për v. 2024, krahasuar me vitin pararendës. Raporti flet gjithashtu për boshllëkun e vazhdueshëm gjinor, në 40 vende të botës aftësia e meshkujve me Anglishten është dukshëm më e lartë se aftësia e femrave (për 20 pikë, e më shumë). Diç si lajm i mirë, si pozitivitet i raportit qenka se femrat afrikane vazhduakan me përmirësimin e aftësisë së tyre me Anglishten.
Në përfundimin e raportit thuhet se në Evropë aftësitë me Anglishten kanë pësuar “zbutje”, në Azi kanë filluar me dobësimin, ndërsa në Lindjen e Mesme ka rritje të qëndrueshme. Edhe mesatarja rajonale e Amerikës Latine për 2024 ka ngelur e qëndrueshme. Raporti i v. 2024 thotë se aftësia gjuhësore me Anglishten lidhet dhe me statistikat e tjera të zhvillimit ekonomik dhe të avancimit të njeriut.
***
Nuk mohohet fakti se Anglishtja është gjuhë “de facto” si mjet ndihmës, si gjuhë “ndërmjetësuese” e komunikimit për njerëzit anembanë botës – thotë Education First (EF). Jo vetëm në rastet institucionale, a të biznesit, u shërben të gjithë atyre që në ndonjë moment s’e kanë një gjuhë tjetër të përbashkët.
Lidhur me misionin e tyre, shoqata suedeze Education First (EF), që nga 2011 vit për vit e publikon Indeksin e Aftësisë gjuhësore me Anglishten (të ashtuquajturin “English Proficiency Index”). Ata thonë, nëse ta krahasonim me botën 30 vjet më parë, tashmë natyrisht më shumë njerëz e kuptojnë dhe e flasin Anglishten botërisht, por kjo nuk do t’thotë se niveli i aftësisë me Anglishten është duke u rritur. Në fakt, të dhënat e tyre treguakan të kundërtën.
Themeluar në v. 1965 (në Suedi), Education First tashmë i ka 646 zyra dhe shkolla anembanë botës, në 114 vende të ndryshme, numri i të punësuarve pranë EF është rreth 52.000 njerëz.
Që nga v. 2011, Education First e përcjell situatën sa i përket Anglishtes, interesohen se në cilat shtete a rajone të botës aftësia gjuhësore me Anglishten është duke u rritur, apo eventualisht duke rënë. Patën filluar me 80 shtete, tani i përcjellin 116 shtete, nga viti 2018 edhe Shqipërinë (Kosova nuk është). Për raportin e Indeksit 2024, thuhet se i kanë analizuar rezultatet e 2.1 milionë personave që i kanë marrë testet e tyre të Anglishtes EF SET gjatë v. 2023.
Bazuar në rezultatet e testeve nga 116 vende të botës, edhe për v. 2024 pozicioni 1 i takon Holandës. Holandezët janë njohës të shkëlqyer të Anglishtes, por kjo s’është diç e re, duke filluar nga v. 2011, pozicioni 1 i pati takuar 2-3 herë Suedisë, 1 herë Norvegjisë (nëse s’gabohem), dhe 1 herë tjetër Danimarkës… gjithmonë pastaj holandezët do i prinin Indeksit.
Duke shfletuar Raportin e 2024, më bëri “përshtypje” kërcimi i Kroacisë në pozitën 5, dmth. më të mirë se danezët, se portugezët, austriakët, më të mirë se gjermanët… andaj më shkrepi ta “studioj” dhe përmirësimin e Shqipërisë. Ra përmirësimi i Kroacisë dhe vendosa ta “studioj” gjithë historinë e Indeksit, i kërkova të dhënat e viteve pararendëse, deri tek v. 2011. Jo për “inat”, madje i thashë bravooo Kroacisë, por thjesht më interesonte sepse gjithmonë kam pandehur ndryshe : )
Doli se të dy shtetet, Kroacia dhe Shqipëria figuronin vetëm nga v. 2018 e këndej.
Pozita e Shqipërisë ndër vite është endur nga 52 (v. 2018) e deri në pozitën 43 (v. 2024), anise paska qenë dhe në pozitën 39, madje 2 herë. E qartë, edhe Kroacia edhe Shqipëria nga v. 2018 e këndej duke përparuar, duke u përmirësuar, mirëpo kur Shqipëria në pozitën 52, Kroacia ishte në pozitën 17 – ashtu-kështu disa herë pozitë më e lakmueshme.
Tashmë përmirësimi i Kroacisë rezulton me pozitën 5, kjo arritje s’është pak, fjala është botërisht. Ndër 116 shtete të botës, Kroacia e 5-ta. Dhe kjo ishte ajo “pika ku do ia niste dhe indeksi i habisë” sime – nuk di pse por unë gjithmonë kam pandehur, gjithmonë kam supozuar se shqiptarët janë disa herë më të mirë me Anglishten… se të gjithë të tjerët e Ballkanit. Jo vetëm me Anglishten por me akëcilën gjuhë të botës.
“Supozimi” im madje mund dhe të ilustrohet si justifikim, psh. kur i dëgjon shqiptarët tek flasin Anglisht, ta zëmë krahasuar me sllavët, qofshin serbë, malazezë a rusë, apo krahasuar me italianët, krahasuar me francezët… etj., shqiptarët e flasin Anglishten disa herë më rrjedhshëm dhe më kulluar. Sepse “gjuha” e tyre është super-e përthyeshme dhe e zhdërvjellët, është gjuhë e trajnuar natyrshëm, pa sforcime, Shqipja mundëson gjithçka; shqiptarët aq lehtë mund t’thonë “y”, mund të thonë “th”, “dh” etj. etj.
Ja tashmë doli “ndryshe”, diç që nuk e prisja, jo vetëm Kroacia, por madje dhe Serbia qenka në pozitën 24, i bie pothuaj “20 herë” para Shqipërisë. Sa për malazezët këta s’figuruakan fare, njësoj si dhe kosovarët. Ndoshta dhe më mirë, pa statistika s’mund as të gjykosh, s’ke si thua diç as hiç pa të dhënat : )
– – – Kroacia dhe Shqipëria, 2018-2024
2024 – Kroacia >  5  / Shqipëria > 43 (116 shtete)
2023 – Kroacia > 11 / Shqipëria > 39 (113 shtete)
2022 – Kroacia > 11 / Shqipëria > 47 (111 shtete)
2021 – Kroacia > 11  / Shqipëria > 39 (112 shtete)
2020 – Kroacia > 13  / Shqipëria > 43 (100 shtete)
2019 – Kroacia > 14  / Shqipëria > 50 (100 shtete)
2018 – Kroacia > 17  / Shqipëria > 52 ( 88 shtete)
– – – – – – – – – – – –
nga 2011-2017 – Pa Kroacinë    / Pa Shqipërinë  ( 80 vende)
Report EPI 2024 Edition – Download

NASA përgatit fluturimin historik, sonda Parker do të tentojë të afrohet me atmosferën e Diellit

Sonda Parker e NASA-s është vetëm disa ditë larg fluturimit më të afërt me Diellin – ose përmes shtresave të tij të jashtme, në varësi të mënyrës se si e shikoni këtë manovër – në një përpjekje të guximshme për të zbuluar sekretet e yllit tonë. Që nga nisja e saj në vitin 2018, anija kozmike e vogël, që peshon më pak se një ton, ka kryer fluturime me shpejtësi rekord. Por në prag të Krishtlindjeve, ajo do të bëjë fluturimin më të afërt me Diellin ndonjëherë.

Parker do të zhytet drejtpërdrejt në atmosferën e sipërme të Diellit dhe do të mund të mbledhë të dhëna të vlefshme për atë që po ndodh atje. “Thjesht, ne duam të gjejmë vendlindjen e erës diellore”, tha Nicky Fox, shef i Shkencës në NASA. Kjo zonë në të cilën do të hyjë Parker njihet si korona. Gjatë eklipseve diellore, korona duket si një aureolë drite që rrethon yllin.

Pavarësisht nga madhësia e tij dhe roli si qendra e ekzistencës sonë, shumë aspekte të Diellit mbeten ende të mbuluara me mister – një prej tyre është korona. Përkundër faktit që korona është qindra herë më e nxehtë se sipërfaqja e Diellit, duke arritur temperatura deri në 3.6 milionë gradë Fahrenheit, shkencëtarët ende nuk bien dakord për arsyen e kësaj; a nuk duhet që rajoni më afër bërthamës të jetë më i nxehtë?

Korona gjithashtu mendohet të jetë burimi i erës diellore, një rrjedhë e vazhdueshme grimcash. Pra, për të kuptuar më shumë rreth saj, Parker duhet të afrohet më shumë. Në të vërtetë, ajo ka qenë afër Diellit më parë, por kurrë nuk ka depërtuar kaq thellë. Dhe natyrisht, ekziston sfida inxhinierike e frikshme për të krijuar një sondë që është e shkathët, por mjaft e fortë për t’i mbijetuar temperaturave ekstreme – dhe ndryshimeve të temperaturës – me të cilat do të përballet.bw

Gjuha shqipe si tipar themelor i përbashkësisë etnike dhe kombëtare- Nga Akademik GJOVALIN SHKURTAJ

Ta shkruajmë, ta flasim e ta ruajmë me dashuri dhe kujdes

Ky vit, sikundër është bërë e ditur edhe zyrtarisht në tubimet e rëndësishme të datës 21 e 22 nëntor, po mbyllet me një njoftim shumë të rendësishëm për kulturën shqiptare. Mbas një pune katërvjeçare ka mbaruar së hartuari në dorë të parë “Fjalori i përditësuar i Gjuhës Shqipe “një nga projektet e mëdha të Akademisë sonë të Shkencave. Ky fjalor, sikundër u kumtua në tubimin e datës 22 nëntor “do të përmbajë rreth 120,000 njësi, gati trefishi i fjalorit aktual”.

Si gjuhëtar dhe si një prej anëtarëve të Redaksisë e si drejtues i një prej grupeve të punës për hartimin e këtij Fjalori, dëshiroj të shpreh harenë dhe gëzimin që kjo vepër po përfundon me sukses dhe vjen si fryt i një bashkërendimi të shumë forcave shkencore nga të gjitha trojet shqiptare e nga diaspora. Ky Fjalor duhet përshëndetur e mirëpritur, duke e vlerësuar si një thesar të madh dhe shumë e rëndësishëm të pasurisë leksikore, kuptimore, frazeologjike dhe termave të degëve të ndryshme të dijes e të jetës së përditshme të popullit shqiptar. Fjalori sjell prurjet nga dy kahet kryesore të përdorimit të shqipes së sotme: nga gjuha letrare e shkruar dhe e folur, po edhe nga gjuha e folur popullore e nga dialektet e të folmet e shqipes. Me këtë rast, po ritheksojmë edhe disa detyra që mendoj se mbeten me rëndësi të dorës së parë edhe mbas publikimit të Fjalorit e kur do të hidhet për konsultim të gjerë publik.

Së pari, dëshiroj të ritheksoj segjuha është pjesë themelore dhe shprehësja më e dukshme e identitetit të shqiptarëve, është “palca” dhe shprehësja e shqiptarisë, është tipari dallues më kryesor i mbijetesës sonë si komb. Shoqëria e sotme shqiptare, në radhë të parë shkolla dhe institucionet zyrtare e publike (shtetërore dhe private) duke mos u shkëputur nga tradita e mirë që e kemi pasur dhe e kemi, duhet të punojmë më shumë për formimin e një koncepti të drejtë për detyrimet dhe pengun qytetar dhe atdhetar që ka secili shqiptar ndaj gjuhës së vet amtare.

Mbi të gjitha, kudo e kurdoherë, ka qenë dhe mbetet me vlerë kujdesi dhe kërkesa e rreptë e shtetit dhe e të gjitha institucionve publike për zbatimin gjuhës zyrtare. Dhe kjo, sikundër e dimë të gjithë, nuk është një punë që për herë të parë sot, por qysh në hapat e parë të shtetit shqiptar. Po përmend edhe një herë se, këtu e 111 vjet më parë, në mbështetje të vlerësimit për pranimin e gjuhës shqipe si gjuhë të shtetit shqiptar nga qeveria e Ismail Qemalit jepet pohimi dorëmbarë i këtij shtetari e diplomati të urtë:

Pas dëshirës dhe n’emën të Zotënies  së tij, Kryetarit të qeverriës, botojmë këtë lajmim: Duhet të gjithë t’a dijnë mirë se, ç’ në ditën fatbardhë që kur Shqipëria dolli më vehte, gjuha shqipe u ba gjuha zyrtare e vendit.Tani, në ç’do degë t’administratës, n’a  lipsen nëpunës të cilët t’a njohin mirë, me shkrim e këndim, gjuhën amtare…Edhe nëpunësit që ndodhen në shërbim do të japin provim në gjuhën shqipe: ata që do të tregohen të zotët, do të konfirmohen në punën që kanë; ata që nuk do të dinë mirë gjuhën shqipe, do të munt të kërkojnë kohë që t’a mësojnë në qoftë se  kanë dëshirë të mbeten në shërbim.”(”Lajmim”, botuar  në gazetën “Përlindja e Shqipëniës”, Viti I, nr.6,17/30 gusht 1913.)

Ai synim i mbarë i Qeverisë së Parë  Shqiptare na ka shtyrë e na nxit edhe  në të gjitha qëndrimet, vlerësimet e shkrimet tona për mbrojtjen dhe ruajtjen e gjuhës shqipe nga shteti dhe nga krejt shoqëria shqiptare.Pikërisht atë ide dorëmbarë e frymëgjatë  të Ismail Qemalit kam pasur parasysh në reagimet e mia të kohëve të fundit të shprehura edhe në artikullin tim ”Shqetësime dhe propozime për kulturën e gjuhës së shtetitdhe në  shumë  artikuj e intervista të  miat. (Gazeta “Sot”, 20 nëntor, 2013, f.17.) dhe në librat e mi “Urgjenca gjuhësore” (2015, 2017) dhe “Kultura e gjuhës sot” (Tiranë, 2022).

Urojmë që vepra “Fjalorit i Përditësuar i Gjuhës Shqipe”, jo vetëm të sjellë sa më të plotë thesarin leksikor e frazeologjik të shqipes, po edhe të shërbejë për ta shtuar kujdesin për kulturën e të shkruarit e të folurit në të gjitha mjediset e boimet e në gjuhën shqipe. Gjuha letrare standarde dhe të gjitha varietetet e ndryshme brenda saj kanë qenë dhe do të mbeten kurdoherë në lidhje  e ndërveprim me njëra-tjetrën dhe, po të shprehemi me një figurë letrare, ato janë si lëngjet  në  „enët komunikuese“. Ajo çka vjen nga  anët dhe rrethinat (periferitë), qoftë edhe e  turbullt  apo e pakulluar, herë  do të zbrapset nga vrulli më i fuqishëm  i ujërave të gjuhës letrare të njësuar, herë (përkundrazi) do të shkrihet, përzihet e, me kohë, do të kthjellohet në përbërjen e gjuhës letrare të përbashkët.

Së dyti, dua të theksoj se sot, ndryshe nga 51 vjet më parë, kur u u botuan Rregullat e Drejtshkrimti të Shqipes (1973),shqipja standarde zbatohet e përdoret në një kohë kur, për gëzimin e harenë e shqiptarëve, shpatullat e shqiptarisë e të rrezatimit të gjuhës shqipe nuk kanë qenë kurrë kaq të gjera e me mëtime përbashkuese gjithëkombëtare. E kemi për detyrë parësore që këtë rast fatlum  të kombit shqiptar: mundësinë e shkëmbimeve dhe të komunikimeve të lira e të shumëllojshme njerëzore, ekonomike, shkencore,  letrare e kulturore të bashkësive të ndryshme shoqërore ku janë sot shqiptarët në Ballkan, po edhe kudot gjetkë në Evropë e në SHBA etj.të mos e lëmë pa shfrytëzuar edhe për ndonjë rivështrim e përmirësim të normës drejtshkrimore e përgjithësisht për t’u hapur më shumë shtigje prurjeve të vlefshme e të domosdoshme në gjuhën letrare kombëtare të përbashkët edhe nga gegërishtja. Në mënyrë të veçantë duhet t’u qasemi pasurisë, larmisë dhe forcës shprehëse të leksikut e të frazeologjisë së krahinave të Veriut, të cilat, qoftë në masën që na janë fiksuar në letërsinë e autorëve që kanë shkruar në variantin letrar të gegërishtes, qoftë edhe nga gurra e gjallë e gegërishtes së folur apo nga folklori i Veriut, duhen vlerësuar e vështruar kurdoherë si burime të freskisë dhe prurjeve të domosdoshme për gjuhën letrare të përbashkët. Në ditët tona, plot 52 vjet mbas Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, mbas gjithë asaj pune të frytshme që kemi bërë e që na nderon faqe breznive të gjalla e atyre që do të vijnë, puna më e mirë është që, pa asnjë ngurrim e paragjykim krahinor, ta shpiem edhe më tej njohjen e thesarit leksikor të shqipes truallësore, t’i ndjekim edhe më ngultas përfaqësuesit e vjetër e të rinj të gjeografisë letrare shqiptare, duke marrë parasysh më shumë e më mirë lëndën që ndejnë botimet dhe ligjërimi publik në krejt hapësirat etnike e kombëtare shqiptare dhe, në përputhje me prirjet e kahet e zhvillimit të sotëm arsimor e kulturor të të gjitha trevave shqiptare në trojet kompakte ballkanike e, madje, deri në diasporën arbëreshe, t’u çelim shtigjet e nevojshme prurjeve më të vlefshme qoftë edhe kur na vijnë nga krahinat veriore. Mendoj se sikundër e shpreha qyhs në fillesë të këtij shkrimi, Fjalori i përditësuar i Shqipes do të sjellë një pasuri shumë të madhe e të vyer për njohjen, pasurimin dhe vlerësimin e rivlerësimin e tërësisë fjalësore e frazeologjike të gjuhës shqipe të sotme.

Në mënyrë të veçantë, u duhet bërë vend fjalëve nga gegërishtja që mund t‘i vlejnë saktësimit dhe diferencimit kuptimor, pa të cilat shpesh shqipja do të varfërohej e shëmtohej padrejtësisht. P.sh. në shqipen, ndryshe nga gjuhë të tjera, kemi fjalë të veçanta për të shënuar procesin e vdekjes tek njerëzit: vdes / des-vdiqa / diqa, vdekur / de:k a dekun dhe tek kafshët: ngordh-ngordha-ngordhur, cof-cofa-cof a cofun. Po ashtu, çmendem -u çmendaçmendur për njerëzit, kurse për kafshët përdoret ndërkrehet-ndërkrye-ndërkryer, prandaj nuk duhet thënë lopa e çmendur (përkthim i panevojshëm nga it. mucca pazza), sepse ne kemi në shqipen popullore pikërisht një fjalë të posaçme për procesin e ndërkyerejs së kafshëve. Këtë fjalë shqipe e ndeshim edhe në veprat e Kadaresë: ”…me studimin e trurit të ndërkryer të njeriut ballkanas” (Ra ky mort e u pamë, f.44). Fshatarët qeshin e shkrihen gazit kur dëgjojnë të thuhet në mediat tona lopa e çmendur, si një përkthim shatra-patra nga it. mucca pazza; apo kafshë të vdekura, shpend të vdekur (?!) kur kemi fjalët shqipe përkatëse: kafshë të ngordhura, shpendë të ngordhur.

Shkrimtarët shqiptarë më të lexueshëm e më në zë, si dhe përkthyesit më seriozë dhe hartuesit e fjalorëve dygjuhësh (shqip-gjuhë e huaj apo gjuhë e huaj-shqip) përditë e më shumë e kanë ndjerë të domosdoshme të qëmtojnë fjalë e mënyra të thëni të gegërishtes, që jo vetëm e pasurojnë dhe e begatojnë shqipen, po edhe i vlejnë përpikmërisë së të thënit dhe larmisë e shprehësisë stilistike të saj. Po japim vetëm ndonjë shembull më të thekur: Libri i I. Kadaresë ”Ra ky mort e u pamë”, si edhe  gati të gjithë librat e tij të këtyre tridhjetë vjetve të fundit, mund të shohim se gjithnjë e më shumë ka marrë fjalë e mënyra të thëni  të gegërishtes dhe këto, jo vetëm për ngjyresë vendi e karakterizim mjedisi, po edhe  thjesht si fjalë shqipe që shkrimtarit i duken më të përshtatshme për shprehjen e ideve e që përfshihen natyrshëm në indin gjuhësor të prozës së tij mjeshtërore. Po përmendim, ndër të tjera, fjalë të gegërishtes veriore e verilindore. Ato prurje pa dyshim janë pjesë e përditësimeve kuptimore e leksiko-frazeologjike që do të vihen në shërbim të shkruesve të shqipes, shkrimtarëve, gazetarëve dhe masve të gjera të dashanirëve të gjuhës shqipe.

Dialektet në çdo vend të botës, edhe kur nuk janë vënë në bazën kryesore të letrarishtes, kanë shërbyer e vlejnë kurdoherë si gurra të pasurimit e të larmisë shprehëse të gjuhëve të njësuara. Vënia e njërit nga dialektet në bazën a themelin e gjuhës së njësuar zyrtare pikërisht për arsye njësuese ka të bëjë në radhë të parë me zgjedhjen e trajtave fonetike e morfologjike, porse kjo nuk ua pret udhën aspak prurjeve të fjalëve, shprehjeve dhe mënyrave të të thënit nga krahinat e dialektit tjetër. P.sh.: në gjuhën e njësuar shqipe normë është fjala zjarr-i (ndez –in, ra-, i zjarrtë etj.), porse, ndërkaq, ndërsa nuk pranohen si normative format fonetike dialektore (përkat. ndez zjarmin, ra -, i zjarmtë), duhet t’u bëjmë vend me kënaqësi fjalëformimeve që kanë në bazë rrënjën zjarm, si zjarmi-a ”temperaturë e lartë”, zjarmëtar-i ”ai që ndez zjarrin”, zjarmishtë-a ”dhomë ku ndizet zjarri për ngrohje e gatim”.Të njëjtën gjë kemi vëne re e pohuar me kohë për dysorin errësirë-a / terr-i. Që të dy kanë një rrënjë të përbashkët (err), prandaj edhe normativistët kishin paraparë që terr-i të mbetej jashtë normës leksikore. Deri nja dhjetë vjet më parë, fjala terr-i  në gjuhën e shkruar përdorej vetëm nga Ismail Kadareja dhe ndonjë poet tjetër kryesisht në stilin poetik,  mirëpo  viteve të fundit kjo fjalë doli nga ”zinxhirët” krahinorë të gegërishtes dhe u lëshua mjaft dendur në gjuhën e shkrimit, duke u shpeshtuar në ligjërimin e artistik të shumë shkrimtarëve, që nga I. Kadareja e deri tek brezi i krijuesve më të rinj, të cilët i qasen fjalës terr për arsye të shkurtisë po edhe për arsye të vlerave të tjera, sidomos për nevoja ritmi, rime në vjershëri, ndërsa në stilin politiko-shoqëror fjala terr  po pëlqehet edhe për  një diferencim të karakterit terminologjik. (Kujtoni togfjalëshin terri informativ që aq dendur e me aq dobi u përdor nga opozita e dikurshme në betejën për barazinë e shprehjes e të pasqyrimit në televizionin publik).

Nevoja për fjalë, sidomos folje dhe mbiemra prejfoljorë të gegërishtes, ndihet më shumë në hartimin e fjalorëve dygjuhësh. Kështu, nga një shqyrtim përqasës i fjalësit shqip të ”Fjalorit italisht-shqip dhe shqip-italisht” të F. Lekës e Zef Simonit, mund të nxjerrim një sasi të madhe foljesh nga gegërishtja, të cilat janë më se të domosdoshme në shqipen e sotme letrare sepse u përgjigjen fjalëve të italishtes për të cilat nuk ka ndonjë sinonim a dysor tjetër të përshtatshëm.Kam bërë disa vjet më parë një shqyrtim të holësishëm të fjalëve dialektore nga gegërishtja që autorët i kanë përdorur për shpjegimin e shumë fjalëve të italishtes, si asnjanësoj ‚ neutralizare’, baltoj ‘infangare’, (krahas e në konkurrencë me baltos ‘infangare’), barohet ‘coprirsi d’erba’, befasoj ‘sorprendere’, befasohem ‘sorprendere’, bëzaj ‘dire, chiamare’, bigëzoj ‘biforcare’, bigoj ‘biforcare’, biroj ‘forare, bucchellare’ dhe shumë e shumë të tjera.

Dikur, madje, qysh në vitet e para pas Luftës së Dytë Botërore, kur ishte problem edhe buka e përditshme, slogani ishte “Sa më shumë bukë dhe kulturë për popullin” dhe, në fakt, krahas përpjekjeve për të siguruar bukën, gjithandej bëhej edhe një punë e madhe kundër analfabetizmit dhe synohej për të pasur një shkollim sa më të mirë të brezit të ri. Sot bukë e gjellë kemi më shumë, pra problemin e bukës e kemi zgjidhur, kurse pjesa e kulturës, sidomos e kulturës së gjuhës dhe e etnografisë së ligjërimit zyrtar e publik nuk është zgjidhur ashtu si duhet. Kemi dhënë shenja të pafalshme të një kulture të ndërprerë, sikundër e ka cilësuar me të drejtë një studiuese e përkthyese e njohur. (Shih:Donika Omari, Kulturë  e ndërprerë, Tiranë, 2009)

Shteti dhe institucionet shtetërore e përgjithësisht publike kanë mbajtur qëndrim të mefshtë e, ndonjëherë, edhe dukshëm  mospërfillës ndaj të shkruarit e të folurit të shqipes në zyrat dhe institucionet botuese, në gazetat, revistat dhe në fjalën publike. E kam thënë e shkruar edhe herë të tjera se, për fat të keq, ka më se njëzet e pesë  vjet që, kujdesi  i shtetit dhe i institucioneve shtetërore ndaj botimeve e kumtimeve zyrtare ka rënë në mënyrë të pafalshme. Ka pasur shthurje e mungesë të disiplinës gjuhësore të shtetit, prej nga ka ardhur edhe kjo gjendje pakujdesie gati masive ndaj gjuhës së shkruar e të folur në zyra, në botime, në gazeta, në radio e në televizione. Shkruhet e flitet dosido, me gabime e thyerje të rënda të normave drejtshkrimore, me fjalor të varfër dhe shpesh edhe të pakrehur nga fjalët e rënda e të papërshtatshme për burokracinë zyrtare, qoftë shtetërore, qoftë private. Ka ardhur koha të zgjohemi nga përgjumja dhe ta mërgojmë këtë situatë pakujdesie e shthurjeje të qëndrimit ndaj shqipes.

Fjala publike, që nga mjediset e thjeshta, në zyrat e shtetit e deri në Kuvendin e Shqipërisë ka dhënë shenja të qëndrimeve krejtësisht të papranueshme për kulturën e një vendi që mëton të jetë demokratik e të hyjë në Evropë. Fjalët e huaja të panevojshme, terminologjia e pasaktë dhe deri fjalët e pista e ligjërimet krejt të pagdhendura kanë pasur vend aq shpesh, sa ua kanë neveritur  shqiptarëve edhe politikën, edhe funksionet zyrtare të shtetit. Gabimet janë të rënda e ndonjëherë trashanike, të cilat tregojnë se niveli i formimit gjuhësor të punonjësve dhe zyrtarëve të shtetit shqiptar lë për të dëshiruar dhe nuk mund të vazhdohet më kështu.

Të folurit dhe, sidomos, të shkruarit në gjuhën letrare kombëtare është shenjë e tregues kulture. Kudo e kurdoherë, ka qenë dhe mbetet me vlerë kërkesa e rreptë e shtetit për zbatimin gjuhës zyrtare.

Gjuha e njësuar, zotërimi i mirë i gjuhës së përbashkët për të gjithë anëtarët e një bashkësie kombëtare, është kërkesa e parë e formimit arsimor të shtetasve. Edhe në vende e kombet të mëdha të Evropës, po përmendim, vetëm ndonjë rast, nga shumë të tjerë: qëndrimin pohues, mbrojtës e qartësisht të shpallur që mban Franca për gjuhën e vet. Si shembull mund të sjellim një prej raporteve të fundit të “Défense de la langue française” (2017) për Parlamentin Francez, ku jepet vlerësimi zyrtar  i gjuhës frënge si “pilier de notre culture, est un ciment de notre société” dhe e detyrimeve dhe masave që Ministria e Kulturës  i drejton Parlamentit Francez. Në Britaninë e Madhe, qysh nga shek. XV është zhvilluar një gjuhë standarde me mbështetje në dialektin e Londrës. Faktorë ndikimi për këtë lloj përzgjedhjeje kanë qenë përparësitë ekonomike, politike dhe kulturore të Londrës, ndikimi i Oborrit Mbretëror, i universiteteve të afërta të Oksfordit e të Kembrixhit etj. Kështu në shekullin XX në Angli dhe në Uells është përgjithësuar shqiptimi i ashtuquajtur “Received Pronuntiation” (RP). Përdoruesit e RP-së nuk dallohen sipas krahinave, por përdorimi i këtij varieteti sinjalizon në njëfarë dore përkatësinë në shtresat e larta të shoqërisë dhe në shtresat me shkollim më të lartë, pra paraqet një “indicator” kulturor e shoqëror.

Gjuha e shkruar dhe e folur që vjen “nga lart” (d.m.th. nga ata që përfaqësojnë shkollimin, shtetin, mediat, qendrat shkencore dhe universitare etj.) mbetet kurdoherë model në ecjen përpara dhe i prin zotërimit të shqipes standarde. Prandaj, në artikujt për kulturën e gjuhës kemi pohuar dhe ngulmuar se shtetarët, që nga më i ulëti e deri tek kreu i shtetit, të gjithë sa janë: deputetë, ministra, drejtorë drejtorish, diplomatë etj. nuk duhet të flasin dosido. Ata përfaqësojnë shtetin, përfaqësojnë elitën e një vendi, prandaj, kurdoherë, para se të flasin (a të shkruajnë) duhet të maten e të vlerësojnë jo vetëm çfarë do të thonë, po edhe se si do ta thonë. Latinët e kanë lënë fjalë: “Non licet Jovi quod licet bovi”. (Nuk i lejohet Zeusit ajo që i lejohet buallit).Gjithmonë e gjithkund të mëdhenjtë, prijësit a mbretërit, qysh nga lashtësia e deri te udhëheqësit e kohëve të reja, kanë pasur edhe ithtarë e imitues. Kjo edhe nga mënyra e të folurit.

Njerëzve të thjeshtë mund t’u falet nëse ndonjëherë mund të flasin edhe “larë e pa larë”, kurse atyre që përfaqësojnë shtetin dhe institucioinet publike, qofshin zyrtare, qofshin private, u takon të kenë gjuhë të zgjedhur, të peshuar e zyrtare. Mania e sotme e disa prej politikanëve shqiptarë për të folur me fjalë të huaja (të panevojshme e të pakuptueshme),si dhe për të folur në gjuhë të huaja në zyrat e shtetit shqiptar e në veprimtari zyrtare shtetërore është tregues i cektësisë dhe i përfryrjes së pamirë mendore dhe kulturore. Rendja pas anglicizmave e italianizmave e ka shëmtuar keqas gjuhën e politikës shqiptare. Po kështu edhe të gazetarisë sonë. Pritet një këndellje e ndërgjegjes kombëtare, pritet që shoqëria dhe shteti ta marrin në dorë me përparësi punën e gjuhës, ta shpëtojnë atë nga “bdarrja e bastardimi”.

Nuk kemi mënuar t’i kritikojmë me shkrime “të hidhura” shtetarët që nuk tregojnë kujdesin e duhur ndaj gjuhës shqipe dhe, duke parafrazuar Konicën e madh, jemi shprehur kundër analfabetëve me diplomë”. Më se një herë gjuhëtarët shqiptarë kanë ngritur zërin me shqetësim për “disiplinën gjuhësore të shtetit” dhe kanë theksuar se është koha për të lëshuar kushtrimin për mbrojtjen e gjuhës. Sigurisht, është fjala për të mbrojtur atë që mund të mbrohet e jo për teprime a “purizëm”. Sot Shqipëria është një vend i hapur, ka një shtet që mban marrëdhënie me të gjithë botën; populli ynë është tashmë në lidhje e takime të drejtpërdrejta e që shkon e vjen me njerëzit e vet e me miq të shumtë në botë. Me fjalë të tjera, jemi bërë një shoqëri e hapur. Edhe gjuha shqipe është e do të jetë edhe më tej “gjuhë e hapur”, ka marrë dhe do të marrë edhe më tej hua nga gjuhët e mëdha të Evropës, po edhe do të përtëritet nga gurrat vetjake. Kemi parasysh sidomos prurjet e mirëpritshme të elementit verior e verilindor gjatë dhe pas shndërrimeve në Kosovë e në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi (Mal i Zi, Maqedonia e Veriut), si dhe nga diaspora shqiptare.

Edhe në Shqipëri po ndjehet ndikimi i globalizimit dhe kjo, në radhë të parë, shprehet me animin e fortë nga anglishtja, anim që të kujton pemët e larta që epohen e shkojnë andej nga fryn era; por procesi i globalizmit duhet kuptuar jo vetëm si arë e mbjellë që e zë breshri dhe bën kërdinë mbi të, por edhe si përpjekje për ta ruajtur gjuhën nga asimilimi dhe për ta rreshtuar shqipen me dinjitet krahas gjuhëve të tjera evropiane. Ne, si popull, sikundër është theksuar edhe nga korifenjtë më të mëdhenj të albanologjisë, si Aleks Buda, Eqrem Çabej, Idriz Ajeti etj. jemi pjesë e familjes evropiane, por të jesh pjesë e kësaj familjeje të madhe evropiane nuk do të thotë harrim i vetvetes, nuk do të thotë nënshtrim ndaj ndonjë gjuhe tjetër, qoftë ajo edhe anglishtja, që shumëkush e quan sot “gjuha e botës”. Në këtë bashkësi qytetërimesh ne duhet të futemi, në radhë të parë, me identitetin tonë kulturor e kombëtar. Gjuha është pjesë themelore dhe shprehësja më e dukshme e këtij identiteti, tipari dallues më kryesor i mbijetesës sonë si komb.

Së mbrami, edhe pse ka pasur e ka mendime të ndryshme, do të tritheksoj se ruajtja dhe mbrojtja e gjuhës shqipe letrare nuk është censurë, por detyrim zyrtar për secilin institucion që shkruan e boton. Kam shkruar e folur disa herë për këtë dhe për detyrimin që duhet të kenë shteti dhe krejt institucionet zyrtare për ta mbrojtur shqipen nga papërgjegjshmëria e shkruesve dhe botuesve të pabindur e që i shkelin haptas e me qëllim rregullat e drejtshkrimit e normat e shqipes standard. Kjo duhet bërë sidomos në titujt e gazetave e revistave, në përkthimet me shkrim të filmave, në reklamat e faqet zyrtare dhe popullarizuese etj. Të ndjekim shembullin e Francës dhe të vendeve të tjera të Evropës së qytetëruar, të cilat punojnë shumë për mbrojtjen e gjuhës amtare si tipar i përbashkësisë dhe i njëjtësisë së kombit. Në Francë revista “Defence organizèe de la langue française” (Mbrojtja e organizuar e gjuhës frënge) vazhdimisht boton artikuj e studime “contre le franglais”(= kundër fjalëve të huaja nga anglishtja). Edhe në Itali, cdo të shtunë e të diel, në RAI-1 mbahet rubrika “Prontosocorso linguistico” (Ndihma e shpejtë gjuhësore), si dhe punohet me kujdes për cilësinë e të gjitha llojeve të botimeve zyrtare.  Shqiptarët e Maqedonisë, ndonëse janë pakicë gjuhësore e etnike, po kërkojnë e po punojnë me ngulm për mbrojtjen e shqipes zyrtarisht. Ka disa vjet që atje është krijuar edhe institucioni i “inspektoriatit gjuhësor”. Ne duhet patjetër të krijojmë, së paku në Akademi, një komision a grup pune pikërisht për mbrojtjen e gjuhës, duke mos lejuar gjendjen e pakujdesisë dhe gabimeve trashanike që po bëhen në faqet zyrtare të institucioneve shtetërore, në botimin e librave dhe në gazetarinë e shkruar e të folur. Me përgjegjësinë e duhur kërkohet të pastrohen e të rishikohen nga ana gjuhësore reklamat e televizioneve dhe titujt e titullimet e rubrikave, shumica e të cilave janë (padrejtësisht e pa asnjë motivim bindës) vetëm në gjuhë të huaja.Hap televizorin dhe përballesh me një shqipe që nga dita në ditë po mbushet me fjalë të huaja e gjithnjë e më pak fjalë shqipe.Të duket se janë venë në garë kush e kush të zëvendësojë fjalë të bukura shqipe me fjalë të huaja madje, të vështira në shqiptim ( aq sa shpesh herë edhe shqiptohen gabim ).Në fakt, që nga viti 1967 kur qe botuar projekti i “Rregullave të drejtshkrimit” dhe sidomos mbas Konsultës së Prishtinës (1968) e Kongresit të Drejtshkrimit (1972) është bërë një punë shumë e madhe dhe e frytshme për zbatimin në ballë të gjerë të rregullave të drejtshkrimit dhe të kulturës së gjuhës. Në Institutin e Gjuhësisë e të Letërisë, kur ishte në përbërje të Akademisë së Shkencave,  ishte një sektor i kulturës së gjuhës, i cili mbante edhe “shërbimin e këshillimeve gjuhësore” me nr.telefoni 25-09.Tek ne, për dëm e turp të madh, shqipja po dëmtohet nga mungesa e kujdesit prej atyre që shkruajnë e botojnë, nga programet shkollore të pamira e ku, gjuha shqipe ka pësuar dëmtim të madh nga heqja e pamotivuar e të nxënit të saj si lëndë më vete në shkollat e mesme. Po ashtu rendja pas së huajës ka prurë (dhe vazhdon të sjellë) në gjuhën e shkruar e të folur edhe shumë fjalë e shprehje të huaja nga ato që janë krejtësisht të panevojshme.Nuk flasim për huazime, sepse huazime shqipja ka pasur e do të ketë edhe në të ardhshmen, por për barbarizma, shkurtesa e sajesa të huaja, të shëmtuara e të papranueshme.Disa  politikanë, si dhe jo pak gazetarë, njerëz të zyrave dhe të mjeshtërive të tjera, kujtojnë se pa fjalë të huaja  (të pakuptueshme e të panevojshme) nuk mund të quhen të mençur e të përgatitur. Shihni se si është mbushur ligjërimi reklamave dhe i rubrikave të radiotelevizioneve shqiptare me tituj të huaj, kryesisht nga anglishtja, si “Love story”, “Top-Story”, “Big-Brother”, “Dancig with me”, “Got talent”, “Why not”, “Fan -Club” etj. Kjo është me të vërtetë një  sëmundje ngjitëse  që  mund të marrë përmasat e një epidemie gjuhëvrasëse.Por, unë e ndiej si detyrë e si peng ta them se për situatën e pamirë të zbatimit të shqipes në gazetarinë e shkruar e të folur, po edhe më gjerë, ka pasur edhe qëndrime jodashamirëse e të papranueshme, ka njerëz që e përgojojnë Kongresin e Drejtshkrimit dhe shfryjnë e shajnë kundër vendimeve të  tij.Kundër këtyre përgojimeve të padrejta dhe dëmprurëse nuk kemi qëndruar dhe nuk duhet të qëndrojmë në heshtje. Kërkohet edhe një qëndrim zyrtar. Dhe, do të përmend këtu se nga shtetarët shqiptarë, është shprehur qartë e me rreptësi ish-Presidenti A.Moisiu, i cili ka shkruar: “Patjetër që gjuha duhet ruajtur, sepse sot, te ne, ka një trend të çuditshëm, sidomos nga politikanët që përdorin vend e pa vend e me shumicë fjalë të të huaja, të cilat i kanë sinonimet e tyre në gjuhën tonë dhe këtë gjë e bëjnë më tepër për të treguar diturinë e tyre.Jo vetëm kaq, por kohët e fundit po vihen re disa tendenca për të ndërhyrë në mënyrë brutale në “Drejtshkrimin e gjuhës shqipe”. Kjo bëhet, gjoja për të shmanguar vendimet e marra në vitin 1972 në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës shqipe, duke i quajtur ato vendime si komuniste. Në përfundime të tilla  arrihet vetëm nga presioni që mund të bëjnë  politikanë jonormalë në gjykimin  se”gjithçka që vjen nga e kaluara duhet ndryshuar”. Zoti e ruajt këtë vend nga budallallëqe të tilla, të cilave u duhet kundërvënë fuqishëm. (Alfred S. Moisiu, Kujtime, 2, Botimet Toena, f.77).

Po e mbyllim duke sjellë një vlerësim të hershëm që vjen nga urtësia latine: gjuha për popujt e etnitë në rrjedhë të shekujve ka qenë si zjarri që duhej ruajtur e mbuluar që të mos fiket e të jetë gjithmonë gati për të marrë flakë. I mbahem edhe sot e gjithë ditën atij vlerësimi, se gjuha, ashtu si zjarri, edhe kur është i mbuluar me hi, gacat i ka të ndezura e që të djegin e të shuajnë. Për fat të keq, gjuha shqipe, për shekuj me radhë ka qenë e detyruar të rrojë si “thëngjilli i mbuluar”, e palejuar të shkruhet dhe “e mallkuar” dhe e martirizuar.Vetëm një shekull e pak ka kaluar qysh nga koha  kur, Fillareti, dhespoti  i Kosturit (Kisha ortodokse greke), më 20 shtator 1892, shqiptoi mallkimin ndaj Rilindasit Petro Nini Luarasi, duke iu kundërvënë e penguar nismën e tij për të hapur shkolla shqipe dhe për ta zëvendësuar gjuhën greke në liturgji me atë shqipe.Për gëzimin e fatin e bardhë të shqiptarëve e të shqiptarisë, sot gjuha shqipe është  gjuhë e shkruar dhe e folur e me mundësi të mëdha për t’u zhvilluar e lëvruar si të gjitha gjuhët e popujve e kombeve të tjera, prandaj duhet ruajtur me dashuri e kujdes të përhershëm. Në fakt, gjuha shqipe është pasuria më e madhe e përbashkët që kemi.

Tiranë, 27 nëntor 2024


Send this to a friend