Një fragment letre që At Gjergj Fishta i dërgonte një oficeri italian në vitin 1939, ku ndër të tjera thotë se Duçja i dëshiron të mirën Shqipërisë, botuar disa ditë më parë nga studiuesi dhe shkrimtari Nasho Jorgaqi, nuk ka lënë pa trazuar publicistë, botues e historianë, të cilët kanë nxituar t’i përgjigjen.

Një ndër ta është edhe historiani Romeo Gurakuqi, drejtor i Shkollës Doktorale, pranë Universitetit Europian të Tiranës, i cili, pasi e quan Jorgaqin “gegofob”, “persekutor të njerëzve të letrave”, shprehet se qëndrimi i klerit katolik dhe i shtresës intelektuale shqiptare në përgjithësi, ndaj Italisë fashiste nuk mund të kuptohet e shkëputur nga realiteti, jashtë konteksteve të Shqipërisë së vitit 1939, të pellgut të Mesdheut, por edhe gjithë Europës së asaj periudhe.

“Historia, zoti denigrues permanent i kontributit të Françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, sot shkruhet si një sistem i tërë, si Histori e Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri 1939-1945, dhe jo më si një histori e përbërë vetëm nga një copë, ose copa të shkëputura”, shkruan Gurakuqi.

Studiuesi boton letrën, që poeti i dërgon “një oficeri të lartë fashist”

Fishta flirtoi me fashizmin: Duçja i do të mirën Shqipërisë

NASHO JORGAQI

Për fat të keq, kleri katolik shqiptar, që trashëgoi një traditë të shkëlqyer në historinë tonë kombëtare, në prag dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore nuk u gjend me ato forca që u hodhën në luftë kundër pushtuesve fashistë.

Përkundrazi, kleri katolik, në një mënyrë a në një tjetër, i hapi rrugën pushtimit italian, e mirëpriti ushtrinë agresore, duke i cilësuar legjionet e saj “pëllumba të Krishtit”, e mbështeti “rendin e ri fashist” dhe u vu në rolin e bashkëpunëtorit të tij. Për këtë flasin qartë arkivat, dokumentet e viteve 1939-1944.

Ndryshe ka ndodhur me klerin katolik në Poloni, i cili jo vetëm u radhit në anën e popullit të robëruar, por, madje, u vu në udhëheqje të rezistencës klandestine e partizane. Jo rastësisht, një ndër partizanët antifashistë polakë ishte dhe Karol Vojtila. Është në nderin e kombit polak dhe të Kishës Katolike të tij që disa nga prelatët e saj luftëtarë u shpallën heronj kombëtarë. Çfarë mrekullie do të kishte qenë sikur edhe një prift katolik shqiptar të ishte flijuar për kauzën e lirisë gjatë luftës kundër fashizmit në Shqipëri!

Meritave kulturore dhe atdhetare të katolicizmit në këtë vend do t’u shtoheshin vlera të reja, ndaj të cilave, sido që të ishte sjellë sistemi totalitar, sot do t’u referoheshim me respekt, duke i parë si monumente të historisë kombëtare. Por, duam, s’duam, prapë duhet të themi, për fat të keq, nuk ndodhi kështu.

Megjithatë, për hir të së vërtetës, nuk duhet të harrojmë se i vetmi prift katolik që u bashkua me forcat e rezistencës antifashiste ishte Dom Luigj Pici, famullitar i Kishës së Reçit, i cili qe një nga ata që ngriti në këmbë dhe u priu besimtarëve të tij në luftë kundër fashistëve. Madje ai do t’u qëndronte besnik idealeve të luftës deri në çlirimin e atdheut. Por fundi i tij, pavarësisht nga aktivizimi antifashist, do të ishte tragjik.

Pushteti i ri që erdhi në fuqi nuk do ta kursente dhe prifti patriot do ta pësonte si kolegët e tij klerikë. Po ky është një kapitull më vete, me një problematikë të gjerë, që lyp pa dyshim një studim objektiv shkencor. Një nismë serioze që duhet përshëndetur është edhe botimi kohët e fundit i studimit monografik të Dom Nik Ukgjinit “Kisha Katolike në trevat shqiptare” (Nga shekulli XI deri sot).

Është hera e parë që një nga klerikët katolikë shkruan një vepër për historinë e Kishës Katolike shqiptare, të dhënë me dritat e hijet e saj, duke përfshirë edhe vitet e Luftës së Dytë Botërore. Nën këtë prizëm e vështron dhe e shqyrton pushtimin fashist të Shqipërisë, marrë në raport me klerin katolik shqiptar. Ai e pohon hapur se “Kisha Katolike, e kushtëzuar dhe nga nevojat e mëdha financiare, përkrahu si partner të mundshëm shtetin fashist”.

Ndaj dhe një nga arsyet kryesore të këtij qëndrimi e gjen te fakti se Gjergj Fishta, Anton Harapi, Ernest Koliqi, Mustafa Kruja etj., duke qenë të grupimit intelektual proeuropian shqiptar, largimin e Zogut e shohin si shpëtim për Shqipërinë. Sipas tij, kleri katolik është nostalgjik ndaj pavarësisë së humbur, por është më i kënaqur me një autonomi (?) të kufizuar sesa me një Shqipëri të shkatërruar ekonomikisht e të qeverisur keq, si ajo e mbretit Zog.

Për të dhe për gjithë klerin katolik armike nuk është Italia fashiste, por Zogu dhe komunistët. Siç vërehet, problemi është kompleks. Dom Ukgjini thotë të vërtetën dhe duke marrë shkas prej kësaj, do të sjell një dokument për qëndrimin e Gj. Fishtës gjatë pushtimit fashist. Por para tij, do të evokoj një moment nga kujtimet e At Zef Pllumbit. Këto janë kujtime që të prekin për sinqeritetin e tyre, për devocionin me të cilin janë shkruar, ato përbëjnë një ndihmesë të vyer për të plotësuar e qartësuar portretin e Fishtës si njeri dhe si artist.

Por ajo që tërheq vëmendjen e studiuesit është mënyra si evokohet figura e poetit në ditët tragjike të prillit të 1939-s, siç është mospajtimi i tij kalimtar me pushtimin, tronditja që ai pësoi etj. Duam ta besojmë sinqerisht At Pllumbin. Duam ta besojmë se një poet i përmasave të Fishtës, vepra e të cilit kishte për kryefjalë fatin e Shqipërisë, s’kishte si ta përjetonte lehtë dramën kombëtare të pushtimit të huaj. Ai me siguri është tronditur thellë si atdhetar dhe si artist.

Dhe fakt është që ai nuk shkroi asnjë varg për “pëllumbat e Krishtit” që shkelën tokën shqiptare. Por Fishta, si prelat i lartë i klerit katolik shqiptar, nuk mundi t’i shpëtojë tundimit që i bëri fashizmi. Këtu ndodhi dyzimi i tij tragjik, gjë që solli pasoja që hedhin hije në figurën e tij politike. Ka shumë të ngjarë që ai të ishte i ndërgjegjshëm se zgjedhja si anëtar i Akademisë së Italisë qe më shumë një akt politik, që u shërbente qëllimeve të mbrapshta të demagogjisë fashiste.

Ndryshe ndodhi me Çabejn, i cili refuzoi shpalljen e tij anëtar i Institutit Italo-Shqiptar, duke e vlerësuar atë si një vepër “joshkencore”. Fishta s’kishte nevojë për ndere të huaja, aq më shumë prej dhunuesve të lirisë së Atdheut. Nderin më të madh atij ia kishte bërë populli i vet. Vargjet e Fishtës i dinte përmendësh jo vetëm rinia shkollore, por i dinin edhe malësorët analfabetë, të cilët “Lahutën e Malcis” e kishin kthyer në abetare të identitetit kombëtar. Megjithatë, Fishta, dashur pa dashur, flirtoi dhe u kthye ose u përdor si ithtar i pushtuesve.

Do të dëshmojmë vetëm një rast që e pohon këtë qëndrim, një dokument që flet me gjuhën e së vërtetës. Sepse është gjuha e dokumentit ajo që nuk e manipulon historinë, siç ka ndodhur në të kaluarën. Dhe, nëse flasim me gjuhën e tij, u pritet rruga ripolitizimeve, subjektivizmave, tendenciozitetit të çfarëdo natyre qoftë. Kështu edhe Fishtës i jepet ajo që i takon dhe nuk preken ato momente që s’i bëjnë nder poetit tonë. Themi kështu, sepse, në rastin e artistëve të mëdhenj, gabimet dhe shkarjet në jetën politike nuk duhet të mjegullojnë vlerat e tyre madhore.

Dokumenti që po botojmë është domethënës për problemin që po trajtojmë, sidomos për vlerësimin e drejtë të atyre figurave, jeta e të cilëve paraqet probleme. Është fjala për një letër të shkruar në gjuhën italiane, që Gjergj Fishta ia dërgon nga Shkodra më 10 gusht 1939 një oficeri të lartë fashist. Në përkthimin shqip, ndër të tjera, ai shkruan: Shumë i shkëlqyeri dhe shumë i dashuri zoti kolonel.

I kthyer mbas gjashtë javësh nga Italia në Shkodër më 8 të këtij muaji kryej një detyrë të ngutshme dhe të dëshiruar t’ju falënderoj nga zemra për përgëzimet dhe urimet që keni pasur mirësinë të më drejtoni për emërimin tim si akademik i Italisë – gjithë mirësia e Duçes, i cili, ashtu si Ju, do të mirën jo vetëm të Shqipërisë, por edhe të shqiptarëve. Kam lexuar, ose, më mirë, kam rrufitur, në “Resto del Carlino”, artikullin tuaj magjistral “Bregu i pestë”.

Them magjistral pikë së pari se në të kam gjetur gjithë personin tuaj, me shpirtin tuaj fisnik, të fortë; me inteligjencën tuaj të shkëlqyer; me zemrën tuaj të madhe sa kambana e madhe e Shën Pjetrit, që, edhe duke paraqitur plagët e kombit tonë të shumëvuajtur, gjen fjalë dhe fraza aq të sjellshme dhe njëkohësisht fisnike e të peshuara, që këshillojnë mëshirë dhe jo urrejtje në sytë e popullit italian shumë të qytetëruar; me shprehjet e një poezie të lartë dhe të vërtetë, me të cilat është mbushur i gjithë artikulli, megjithëse qëndron në zotërimin e plotë të prozës, që është më e vështirë.

Së dyti, them magjistral për artikullin tuaj se në të ju shënoni rrugën e drejtë që duhet të ndjekin qeveria dhe populli italian për të ngritur nga mizoria shumëshekullore popullin e mjerë shqiptar. Me një fjalë, artikulli juaj është një kryevepër e vërtetë… Çdo gjë është e qartë dhe s’ka nevojë për komente. Dihet se historia nuk të fal kur e fsheh dhe e dhunon të vërtetën. Përndryshe, ajo hakmerret keq. Në rastin konkret, edhe Fishtës vetë i bëhet dëm, në qoftë se figurën e tij nuk e paraqesim në dritën e saj.

(Titulli i autorit: A flirtoi Gjergj Fishta me pushtuesit fashistë?)

“Nasho Jorgaqi është gegofob, persekutor i njerëzve të letrave”

ROMEO GURAKUQI

Një ish-konviktor i Gjimnazit të Shtetit në Shkodër (po e përdor termin “konviktor”, sepse në Shkodër ky grupim i posaçëm, që erdhi në qytet nga viti 1945, ishte ndërtuar enkas nga të ashtuquajturat “Batalionet e Mbrojtjes Popullore”, për t’iu kundërvënë gjimnazistëve shkodranë dhe një pjesë nga ata, ende sot, kujtohen në qytet, për veprën e tyre famëkeqe të shkatërrimit të rinisë disidente shkodrane të asaj kohe), një ish-sekretar i një anëtari të Byrosë Politike të PPSH, më vonë studiues dhe shkrimtar, por sipas meje edhe një gegofob i famshëm, zoti Nasho Jorgaqi, paska botuar këto ditë një letër të Poetit Kombëtar Atë Gjergj Fishta, shkruar në vitin 1939, dhe drejtuar një oficeri italian (ky “shkencëtar” nuk bën dot dallimin në mes Ushtrisë Italiane dhe forcave të milicisë së Partisë Fashiste Italiane), sot në vitin 2016.

Më duhet të them që në krye, se janë me qindra letra të tilla, dokumentacione, skeda nga më të ndryshme, që gjenden në AQSH (Tiranë), në ASDMAE (Romë), në ACS (Romë), të cilat ky persekutor i mirënjohur i njerëzve të letrave shqipe nuk ka për t’i parë ndonjëherë; sikurse ka po aq të tilla, por ama krejt kriminale, edhe për “fitimtarët-çlirimtarë” të 29 nëntorit 1944, të cilat ai i ka parë dhe nuk bzan. Le të heshtë, ato janë në vendin e sigurt.

Letra e Fishtës, drejtuar një koloneli të Ushtrisë Italiane, është një letër e zakonshme dhe shkruar thjesht, në stilin e klimës së rëndë politike të Shqipërisë së nënshtruar dhe të një klase të tërë intelektuale, të tulatur nën presionin dhe frikën e makinës fashiste të vitit 1939.

Por botuesi, goditës tradicional i kulturës gege dhe i shkrimtarëve katolikë, me metodën staliniste të shpjegimit, duke e lexuar në shkëputje nga realiteti, jashtë konteksteve, e nxjerr atë dokument privat për të rindërtuar, për të ripërcaktuar gjithë skemën e ridenigrimit të njeriut më të madh të elitës shqiptare të asaj kohe dhe së bashku me atë, të të gjithë klasës shtetformuese, të gjithë forcave liberal-demokratike kundërshtare të Mbretit Zog, që mbase në këtë moment të historisë së Shqipërisë dhe jetës së tyre intelektuale dhe sociale, janë gjendur në kurthin e një skeme përplasjesh të fuqive të mëdha në Mesdheun Lindor, dhe kanë dashur të përftojnë në mënyrën e tyre, Shqipërinë e tyre të mohuar.

Por kjo skemë arsyetimi nuk bën pjesë në njohjen e “shkencëtarit”, e Gegofobit të Famshëm, as të botës së tij të fantazmave dhe të qyqeve të enverizmit, prandaj ai përpiqet të ushqejë nostalgjikët me kasketa, të shumuar dhe ringjallur nga Edi Rama dhe Blloku i tij i Aventurierëve Kanabistë, e të helmojnë publikun me aksiomat paranojake të diktatorit.

Të lexuara dhe shpjeguara në kohë, me vërtetësi, me strukturën e mendimit, të pajtimit me të keqen, të arsyetimit të qëndrimeve dhe të gabimit njerëzor e intelektual, ato letra mund të kuptohen dhe analizohen më drejt.

Nuk ka dyshim ndër studiues seriozë, se ka pasur një impostim kompromisi, deri edhe servitor, ndaj Italisë dhe më pas ndaj politikes së ndjekur nga Wehrmachti në Shqipëri, nga pjesa më e rëndësishme e elitës shtetformuese dhe ajo liberal-demokratike, të cilët u përpoqën që fatalitetin e pushtimit fashist, të cilin e konsideronin të përkohshëm dhe të pashmangshëm, ta amortizonin utopikisht, duke mos e lënë të përplasej egërsisht mbi shtetin dhe shoqërinë.

Jashtë këtij impostimi nuk ka mbetur as gjuhëtari ynë i madh Eqrem Çabej, ministër i Arsimit në një prej qeverive kuislinge. Ndryshe nga sa falsifikon “shkencëtari”, ai ka qenë pjesë e rëndësishme e Institutit të Studimeve Shqiptare, kuvendeve shkencore të organizueme nga kjo njësi studimore e paarrirë, që nuk i shërbeu fashizmit, por para së gjithash shkencës albanologjike.

Pse e keqpërdor faktin historik ky “shkencëtar” i ish-Kastës?! Shpjegimi i pushtimit fashist si produkt i një ofrimi të gatshëm nga shqiptarë të caktuar, për Mussolinin dhe Cianon, jashtë shpjegimeve të mirënjohura të shkencës, të studiuesve intencionalistë dhe kryesisht atyre funksionalistë, mbi kazusin shqiptar të vitit 1939, siç përpiqet të bëjë serish dhe djallëzisht i mbeturi i parafundit i kastës së “shkencëtarëve” të vjetër komunistë, do të shënonte sërish kthimin mbrapsht në kohë, në pjesën më të kalbur të historiografisë dhe të intelektualëve shërbenjës të diktaturës kriminale të PPSH. Duhet të kujtoj se më 7 prill 1939, Italia Fashiste do të invadonte ushtarakisht Shqipërinë e vogël, shtet sovran, me sistem qeverisës Mbretëri Kushtetuese, e i qeverisur, drejtuar nga Mbreti Zog.

Italia Fashiste e kreu këtë akt, e bëri këtë pavarësisht se sovrani shqiptar kishte bërë çfarë ishte në dorë të tij, për të kënaqur kërkesat italiane, por pa pranuar pushtimin. Por, duke e vendosur Shqipërinë plotësisht nën protektoratin e vet, diktatori italian do të mund të kontrollonte vetë, jo përmes Zogut, Ngushticën e Otrantos, hyrjen për në Detin Adriatik dhe kontrollin mbi gjithë bregun lindor të këtij deti ndaj sulmeve të mundshme kundër Italisë nga rivalët perëndimorë.

Kontrolli i ngushticës dhe detit e pajiste Italinë me mundësinë për të monitoruar dhe mbajtur nën rreth kontrollin ndaj lëvizjeve të flotës jugosllave dhe tregtisë ndërkombëtare, në dhe jashtë Detit Adriatik. Kësisoj, pushtimi i Shqipërisë nuk ishte i rastësishëm dhe as i shmangshëm nga një vend dhe një mbretni e vogël si ajo e Shqipërisë.

Aq më pak pushtimi do të ishte produkt i mikpritjes së njerëzve që formuan Shqipërinë, shtetin shqiptar, themeluan alfabetin, shkollën dhe strukturat ma të randësishme të kulturës shqiptare, siç pretendon “shkencëtari” ynë. Në nxitjen e pushtimit italian të Shqipërisë, duhet të ketë luajtur një rol edhe ambicia konkurrenciale fashiste e Mussolinit ndaj Gjermanisë naziste.

Xhelozia e Mussolinit ndaj ekspansionit gjerman në Europë, e preokupoi shumë atë që dëshironte të mbante një pozitë të barabartë brenda Bllokut Qendror, të pamundur në fakt, në rrethanat e disproporcioneve ekonomike, ushtarake dhe të organizimit shtetëror që ekzistonin në mes dy vendeve fashiste. Pushtimi fashist i Shqipërisë e futi vendin në një spirale trazirash që do shkatërrojnë në mënyrë të pakthyeshme të ardhmen e një kombi të vogël dhe ende në formim e sipër.

I gjithë harku kohor 1939-1946, në fakt, përbën një thyerje historike, një sekuencë historike, të ndarë nga dy pragje fragmentimi historik për Europën, Ballkanin dhe Shqipërinë në rastin tonë, pas të cilave kemi përmbysje të thella që shoqërohen me prishje të qëndrueshmërisë pararendëse.

Mirëpo a e ka të qartë “shkencëtari” dhe sivëllezërit e tij, se ndërtimi i strukturës historike të periudhës përfshin, para së gjithash, studimin e strukturës diakronike, përmes së cilës lëvizi shoqëria, politika, institucionet, vetë lufta, kultura, arsimi dhe udhëheqësia shqiptare, gjatë rrjedhës së ngjarjeve mjaft intensive në periudhën e Luftës së Dytë Botërore?!

Jeta shqiptare lëvizi në këtë periudhë kohore nëpër disa pika të larta ndarjeje, që hapen fillim periodash, përfshirje në peripeci gjithnjë e më të ndryshme të vendit dhe të familjeve shqiptare, kriza të rënda të vogla që iu bashkëngjiten krizës së madhe të shtetit e shoqërisë dhe një numër alternativash që përvijohen në këtë rrjedhë kohore. Kushtet dhe faktorët e jashtëm, rrethanat e brendshme të një vendi të prapambetur agrar me shoqëri analfabete, përcaktuan në mënyrë të dukshme sekuencat gjegjëse të ngjarjeve, duke u dhënë atyre strukturën e tyre diakronike.

“Shkencëtari” duhet ta ketë të qartë se shpjegimin e historisë 1939- 1946, një studiues serioz duhet ta bazojë në pikëpamje metodologjike, mbi faktorët determinues funksionalë. Kjo do të thotë se strukturat nuk mund të shpjegohen si zhvillime të izoluara të brendshme shqiptare, si tradhti e një letre apo e një akti, jashtë kohës europiane të Luftës së Dytë Botërore, por para së gjithash, si pjesë e një procesi shumë më të gjerë europian, pjesë e ndryshimeve që ndodhën në Europë në kohën e aventurës fashiste dhe komuniste që prodhoi konfliktin dhe balancën e re të fuqive të pas saj.

Karakteri procesual i kësaj pjese të historisë sonë nuk do të mund të kuptohej, në qoftë se ne nuk do të bënim shpjegimin reciprok të ngjarjeve, përmes këtyre strukturave tërësore. Parakushtet e pushtimit fashist të Shqipërisë, rrëshqitja dhe përkulja graduale që pësoi regjimi i Zogut në Italinë fashiste, nuk mund të shërbejnë si shpjegime të plota pa kuptuar kontekstin e gjerë të relacioneve ndërkombëtare të krijuara në atë kohë në Mesdheun Lindor në mes Italisë Fashiste dhe Mbretërisë së Bashkuar, paktin mes këtyre fuqive dhe pa kuptuar tipet e marrëdhënieve të aleancës dhe xhelozive të krijuara në mes dy fuqive fashiste me qendra në Romë e Berlin.

E njëjta gjë mund të thuhet edhe me strukturën e fitores e partizanëve komunistë, që vendosën diktaturën e tyre të plotë, në harkun kohor 29 nëntor 1944 deri më 11 janar 1946: çlirimi i Shqipërisë u bë një simbol për historiografinë komuniste dhe për politikën e PKSH, por ajo ngjarje ka qenë produkt i një numri faktorësh, kryesisht të jashtëm dhe jo më pak edhe të brendshëm:

Balanca e vendosur mes Fuqive Aleate me Marrëveshjen e Përqindjeve (Moskë, tetor 1944) dhe mungesa e një interesi të drejtpërdrejtë britanik dhe amerikan në këtë kohë për Shqipërinë, që dogji mundësinë e një zbarkimi në bregdetin adriatiko- jonian të Shqipërisë, ndikimi i fuqishëm i interesave komuniste jugosllave për kontrollin e Tiranës së pas Luftës së Dytë Botërore, për të eliminuar e varrosur çështjen e vështirë nacionale shqiptare në Serbi, Mal të Zi dhe Maqedoni;

raportet e veçanta britanikohelene, që zhvendosën vëmendjen e Londrës zyrtare në situatën shumë të ndërlikuar të luftës civile në këtë vend, që u përplas me një forcë të paparë edhe mbi minoritetin shqiptar të Epirit të Jugut e posaçërisht të Thesprotisë;

mosnjohja e Mbretit Zog dhe legjitimitetit të kthimit të tij në Shqipëri nga ana e britanikëve, mungesa e një qeverie shqiptare jo komuniste në emigracion dhe përçarja e thellë në planin e brendshëm të forcave politike të Shqipërisë tradicionale; mungesa e një orientimi të ftilluar të klasës së vjetër politike në rrethanat shumë të ndërlikuara të tërheqjes gjermane nga Shqipëria dhe Ballkani; demaskimi që pësuan një pjesë e forcave politike shqiptare nga bashkëpunimi me humbësin e luftës.

Megjithëse në pikëpamje epistemologjike, ky është një rindërtim i historisë së luftës në Shqipëri, ex post, pas një injektimi total historiografik nga komunizmi dhe historiografia që ai krijoi dhe shoqëria shqiptare është ende e “infektuar” rëndë nga shabllonet strukturore marksiste dhe staliniste, studimi i një game shumë më të gjerë të dokumentacionit arkivor që historiografia e vjetër shqiptare as që e imagjinonte në kohë, përfshirë edhe atë që zotërohej në arkivin qendror shqiptar, ka rrëzuar gjithçka që pretendon “shkencëtari” i Shqipërisë së kalueme.

Historia, zoti denigrues permanent i kontributit të françeskanëve të mëdhenj shqiptarë, sot shkruhet si një sistem i tërë, si Histori e Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri, 1939-1945, dhe jo më si një histori e përbërë vetëm nga një cope, ose copa të shkëputura. Publiku ka nevojë sot të dëgjojë jo më pallavrat e “studiuesve” që arsyetuen rënien e Shqipërisë tradicionale, që i bijnë të njëjtit fyell, por të njohin strukturën e mendimit dhe arsyetimin e vendimmarrjes së atyre që nuk u lejuam kurrë t’i njohim vërtetësisht, atyre që shkruan këto letra, atyre që mbajtën fjalimet e inaugurimit në postet kryeministrore dhe të Regjencës.

Duke qenë se në harkun kohor 1939-1946 kemi të bëjmë me një ballafaqim të personazheve me formacione kulturore të ndryshme, me ekzistencën e strukturave sociale dhe kulturore të ndërtuara në kontekste të ndryshme, të krahinave etnografike të Shqipërisë, të veçantive religjioze të vendit, nuk mund të arrish në konkluzione të atilla si ju i nderuar “shkencëtar”, pa përdorur një metodë gjenetike për kuptimin e jetës së gjallë të popullit shqiptar në çdo segment të territorit, fiseve dhe krahinave, duke iu shmangur shpjegimit në bllok të Shqipërisë, shpjegim që deri më tash ka aplikuar historiografia e këtij vendi.

Kjo linjë arsyetimi në vlerësim, është impostuar për të lehtësuar analizën tonë, nga klasifikimet e ndërmarra apriori nga historiografia komuniste ndaj personazheve më në zë të botës shqiptare të kohës, përfshirë Fishtën e madh, që u prozhmuan dhe u harruan për gati 70 vite, si dhe për të realizuar një njohje më të drejtë dhe të saktë të botës shqiptare në tërësi. Është koha për të rishkruar një pjesë shumë të debatuar të historisë së vendit tonë, dhe për të ndriçuar drejt atë çfarë është shkruar shtrembër për luftën e “çlirimtarëve” dhe për “luftën e spiuneve të mërgimtareve”; për rishkruar drejt dhe pa ekzagjerime historinë e fitimtarëve dhe në mënyrë të ndershme historinë e të mundurve. Foucault e konsideron këtë të dytën, “një ëndërr fisnike:

t’u japësh më në fund fjalën atyre që deri më sot nuk e kanë marrë dot kurrë, atyre që u detyruan të heshtin nga historia, nga dhuna e historisë, nga tërë sistemet e sundimit dhe të shfrytëzimit”. Sot, 20 deputetë majtistë, me një nga ideologët e shtypjes së Shqipërisë Tradicionale Politike dhe të Letrave, priren të bëjnë të kundërtën:

Duan të varrosin të vërtetën, së bashku me përjetësimin e veprës së tyre kriminale, të shtypjes dhe martirizimit të një pjese të popullsisë së Shqipërisë. E bëjnë në kohën e Edi Ramës, kohë që, në qoftë se nuk ndalet dhe autori i saj politik nuk vendoset para përgjegjësisë së shkatërrimit të Shtetit, Ligjit, Rendit dhe Kombit, do t’i sjellë popullit shqiptar vuajtje të reja, largime të pafundme, në ciklin e tij të ecjes së mbrapshtë.

(Titulli i autorit: Pader Gjergji asht i gjithë Shqipnisë)