…pasi e lexova një artikull nga Prof. Ksenofon Krisafi – “U bëmë apo na bënë?” (publikuar në gazetën Dita, unë iu qasa në Albspirit), po jua nis këtë si “shtojcë-materie”, si materie përplotësuese rreth tematikës së shkrimit të Prof. Krisafit do ishte mirë t’i materies dhe kjo pjesëza nga libri i amerikanit Jacob Schurman, “Luftërat Ballkanike: 1912-1913″… meqë nga Profesori në shkrimin e vet janë përmendur qëndrimet e shumë kokave atëbotë të qarqeve evropiane (qëndrimet e tyre rreth shtetit shqiptar), do ishte mirë t’mos harrohet as qëndrimi i personaliteve amerikane atëbotë rreth shtetformimit shqiptar, pasi Jacob Schurman ishte prezent atëbotë në skenën ballkanike, Ambasador i ShBA në Greqi pikërisht gjatë periudhës së Pavarësisë shqiptare, ishte akademik dhe diplomat amerikan, pati shërbyer si President i Universitetit Cornell për pothuaj 3 dekada, plot 28 vite (1892-1920), përveç punëve “universitare” ishte i angazhuar dhe si diplomat, psh. pati shërbyer si Ambasador i ShBA në Greqi (1912-13), në Mal të Zi (1913), në Kinë (1921-25) dhe Ambasador i ShBA në Gjermani (1925-29) – në fund po e ngjes dhe shkrimin e Prof. Krisafit…
(s. guraziu)

– – –

Arbitraritet i paturpshëm – Kur ambasadorët e diplomatët i kapin penat e “historisë”!
(Senad Guraziu – Ars Poetica, Dhjetor 2022 – dy-tri fjalë, diç si koment-parathënie)

Duke u marrë me materiale të ndryshme referenciale (lidhur me një shkrim në punë e sipër, rreth “protektoratit francez të Krahinës Autonome të Korçës, 1916-1920”), më ka rënë t’i shfletoj mjaft gjërash, ndër to dhe librin “Luftërat Ballkanike: 1912–1913”, 1916 – nga Jacob Schurman (1854-1942), pedagog dhe diplomat amerikan, pati shërbyer si President i Universitetit Cornell për pothuaj 3 dekada, plot 28 vite (1892-1920), përveç punëve “universitare” ishte i angazhuar dhe si diplomat, psh. pati shërbyer si Ambasador i ShBA në Greqi (1912-13), në Mal të Zi (1913), në Kinë (1921-25) dhe Ambasador i ShBA në Gjermani (1925-29).

Them se disa pena, disa komentues të “historisë”, disa autorë qoftë ndër artikuj qoftë nëpër librat e tyre, vërtet janë për keqardhje. Më shkoi mendja t’i shkëpus ca fragmente nga libri i autorit Jacob Schurman “Luftërat Ballkanike: 1912–1913” dhe t’i ndajë me ju. Sepse ashtu më lehtë, s’do ketë nevojë as për komente as për argumente. Sepse vërtet “arbitraritet” qesharak dhe i ulët autorial, aq sa madje për keqardhje.

Derisa serbët, malazezët, bullgarët, grekët, si aleatë të “krishterë” kundër Turqisë, autori Schurman i ngre në qiell me atributet pozitive dhe të simpatisë, për shqiptarët (e sidomos nëse “muhamedanë” të prapangelur, të shtypur e të shkelur) ai e shpalosë “antipatinë” më të pandershme, komenton për historinë aq padenjësisht!

I lavdëron serbët për pushtimin heroik të tokave shqiptare deri në Adriatik, i lavdëron grekët për pushtimin e Shqipërisë në “jug”, i shan diplomatikat austro-hungareze dhe ato italiane, sipas tij malazezët do duhej ta mbanin dhe Shkodrën për vete, kompenzimi me Kosovën dhe me trojet tjera etnike ishte “pak” po aq sa dhe “turpërim” për lavdinë, për heroizmin e Serbisë…

Nuk i harron viktimat e ushtrive sllavo-aleate, gjakderdhjen e ushtrive, kostot e luftës ballkanike, padrejtësitë e Fuqive të Mëdha me ndryshime papritur të “kursit” të politikave… por psh. madje as “shkitazi” s’i përmend masakrat e ushtrisë serbe ndaj popullatës shqiptare. Përkundrazi, derisa duke fituar betejën kundër Turqisë, Serbia e “merr hakun” e betejë-Kosovës së dikurshme, sipas autorit Schurman, disfatën e para 500 viteve Serbia tashmë e kthen në Lavdi të përjetshme, ja pse zhbërja “kombëtare” e shqiptarëve duhej të kishte ndodhur, sepse ata s’dinë as si krijohet shtetësia, as si organizohet kombi, as si qeveriset shteti, Serbia thjesht e meritonte tokën e tyre me gjithë Adriatikun.

Ajme, ç’të thuhet, “histori” se jo shaka, President Universiteti për 3 dekada të tëra, diplomat, “shkëlqesi ambasador-iale”, penë e denjë autoriale, komenton për “historinë” ballkanike, jo nga larg por duke qenë dhe vetë “prezent”, duke parë me sytë e vet si diplomat sa në Greqi, në Shkup, në Mal të Zi, boton pastaj libra në kohën kur sytë e kombit shqiptar ende “pa dritën” e mirëfilltë, pllakosur nga errësira dhe mjerimi disashekullor, shkelur e shtypur nga zezona e perandorisë aziatike…

(më poshtë fragmente nga: “Luftërat Ballkanike: 1912–1913” )
|…|
Shqiptarët, ndonëse më tepër i kundërshtuan sesa i ndihmuan aleatët [ serbët, bullgarët, malazezët dhe grekët – shën im ] në luftën kundër Turqisë, u bënë një komb i pavarur nga Fuqitë e Mëdha me nxitjen e Austro-Hungarisë dhe me mbështetjen e Italisë. Përcaktimi i kufijve të shtetit të ri ishte rezultat i forcave konfliktuale të politiko-koncertit evropian. Derisa Shkodra në veri, me këmbënguljen e Austro-Hungarisë iu dha Shqipërisë, ndikimi rus ishte mjaft i fortë të siguronte për Serbinë dhe aleatët qendrat shqiptare të Pejës, Gjakovës dhe Prizrenit, si dhe të Dibrës në lindje.

Ky ishte një lloj kompensimi për Serbinë rreth humbjes të daljes në Adriatik, në kohën kur lufta mes aleatëve ishte e destinuar aq shumë t’i zgjeronte territoret e Serbisë (kjo humbje, e Adriatikut – shën. im) nuk ishte parashikuar. Por derisa në këtë mënyrë shqiptarët përjashtoheshin nga territoret e shtetit të ri në veri dhe lindje, ata u kompensuan me diç që nuk përputhej në jug, me shtrirjen e pajustifikueshme në Epirin e Veriut, popullsia e të cilit territor është kryesisht greke.

Pozita e kufirit mes Shqipërisë dhe Greqisë së Re u imponua prej Fuqive të Mëdha, imponim i arritur me qëndrimin e Italisë. Gjatë luftës së parë grekët e kishin pushtuar Verio-Epirin, ose Shqipërinë e Jugut deri në veri, si një vijë e tërhequr pakëz mbi Himarën në bregdet, dhe tutje në lindje drejt liqenit të Prespës, në mënyrë që Tepelena dhe Korça të përfshiheshin në zonën greke. Por Italia kundërshtoi, me pretekstin se pushtimi grek i territorit në dy anët e ngushticës së Korfuzit do ta kërcënonte kontrollin e Adriatikut. Italia këmbënguli që kufiri greko-shqiptar duhej të fillonte nga një pikë në bregun përballë pjesës jugore të ishullit të Korfuzit. Në përputhje me rrethanat, Greqia u detyrua ta evakuonte pjesën më të madhe të territorit që e kishte pushtuar mbi Janinë. Dhe Shqipëria më pastaj u përpoq të ushtronte juridiksionin mbi këtë territor.

Mirëpo “shtetësia” e Shqipërisë është e vështirë. Sepse, edhe pse Fuqitë e Mëdha ua kanë “instaluar” një sundimtar – Princin gjerman Wied – shqiptarët s’kanë shtet të organizuar. Shqiptarët janë njëra ndër racat më të vjetra në Evropë, në mos më e vjetra. Por ata kurrë s’kanë krijuar ndonjë shtet. Dhe sot e kësaj dite janë pa shpresë të ndarë e të përçarë. Është një vend i kundërshtisë universale – veriu kundër jugut, fisi kundër fisit, beu kundër beut. Shumica e popullsisë janë muhamedanë, por ka dhe mjaft romano-katolikë në veri, dhe në jug mbizotëron Kisha Ortodokse Greke. Banorët e veriut, të cilët quhen gegë, janë të ndarë në fise të shumta, preokupimi kryesor i të cilëve është lufta me njëri-tjetrin nën një sistem gjakmarrjesh të vazhdueshme dhe hakmarrjesh të pashuara.

Në jug nuk ka fise por populli, i njohur si toskë, jeton nën magnatët territorialë të quajtur bej, të cilët praktikisht janë sundimtarë absolut të rretheve të tyre. Vendi në tërësi është një farë-përzierje e çuditshme e mbijetesave në kushte primitive. Dhe s’është vetëm vend pa art e letërsi, por s’ka as prodhimtari, tregti apo dhe as bujqësi. Nuk është çudi që grekët e Epirit të ndihen të indinjuar nga fati që Fuqitë Evropiane ua kanë imponuar – shkëputjen nga djepi i tyre i qytetëruar dhe i krishterë dhe t’u nënshtrohen ndikimit të muhamedanëve barbarë që e pushtojnë Shqipërinë. As s’është për t’u habitur që, meqë ushtritë helene e kanë evakuuar Epirin e Veriut në përputhje me dekretin e Fuqive të Mëdha, banorët e rrethit nga Santi Quaranta e deri në Korçë po e shpallin pavarësinë e tyre dhe po i luftojnë shqiptarët që përpiqen t’i fusin në zgjedhë.

E ardhmja e Shqipërisë është përplot pasiguri. Megjithatë, shteti nuk krijua për shqiptarët, të cilët, përveç tjerash, s’janë në gjendje ta administrojnë apo ta mbajnë atë. Shteti u krijua për interesa të Austro-Hungarisë dhe të Italisë. Këto fuqi, ka të ngjarë dhe ta formësojnë të ardhmen e Shqipërisë.
|…|

( lavdia dhe “hakmarrja” shekullore serbe )
|…| Ushtritë serbe përparuan përmes Serbisë së vjetër në Maqedoninë veriore dhe qendrore. Me fitoren e tyre të madhe ndaj forcave turke në Kumanovë ata u hakmorën për disfatën e të parëve dikur në Kosovë, pesëqind vjet më parë |…| Territoret e pushtuara nga Serbia 55.000 milje katrore. Serbia u jep aleatëve të saj në lindje dhe jug 3800 milje katrorë. Serbia i jep Shqipërisë 15.200 milje katrorë. Serbisë i mbeten 36.000 milje katrore tokash të zaptuara |…| Padyshim “zhgënjimi” më i madh ishte shpërbërja e planeve të aleatëve (Serbisë, Greqisë, Bullgarisë, Malit të Zi – shën. im) me krijimin e një Shqipërie të pavarur (nga Fuqitë evropiane). Kjo mbretëri e re (Shqipëria) u krijua nga “zëri” politiko-koncertal evropian me kërkesën e Austro-Hungarisë, mbështetur nga Italia |…| Doli politika austro-italiane e Shqipërisë së pavarur. Sa e natyrshme dhe thelbësore, siç ishte kjo politikë për Italinë dhe Austro-Hungarinë, ishte fatale për ëndrrën e Serbisë të zgjerimit në Adriatik |…| E detyruar nga Fuqitë e Mëdha t’i tërheq trupat e saj nga Shqipëria, pasi e kishin fituar triumfalisht rrugën e Adriatikut |…| Koncerti politik Europian ia zhbëri Serbisë çmimin e pritur të Shqipërisë me bregdetin e saj shumë të dëshiruar të Adriatikut |…|

( guximi, shkëlqimi dhe burrëria malazeze )
|…| Ushtarët trima të mbretit Nikolla, sundimtarit të shquar të shtetit të vetëm ballkanik (Malit të Zi), të cilin turqit s’e pushtuan kurrë, po i jepnin goditje vdekjeprurëse armikut si në Novi Pazar ashtu dhe në Shqipëri |…| I pashë nga hoteli im në Shkup 15.000 ushtarë malazezë, të cilët kishin mbërritur vetëm një ose dy ditë më parë me tren nga Mitrovica, ku kishin marshuar nëpërmjet Novi Pazarit. Të gjatë, të zhdërvjellët, të guximshëm, me fytyra që tregonin jetë të pastër, dukeshin si trupa të shkëlqyer njerëzish që s’i gjenë kund në botë, figurat e tyre komanduese dhe qëndrimi burrëror ishin vënë në avantazh të madh nga uniformat e mrekullueshme dhe piktoreske |. ..| Mali i Zi gjithashtu e mori shpërblimin e vet me shtrirjen e territorit në jug deri në kufirin e Shqipërisë (siç e caktuan Fuqitë e Mëdha), dhe me një shtrirje akoma më të lirshme në lindje nga Sanxhaku e Novi Pazari. Kjo mbretëri patriarkale ndoshta do të mbetet e pandryshuar për aq kohë sa t’jetojë Mbreti aktual, Mbreti shumë i dashur Nikolla, një Atë vërtetë Homerik i Popullit të vet |…|

( kostot njerëzore dhe materiale te aleatëve )
|…|Luftërat ballkanike kanë qenë të përgjakshme dhe të kushtueshme. Ne kurrë s’do dimë për mijëra burra, gra dhe fëmijë që vdiqën nga mungesa e ushqimit, nga sëmundjet dhe masakrat. Por humbjet ushtarake, të vdekurit dhe të plagosurit ishin 11.200 për Malin e Zi, 68.000 për Greqinë, 71.000 për Serbinë, 156.000 për Bullgarinë, dhe për Turqinë po aq sa për Bullgarinë (dmth. rreth 160.000). Humbjet në “thesarin e kostove” ishin po aq kolosale sa ato të gjakut
|…|

– – – – – – – – – – – – më poshtë shkrimi nga Prof. Krisafi – – – – – – – – – – –

U bëmë apo na bënë?
Prof. Ksenofon Krisafi

Pavarësia dhe shteti shqiptar ishin rezultat i kontributit të faktorit vendas, i luftrave dhe i përpjekjeve të vazhdueshme të shqiptarëve për t’u shkëputur nga perandoria osmane dhe për të konstituuar shtetin e tyre. Por, ngandonjëherë kujdesi i tepruar për të afirmuar rolin e tij ka shkuar deri në ekstrem, deri në injorimin e faktorit të jashtëm.

E vërteta është se faktori i brendshëm dhe ai i jashtëm, në një periudhë të caktuar historike, vepruan bashkërisht, interferuan te njeri-tjetri dhe sollën si rezultat daljen e Shqipërisë si subjekt i së drejtës ndërkombëtare dhe veçanërisht njohjen e saj nga aktorët kryesorë të skenës ndërkombëtare të kohës, që u realizua pikërisht nga Konferenca e Ambasadorëve e Fuqive të Mëdha, mbajtur në Londër, në dhjetor 1912- gusht 1913.

Në këtë optikë nuk mund të lihen mënjanë dhe pa vlerësimin e duhur edhe kontributet relative të diplomacisë ndërkombëtare. Nuk mund të mohohet fjala vjen se disa prej kancelerive europiane, nisur nga interesat e tyre, ndërmorën nisma për përkrahjen e lëvizjes kombëtare shqiptare dhe mbështetjen e disa prej eksponentëve kryesorë të saj për shpalljen e pavarësisë, siç ndodhi p.sh. me Austro-Hungarinë.

Nuk mund të mohohen gjithashtu edhe veprimtaria dhe kontributet relative të Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit (KNK), të krijuar dhe të instaluar në Shqipëri nga Konferenca e Ambasadorëve, për organizimin e shtetit të pavarur shqiptar. U tha jo pa qëllim kontribute relative, sepse KNK ndërpreu ekzistencën e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës dhe veprimtarinë e saj. Ndërkohë që statusi dhe kompetencat veçanërisht të gjera që i ishin njohur KNK, përbënin një kufizim të ndjeshëm të sovranitetit të shtetit shqiptar, që tejkalonin së tepërmi precedentët e aplikuar nga diplomacia e Fuqive të Mëdha ndaj vendeve të tjerë, si Greqia apo Bullgaria gjatë shekullit të XIX.

Çështja nuk mund të gjykohet objektivisht nëse nuk pranohet bashkëveprimi ndërmjet faktorit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar.

Faktori ndërkombëtar nuk do të ishte aktivizuar dhe nuk do ta kishte marrë në shqyrtim çështjen shqiptare, nëse vetë shqiptarët, nëpërmjet kryengritjeve të vazhdueshme, veçanërisht në vitet 1910-1912, nuk do të kishin treguar se nuk pranonin më të mbeteshin pjesë e perandorisë osmane. Ata iu dëshmuan Fuqive të Mëdha se ishin një popull, që, si gjithë të tjerët, kishin aftësitë e duhura politike dhe organizative për të ngritur dhe mbajtur në këmbë shtetin e vet, çka e realizuan me vendimin e Kuvendit Kombëtar të Vlorës, të 28 nëntorit 1912 dhe me veprimtaritë shtetformuese e organizuese që ndërmorrën në vazhdim.

Nga ana e vet segmente të caktuara të faktorit ndërkombëtar, robër të simpative të tyre ndaj fqinjëve të Shqipërisë, mbajtën qëndrime të rezervuara ndaj të drejtës së shqiptarëve për të pasur shtetin e vet, të organizuar në të gjitha hapësirat shqiptare. Por, ndërkohë nuk mund të gjykohej objektivisht për rolin dhe rëndësinë e faktorit vendas në raport me faktorin ndërkombëtar dhe anasjelltas, nëse skenari i zhvillimeve shqiptare do të përfytyrohej i zbatuar në kushtet e mungesës së reagimit, për aq dhe ashtu si ishte, të diplomacisë europiane për Shqipërinë e asaj kohe.

Më konkretisht çështja shtrohet në formën e pyetjes se çdo të ndodhte me Shqipërinë e pavarur, të shpallur nga Kuvendi i Vlorës, nëse Fuqitë e Mëdha dhe shtetet e tjerë, pjesëtarë të bashkësisë ndërkombëtare dhe fqinjët, do ta ndëshkonin përgjithmonë me bojkot dhe do ta shpërfillnin krijesën politike shqiptare të porsaformuar, duke mos e marrë në konsideratë?

A do të ishte e mundur që ajo të mbijetonte dhe a do të ishte në gjendje që, në kushtet e mungesës së njohjes ndërkombëtare, të konstituohej dhe të vazhdonte të ekzistonte si subjekt i së drejtës ndërkombëtare?

Në literaturën e huaj historiografike mbizotëron mendimi se shteti shqiptar ishte krijesë e diplomacisë europiane. Në këtë pikëpamje mund të ketë ndikuar edhe fakti që organizimin e brendshëm të shtetit shqiptar, njohjen dhe afirmimin e tij ndërkombëtar, krahas Qeverisë së Përkohshme të Vlorës, e morën në dorë edhe Fuqitë e Mëdha. Ato përcaktuan statusin politik të Shqipërisë, kufijtë e saj shtetërorë, si dhe përpunuan një kuadër juridik, që ngërthente aspektet kryesore të organizimit të një shteti shqiptar “eksperimental”.

Vendimi i 29 korrikut të vitit 1913, i cili nëpërmjet 11 neneve të tij, përveç pranimit të njohjes së një shteti të pavarur, neutral e me kufij të përcaktuar, shprehej edhe për çështjet e tjera të rëndësishme të organizimit të brendshëm, që nga caktimi në krye të shtetit të një princi të huaj, dërgimi i një Komisioni Ndërkombëtar Kontrolli, i cili do të kontrollonte administratën civile dhe financat e vendit dhe do të hartonte një projekt për organizimin e të gjitha degëve të administratës së Shqipërisë, ruajtjen e qetësisë dhe rendit publik nga një xhandarmëri ndërkombëtare etj.

Strukturimi i mekanizmit shtetëror në Shqipëri nga ana e Konferencës së Ambasadorëve ishte një tregues i dukshëm i “ndërkombëtarizimit” të skajshëm të punëve të saj të brendshme dhe monopolizimit relativ të marrëdhënieve me botën e jashtme. Në institucionet që do të krijoheshin, elementi vendas dallohej me vështirësi për shkak të rolit dekorativ e formal që i ishte caktuar.

Përballë realitetit kompleks shqiptar, disa autorë që janë marrë me studimin e kësaj çështjeje, nuk kanë mundur të identifikonin ekuilibrin e duhur ndërmjet faktorit lokal dhe atij ndërkombëtar. Shqipërinë e pavarur ia dedikojnë tërësisht apo me tepri faktorit ndërkombëtar. Pohimet e tyre të vendosura ndonjëhere në kontekst sensacionesh, iu bëjnë jehonë qëndrimeve tradicionale antishqiptare të fqinjëve dhe të disa prej Fuqive të Mëdha.

– Në këtë grup bëjnë pjesë zakonisht politikanë dhe autorë si Vlladan Gjeorgjeviç, i cili shkruan se pavarësia e Shqipërisë ishte një gabim, që duhej koregjuar duke e ndarë territorin e saj, sepse përbënte “një rrezik të madh, jo vetëm për serbët, por për krejt Lidhjen Ballkanike”, siç plotësonte serbi tjetër, Nikolla Pashiç.

– Dragutin Nikoliç shprehej se popullit shqiptar “me anë të një rezolute të thjeshtë, me një dekret, iu dha diçka që popujt e tjerë e kanë fituar pas luftrash të përgjakshme e të vështira”.

– Në të njëjtën linjë qëndrimi antishqiptar ishin edhe grekët, përfaqësues të të cilëve deklaronin se “është e pamundur të lejohen shqiptarët barbarë të jetojnë të pavarur në djepin e qytetërimit grek”.

– Përsa iu përket Fuqive të Mëdha përmendet ministri i jashtëm rus, Sazonov, që thoshte se “shqiptarët nuk ishin homogjenë dhe të denjë për një shtet”, sepse siç plotësonte ambasadori i tij ne Paris, Izvolski, nuk besohej “se do të ishte e mundshme të organizoheshin në një shtet autonom malësorët e egër që nuk njihnin e nuk zbatonin ligje”.

– Përfaqësuesi britanik në Beograd Ralph Paget, i cilësonte shqiptarët “turmë… të papërshtatshëm për vetqeverisje.” Kurse Eduard Grey thoshte se “Shqipëria në të vërtetë qe krijuar vetëm për hir të interesave të ltalisë dhe të Austro-Hungarisë”.

– Një vlerësim tjetër, në fakt një zhvlerësim, vjen nga Berlini, i shkruar nga dora e Vilhelmit të Dytë, me fjalinë “një shtet hajdutësh nuk mund të bëhet kurrë i aftë për të jetuar”.

– Kambon, ambasadori i Francës, shprehet se “pranuam që të krijohej Shqipëria për t’i dalë para një konflagracioni europian që mund të rridhte nga konflikti austro-rus”.

-“Krijimi Shqipërisë ishte një suprizë…, souvenir historik ose pothuajse arkeologjik…, hipokrizi diplomatike”, thoshte francezi Gabriel Lui Zharé.

– Nicole Guy, mendon se “krijimi i Shqipërisë kishte shërbyer për të formatuar një ekuilibër të ri forcash në Ballkan dhe në Adriatik dhe për pasojë kishte ruajtur interesat e Fuqive të Mëdha…”.

– Dhe së fundi ambasadori italian Ferdinando Salleo, ka shkruar se vendimet e Konferencës së Londrës ishin shprehje e nevojës së Fuqive për “të rikrijuar ose më mirë të themi, për të shpikur një shtet europian, pikërisht atje ku nuk ekzistonte kurrfarë tradite për shtetin”.

Gjithëçka që u citua më sipër shumë shkurt, dëshmon qartë se diplomacia e Fuqive të Mëdha, për të cilën nuk kursehen vlerësimet për të ashtuquajturën dhuratë të jashtëzakonshme që iu bëri shqiptarëve, shtetin e tyre, s’ka dyshim se ajo veproi e nisur nga interesi i vet, për ruajtjen e ekuilibrave midis fuqive, si dhe për plotësimin e ambicjeve ekspansioniste të klientëve të vet ballkanike.

Këtë e ka pohuar haptazi dhe pa nguruar vetë kryetari i Konferencës së Londrës, Eduard Grei, kur, të nesërmen e përfundimit të punimeve të saj, deklaroi se “Une e di fare mire se kur gjithshka do te behet e njohur, kjo zgjidhje në shume pika do te jape kritika te forta nga kushdo qe e njeh vendin……por… qellimi ka qene te ruhej Marreveshja midis Fuqive te medha dhe, neqoftese vendimi per Shqiperine e ka siguruar kete, atehere ai ka bere punen me te mire ne dobi te paqes ne Europë…”

Nëse Konferenca do të nisej vërtetë nga interesi i shqiptarëve, do të duhej që shtetin, t’ua “dhuronte” të plotë, të ngritur në të gjitha hapësirat shqiptare dhe jo në më pak se gjysmën e tyre, që të mos ndodhte ajo që shkruan Xhorxh Fred Uilliams, që “Shtetet e Europës … prenë copa me rëndësi nga toka shqiptare dhe ia dhanë fqinjëve në Veri, në Jugë dhe në Lindje, duke shkaktuar kështu ngatërresa dhe luftëra të përditshme në mes të këtyre shteteve. Copën që mbeti nga gërshëra e tyre e quajtën shteti i pavarur i Shqipërisë”.

Ajo ishte bërë therror në emër të paqes europiane, që gjithsesi rezultoi e paqëndrushme, sepse pas jo më vonë se një viti shpërtheu Lufta e Parë Botërore, që prishi ekuilibrat e vendosur, zhvendosi kufij shtetesh, shkatërroi disa prej tyre dhe krijoi të tjerë.

Çështja e faktorit prioritar në krijimin e shtetit të pavarur shqiptar ka qenë objekt trajtimi edhe në literaturën juridiko-ndërkombëtare. Në një pjesë të saj dallohet sërish i njëjti qëndrim nihilist ndaj faktorit vendas dhe rolit të tij në krijimin e shtetit shqiptar, si subjekt i së drejtës ndërkombëtare.

– P.sh. zvicerani Pol Gugenheim, e përmend Shqipërinë si një shembull të shteteve të krijuara nga e drejta e traktateve (konvencionale, ndërkombëtare) dhe e rendit së bashku me qytetin e lirë të Krakovit, shtetin e ishujve Jonianë, qytetin e lirë të Danzingut etj. që, siç thotë ai, janë krijuar nga diplomacia e Fuqive të Mëdha. Ishin ato, vazhdon ai, që vendosën ndarjen e Polonisë në vitin 1815, që njohën neutralitetin e Zvicrës më 1815 dhe që krijuan Belgjikën në 1831, Bullgarinë në 1878 dhe Shqipërinë në 1912.

Interesant është fakti se te Gugenheimi dallohet pothuajse për herë të parë në doktrinën e së drejtës një vlerësim juridik për ilegjitimitetin e pushtetit të Fuqive të Mëdha për të vendosur për fatet e popujve të tjerë. Ai thotë se ato ushtronin një pushtet të uzurpuar, ilegjitim, sepse përfaqësimi permanent i interesave europiane që ato i kishin dhënë vetes pa të drejtë, i kundërvihej parimit të barazisë së shteteve.

– Lui Kavaré, duke iu referuar krijimit të shtetit shqiptar shkruan, se Shqipëria u krijua si shtet në saje të traktatit të Londrës të 1913, nëpërmjet të cilit Turqia ua la Fuqive Europiane kujdesin e rregullimit të situatës.

– Në të njëjtat pozita shfaqet edhe ndërkombëtaristi tjetër francez Sharl Ruso, i cili thotë se shteti shqiptar u krijua nëpërmjet një vendimi të një organi ndërkombëtar, që ishte Konferenca e Ambasadorëve.

– Finlandezi Rafael Waldemar Erich, duke përkrahur të njëjtin qëndrim nihilist, shkruan se Shqipëria “nuk u formua si shtet si rezultat i ndonjë lufte për pavarësi në kuptimin e vërtetë të fjalës, por në sajë të faktit që në Traktatin e Londrës të majit 1913, Perandoria Otomane ua pati lënë Fuqive të Mëdha kujdesin për të rregulluar pozitën e saj”.

Interpretimet që e lidhin themelimin e shtetit te pavarur shqiptar me 29 korrikun e vitit 1913, kane nje pikenisje te gabuar teoriko-juridike, disa prej tyre, madje të motivuar politikisht. Prof. Kristo Frashëri, lidhur me këtë thotë se “historianët që përkrahin tezën se pavarësinë e Shqipërisë e farkëtuan Fuqitë e mëdha dhe jo vetë shqiptarët, i përkasin kryesisht historiografisë serbe dhe greke. Si argument kryesor në mbështetje të tezës së tyre ata përdorin faktorin gjeopolitik-pozitën gjeografike të Shqipërisë në brigjet e Adriatikut jugor dhe interesat strategjike që kishin disa prej Fuqive të Mëdha në këtë sektor.”

Të vlerësuara në aspektin juridik, pohimet e mësipërme mbeshteten në teorine konstitutive të njohjes ndërkombetare të shteteve, reminishencë e kohëve kur jetën politiko-nderkombetare e përcaktonin Fuqite e Medha. Sipas saj, është njohja ndërkombëtare akti i krijimit të një shteti.

Doktrina e sotme juridiko-nderkombetare e konsideron të kapercyer atë. Vendin e saj e ka zënë teoria deklarative, që thotë se shteti ekziston realisht pavarësisht nëse njihet ose jo prej shteteve të tjera. Njohja ndërkombëtare vetëm e konstaton, e deklaron faktin e lindjes dhe i jep mundësi shtetit që të drejtat inherente që ka, t’i ushtrojë efektivisht.

Ky qëndrim doktrinar është përqafuar dhe është adoptuar si qëndrim zyrtar nga disa organizma ndërkombëtare autoritare, si p.sh. Instituti i së Drejtës Ndërkombëtare, Konferenca Europiane për Paqen në ish Jugosllavi, e vitit 1991, Komisioni i Arbitrazhit i Konferencës për Paqen në ish Jugosllavi, Karta e Organizatës së Shteteve Amerikane, etj.

Mbi bazën e kësaj teorie vlerësohet edhe ajo që ndodhi me Shqiperinë. Ajo u krijua si shtet i pavarur me 28 nentor 1912. E themeluan shqiptarët. Të huajt, diplomacia e Fuqive të Medha, vetëm e njohu dhe ofroi mbështetje në përshtatje me interesat e veta.

Politikanët dhe autoret e permendur më lartë, që ia atribuojnë diplomacisë europiane krijimin e shtetit shqiptar, flasin nga pozitat e teorise konstitutive të njohjes. Teorikisht dhe juridikisht, gjykuar në optiken e të drejtës ndërkombëtare, Shqipëria e pavarur është produkt i luftrave dhe përpjekjeve, aftësive organizative dhe inteligjencës politike të shqiptareve dhe jo krijesë e ndërkombëtarëve.

Në favor të këtij pohimi, flet edhe nje akt juridiko-kushtetues me rëndesi dhe vlerë të pakontestueshme. Është Statuti Organik i Shqipërisë, i përgatitur nga Komisioni Ndërkombetar i Kontrollit, në Vlorë, më 10 prill 1914. Në pikën 22, të kreut të tretë të tij, thuhet shprehimisht: “Janë shtetas shqiptarë të gjithë ata që kanë lindur ose që janë vendosur në Shqipëri përpara 28 nëntorit të 1912-s dhe që, nën qeverinë osmane kanë pasur nënshtetësinë osmane”.

Nje interpretim i thjeshte të çon drejtpërsëdrejti në konkluzionin se Shqiperia, si shtet, si subjekt i se drejtes nderkombetare, u krijua me 28 nentor 1912, datë që merret si pikënisje e përcaktimit të shtetësisë së shtetasve të saj. Nëse do të ishte Vendimi i 29 korrikut të vitit 1913, që është vetem akt i njohjes ndërkombëtare, Statuti do t’i referohej atij dhe jo vendimit te Kuvendit te Vlores.

Pikerisht ky percaktim, që ka formen e një perkufizimi juridik, zgjidh në menyrë të plotë, te qarte dhe perfundimtare çeshtjen e madhe, me të cilën studiues dhe politikanë nga qarqet antishqiptare në vendet fqinjë dhe protektorët e tyre kanë mashtruar dhe spekuluar vazhdimisht.

Ai përkon plotësisht edhe me pohimin e profesorit Robert Redslob, i cili thotë: “Kur Fuqitë e Mëdha pretenduan të ngrinin Shqipërinë si principatë më vete me Princ Vidin në krye dhe i dhanë edhe një Statut, kjo ishte nga ana e tyre një vepër pa themel. Monarkia e re nuk u krijua veçse në letër dhe në imagjinatën e diplomatëve. Ajo nuk jetoi kurrë për arsyen e thjeshtë, se nuk hodhi rrënjë në popull. Pastaj plasi Lufta e Madhe dhe vetëm pas një periudhe të gjatë anarkie, përleshjesh dhe trazirash, Shqipëria mundi të bëhej vetë me forcat e saj, me vullnetin e saj kombëtar, që është edhe e vetmja mënyrë me të cilën mund të themelohet një shtet i vërtetë”.

Libri “Ikona e mësuesisë,LEONIDHA DHRAMI” nga QATIP MARA!

QATIP MARA (nuk ka kund njeri më të gjendshëm), erdhi si me një frymë në TIRANË dhe më dhuroi këtë libër,Dhe me mua ndodhi po kështu: ai me vrap dhe unë po “me vrap”.Me një shpoti,mund të thosha:” Me”inat” më foli dhe,po me”inat” iu përgjgigja!.Them me shpoti,se MBRETI i HUMORIT,ÇARLI ÇAPLINI,thoshte:”Një ditë pa të qeshur,është një ditë bosh”.Natyrshëm.kjo copëhershëm me QATIPIN,meriton jo një shpoti,por ca më shumë si  një çast gëzimi midis dy miqësh.
Kam thënë dhe diku tjetër që unë nuk ka ditë që mos lexoj. Më kujtohet LUIS BORGES që thotë:”Mos e mat veten me ato që ke shkruar,por me ato që lexon”. Dhe,ndërsa për shkrimet e mia modeste,në prozë e poezi,nuk kam pse kapërdisem,në fushën e leximeve,zor se i lëshoj pe ndikujt. Jam lexues skrupuloz dhe nuk e lëshoj librin nga dora,nëse më pëlqen.
Kur marrë librin  e QATIP MARËS,nuk kam se si e lëshoj,pa e mbaruar. “Sherr” me timeshoqe:-Mos të duket vetja i ri?Do të hipë tensioni dhe do na hapësh avazae.” -Nuk kam faj unë,por QATIPI që shkruan për një mësues,- mbrohem unë.
“Fajin” e QATIPIT,e “shlyen” POETI SPANJOLL;LORKA që thotë:”Çdo libër është një oborr. Lum ai që mbjellë në atë”oborr”,lule dhe ushqen shpirtin e vet”. Këto fjalë,sikur janë thënë enkas për autorin,QATIP MARA, që jo vetëm e ka kthyer oborrin me llule,po ka bërë që”petalet” e këtyre luleve të flladitin shpirtin e autorit,po se po,por dhe MËSUESIT SHEMBULLOR LEONIADHA DHRAMI nga QEPAROI.
*
Kam shumë arsye që të shkruaj për këtë libër.Së pari,autori i këtij  libri,QATIP MARA,është nga miqtë e mi më të shtrenjtë dhe,së dyti,libri flet për një mësues model. Një model që duhet ndjekur. Unë vet kam punuar mbi dyzet vjet mësues gjuhë-letërsie, dhe,si të thuash,është pakëz si”thirrje” e gjakut. Tek heroi i këtij  libri,paksa kam gjetur veten. Çuditem që paska qenë mëues në MALLAKASTRËN e  egër.ku vetëm”disa çapa” më tej,aty mesviteve ’60-të të shekullit të kaluar kam qenë dhe unë.
Çudia e dytë dhe nuk kam pse mos e them. Në shkollë apo në çdo kolektiv ku punon,rrallë qëllon  që një iks-koleg të të bëhet mik aq i ngushtë,që jo vetëm ta përjetësosh në libër,por ta “klonosh” siç ka bërë QATIP MARA. Kur shoqëria jonë,sa vjen e po bëhet e ftohtë e polare,ja tek të  shfaqet një mësues si LEONIADHA DHRAMI nga QEPAROI që ta jepë zemrën në dorë dhe nuk ke se si mos e bësh shembull atë. LEONIDHA DHRAMI,siç gjykoj unë,përmjet leximit të librit,meriton ato fjalët që thotë BIBLA:-Jezusit nuk i intereson se sa vargje di nga BIBLA,por se si i trajton ti njerëzit.”.Parë me këtë sy,LEONIDHA DHRAMI,është sa i ditur dhe aq njerëzor. Ndjek çdo faqe me kërshëri dhe shoh me sy kritk,çdo çap që hedh ky mësues dhe,tek e vë ballë vetes,them:-Shyqyr që nuk kam qenë nxënës i këtij mësuesi  kaq të mirë,se,kur shoh bukurshkriimn e tij si pikturë,më zë data për shkrimin tim si ato kalagrifet kineze apo si një shkrim doktorësh që askush nuk e lexon., Pastaj,pasi kthiellem,tek shoh sukseset nga një shkollë tek tjetra, më vjen dërmend ajo  që ka thënë RALF WALDO EMERSON:”Njeriu që gjërat e rënda,i bën të lehta,është edukator!”
Në rastin e LEONIDHA DHRAMIT,kjo “EDUKATOR”,do shkruar me gërmë të madhe.

…më vjen mirë kur përputhen shkrimet e mia të moçme, të para 1 dekade, me shkrimet e reja dhe me pikëpamjen e Akademisë së Shkencave Shqiptare : ) natyrisht që më vjen mirë, s’ka më bukur sesa kur përputhen gjërat, psh. Romeo Gurazkuqi (sapo e lexova) e përmbyll artikullin e tij “Në Anën e Duhur të Historisë…” [ Akademia e Shkencave e Shqipërisë – Instituti i Historisë ] si vijon:

[cit.] “…Enver Hoxha, hoqi dorë nga të gjitha interesat e shqiptarëve, që jetonin në Malin e Zi, në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore, për të ruajtur pushtetin e tij dhe për t’u izoluar plotësisht në shtetin komunist, në kufijtë e para Luftës së Dytë Botërore. [ f/cit.]

(më poshtë pjesë nga shkrimi im, v. 2014 – fotoja ngjitur: foto e kohëve më të reja, s’e di vitin por Akademia e Shkencave e Shqipërisë)

Hallkat kauzale të “politikëbërjes enveriste”!
Senad Guraziu, Ars Poetica, Prill 2014
|- – –
Aparatura e diktaturës enveriste ishte nga më të egrat që ka parë njeriu ndonjëherë. Partia e udhëhequr nga ai vetë, e likvidoi a burgosi secilin që mendonte qoftë dhe vetëm pakëz më ndryshe nga “mendimi zyrtar i Partisë… nga mendimi i tij”.
Sipas meje Enver Hoxha ishte i “verbër”, i ngulfatur nga mentaliteti “despotik”, nga mendësia “autokratike”, ishte thjesht një “diktator” egocentrik. Enver Hoxha vuante si tepër nga ndjenja megalomaniake e superioritetit. Qasja e tij ishte pothuaj një qasje narcizistike prej politikani, një “narcizist” i paparë i politikës. Ndonjëherë duhet ta duash Atdheun duke i “hapur sytë”, duke mos ngelur i verbër në kthetrat e megalomanisë dhe të arrogancës. Pasi që, nga gëzhoja e ngushtë personale, nëse në pozitën e udhëheqjes së vendit, edhe si “atdhetar e patriot” mund t’i bësh shumë dëm Atdheut.

Unë ia zë për të madhe që ai ndoqi politikë të gabuar, ose një lloj politike “dëshpërimi”, gjoja politikë e “deles bardhoshe në tufën e të zezave”. Të gjitha shtetet e botës rreth e rrotull ishin “zezona” që duhej patur frikë, ndërsa Shqipëria dhe “egoja” e liderit të saj ishin Dielli që i falnin botës dritë.
Enveri nuk tregoi fleksibilitet, strategji as maturi politike… ai mbijetoi jo me Grushtin e Partisë as me Kazmën, por me “grushtin e centralizmit” politik, me oportunizmat e tij të paturpshëm. Në fund fare, e izoloi vendin totalisht. Populli u robërua dhe u prangos nga vetë “koha dhe liria”.

Si fakte të frymës së tij “despotike” mund t’përmenden shumë sosh, ka sa të duash fakte, bie fjala praktika e tij (gjoja në emër të Partisë) për ta krasitur rrugën nga “vëllazëria” nonkonformiste – e kishte si mani, si ves prej maniaku të paparë, për t’i krasitur të gjithë filizat e ideve që nuk përputheshin me “idetë” e tij.

Ka mjaft gjërash që nuk i falen kurrë nga historia (tekefundit s’ia “fal” unë personalisht). Enver Hoxha duke i ngritur interesat vetjake dhe ato të “klikës” servile (sunduese, të Partisë) mbi interesat e Atdheut, u soll thjesht si një “arrogant” i politikës. Gjë që shkaktoi ngeljen e Atdheut në vend. U stagnua në të gjitha aspektet, e që, kuptohet shtylla kryesore e të gjitha dhimbjeve ishte aspekti “ekonomik” dhe zhvillimi.

Pasojat e politikës së tij shkurtpamëse e sollën njërën nga dekadat më “kritike” në historinë e Shqipërisë si shtet (1995 – 2005). Dekadë mjerimi e turpi, e cila madje për pakëz sa nuk e pati hedhur vendin në humneren e anarkisë e të luftes civile (vëllavrasjes).
Stagnimi për 3-4 dekada në planin e zhvillimit dhe pritja aq e gjatë për të qenë e mundur që Shqipëria t’i bashkohet “aspiratës” reale për në EU, janë po ashtu hallkash kauzale, pasojë e politikës së dikurshme të verbër.
|- – –

-E hëngri pema shokun Meleq!- thuhej aso kohe në qytet për drejtorin e komunales.
-Si e hëngri?
-E hëngri pema. Bredhi i Viti të ri . Kishte dhëmbë!….
-Kishte dhëmbë?!…
Dhe kështu me këtë legjendë urbane mbuluar, shokun Meleq një ditë e shkarkuan nga kreu i ndëmarrjes. Madje, pas nisjes së mbledhjeve në të dy komitetet, atë Ekzekutiv dhe atë të Partisë, rrokullima, vijoi edhe më tej në mungesë të përgjigjes: Thellou! Kush të shtyu ta thoshe këtë gjë?.Për udhëheqësin e Lartë? Furia kundër tij rreshti disi kur e transferuan në një kooperativë. Sipas termave të kohës, biçim qarkullimi në bazë. Të ngratit Meleq, nuk piu ujë as numri i anëtarëve të Partisë që kishte në farë e fis dhe asfare, sakrificat që kishte bërë për vite të tëra si një bir i denjë i Partisë. Porosia: Të mbyllet me kaq!
Shoku Meleq kishte vënë dorën në zemër dhe falënderoi Partinë që ia kishte dhënë edhe njëherë dorën për gabimin që kishte bërë, atë të mallkuar togfjalësh që kishte lëshuar nga goja pa u thelluar, por që merrej sikur kishte bërë ‘pis’ në publik (larg qoftë!) shokun Kryeministër!. Ku e kishte mendjen? Për laraska?
Por njerëzia, nën zë, ende e përmendnin rastin e Meleqit kur afrohej atmosfera e Viti të Ri, ( se, Krishtlindjet as që bëhej fjalë të prmendeshin atëbotë në vendin e shpallur si i vetmi shtet ateist në botë.‘Feneri ndriçues i Marksizëm-Leninizmit’).
Po emri i shokut Meleq vazhdonte të tirrej nga njerëzia e qytetit. Ca me zë ,e ca, nën zë. Shokun Meleq e hëngri bredhi i festës.Të tjerë, këtë e risillnin në biseda në kafene, në radhë te dyqanet, kudo.’ Ej babam, bëj kujdes me fjalën se do të të gjejë si shokun Meleq që e hëngri bredhi me dhëmbë!’

***
Kur fleta e muajit nëntor grisej nga kaledari i murit, shokët e komunales duhet ta kishin nisur dekorin festiv të ndërrimit te viteve. Atmosfera festive duhej të ndjehej jo vetëm në qytet po edhe në çdo fshat sipas mundësive.
Ne qytetin e Dervenit, në fillim të dhjetorit atë botë, ishte ndezur një atmosferë festive që lexohej lehtë jo vetëm te shenjat me pambuk dhe zbukurimet me letrat me ngjyra të punëdoreve të vendosur nga nxënësit në klasat e shkollës, por më së shumti edhe në vitrinat e dyqaneve dhe MAPO-n e madhe ku tregtoheshin artikuj ushqimore dhe fruta perime. Në MAPO në qendër të qytetit, fiks në sallonin e madh midis njësive të tregtinit llamburiste festa me nje pemën e vogël të bredhit ngarkuar me larmi xhinglash, ‘borë’ e globe llamburitës. Në rrugë dhe mjedise të tjera publike, ato ditë dëgjoheshin dendur togfjalëshat festive: Mishi i festave. Mollët e festave…
Për fëmijët dhe prindërit e tyre, ato ditë, e para ishte kinkaleria e Ftikos, mbushur me lodra të reja për festën dhe llamburitjet me dritëza xixëllonje në çdo dritare e cep të kinkalerisë në bulevardin kryesor.
Por arkitektët e këtij gëzimi fëminor dhe të kësaj atmosfere në qytet ishin pak zyra në ndërrmarrjen e tregtisë dhe veçmas, në atë të komunales.
Në zyrën e madhe të drejtorit të komunales të gjithë shefat e sektorëve, brigadierët, specialistët e dekorit, elektriçistët e të tjerë ‘ofiqarë’, kishin rrethuar drejtorin Meleq dhe e shihnin gjithë sy e vesh si gjeneralët Napoleonin para fillimit të betejës së re. Po raportohej një nga një. Ku jemi me këtë? Po me ndriçimin festiv? Po me dekorin e parullave me drita e neone? Ajo që e shqetësonte më tepër shokun drejtor ishte vonesa në prerjen ne mal dhe sjelljen në qytet të bredhit tradicional të Vitit të Ri.
-Pa bredhin, Festa mungon!-bërtiti papritur shoku Meleq dhe në sallë, sikur ra bomba dhe të gjithë i pushtoi heshtja.
-Tamam. Përgatitjet po ecën mirë por mua, më kujton atë fjalën e moçme. Bëjmë dasëm por na mungon nusja: pema e Vitit të Ri! Bredhi!-tha Roko, shefi i sektorit të pastrimit, një veteran lufte i cili numëronte ditët e fundit para daljes në pension.
Në sallë u vendos sërish një heshjte e rëndë që i preu raportimet si me thike.Të gjithë shikonin kush shkarazi, kush drejtpërdrejt nga shoku Meleq. Por qetësia nuk zgjati shumë kur u dëgjua zilja e fortë e telefonit të kuq mbi tavolinën e drejtorit që të kujtonte zilen e fortë të shkollës kur lajmëron nisjen e mësimit
Dora e Meleqit u zgjat drejt receptorit. Dhjetra sy po ndiqnin me kërshëri. Ashtu i ulur, drejtori tha rëndë-rëndë:
-Urdhërooo! Kush je??
Nuk kaluan as dhjetë sekonda dhe ai u zverdh e u bë ftua.U ngrit vrik në këmbë dhe tha me zërin që i dridhej:
-Urdhëroni, shoku Mehmet! Urdhëroni shoku Kryministër!
U vilanis si ta kish zënë rryma elektrike.
Në sallë ra përsëri bomba por kjo, më e madhe. Të pranishmit komunikonin vetëm me shenja: Shëët! Kryeministri! Të piu e zeza, po mos fol!
Hija e rëndë e Kryeministrit pushtoi krejt sallën dhe iu përhit gjithkujt se tashmë ai kishte hyrë dhe ishte midis tyre me fytyrën e vrerosur.
-Po, shoku Kryeministër. Siurdhëron!… Për pemën e Viti të Ri jemi gati, pothuaj, sot….
Dhjetra sy e veshë pipëz, ishin përpirë nga bisedë e papritur e drejtorit me Kryeministrin e vendit.
-Shëëëëët! Shëëëëët! – U dëgjua spikama e shurdhët në sallë. Nuk ishte e lehtë. Hija e rëndë e kryeministrit vijonte të ishte e nderë tani, gjatë e gjerë në çdo cep të sallës duke hyrë edhe në skutat e shpirtit të çdo raportuesi dhe të pranishmi. Në këtë qetësi reanimacioni tani mund të dëgjoje vetëm fluturimin e mizës që lëvizte në atë ajër të rëndë dhe të mallkuar nga hija e të Madhit më të ashpër e më hijerëndë që kishte njohur regjimi i kohës.
Befas, si të kish shkelur dikush një sustë te padukshme, drejtor Meleqi kërceu në këmbë, i vuri dorën pjesës së poshtme të receporit të kuq të telefonit dhe shikoi i tmerruar nga pjesëmarrësit duke vënë mbi buzë shenjën e gishtit tregues. Domethënë, as miza mos të dëgjohet!
-Po, shoku Kryeminister! Gati jemi për pemën e Viti të Ri, sot….
Të gjithë, sy e veshë ishin ngrirë e përpirë nga biseda e drejtorit me Kryeministrin e vendit.
Por befas, krejt papritur, drejtor Meleqi klithi duke e ngritur zërin tre oktavë më lart, krejt ndryshe nga përulësia prej skllavi deri atë grimë kohe.
-Urdhëroooo?! Të dërgojmë njeri dhe makinë për të tërhequr bredhin e Vitit të Ri të qytetit nga kooperativa juaj e Luaaaaa-dhit?! Aaaaaa!!?… Po kush jeni juve edhe një herë? Mehmet Sheehuuu? Përgjegjësi i sektorit në kooperatiiii-vë:??…..Aaaaaaah??…
Drejtori e përlasi receptorin me forcë mbi tavolinë. Mbi çehren e tij si ftoi në tetor, bulëzoi djersë. Pastaj u ul dhe sërish u ngrit vrik në këmbë me sytë e ngulur si shigjetë mbi telefonin e kuq si mbi një sasi eksplozivi gati për plasje mbi skrivaninë e punës.
Bëri dy çapa nga skrivania dhe duke iu drejtuar telefonit të hapur me zërin që ende dëgjohej nga krahu tjetër, i dridhur si ajo purteka në ujin e lumit të vrullshëm, përsëriri:
-Mehmet Sheeehuu???? Kështu e ke eem-rin?… Mehmet Muuuti, thuaj! Mehmet Muuuti!! … Po, ndryshoje more shok! Po ndryshoje atë emër, të kam rixha, Ndryshoje!.Ndryshoje, more njeri! Ndryshoje, se na bëre për operim në zemër !-dhe ra brom mbi karrike si një lëmsh prej kocke dhe mishi.
Njerëzia e sallës si të kishin qenë të lidhur me litar, me tapa në gojë e gryke, nisi zhurmërimin.
-Një kanë me ujë! Shpejt!Tundu!-u dëgjua në sallë.
Nga zëri, ishte Roko Corrodoli, shefi i sektorit të pastrimit.///
—-o0o—-

S’i ka as 5-6 orë më përpara, Kryeministri Rama e kishte postuar në Fb-faqen e vet të ashtuquajturin “FotoAlbumi i Javës”, me 70 e kusur foto. Dhe bukur, pjesa dërmmuese e fotove “të kuqe” (sepse rreth eventit festiv 28 Nëntorit, s’ka më bukur, dhe unë vetë e pata postuar 1 album tek faqja personale). Tek fotot, po ashtu figuronin dhe vizitat e tij nëpër kantieret e ndërtimit, psh. në Vlorë tek aeroporti, e edhe gjetiu. Unë vetë s’i kam pritur fotot, për mua s’ishte nevoja pasi i kam parë madje dhe videot, ka kohë, ka me muaj (psh. të vizitës së tij në Vlorë, apo tek Ura Madhe e Kuksit, apo videot e Unazës së Madhe të Tiranës, i kam parë dhe ato videot e mburrjes etj).

Mirëmbajtësit e “faqes së Ramës” i postojnë rregullisht videot + fotot në Fb, kjo bukur sepse i shërben qëllimit informativ të qytetarëve dhe të fancave politik. Në rastin tim, si vizitor i rrallë, t’i shohësh ca foto “statike” pasi t’i kesh parë “videot dinamike”… si përvojë duket kot. Patjetër, e kuptoj që fotot e kanë vendin e vet, edhe vidot e meritojnë vendin që u takon. Mirëpo jo të gjithë i kanë parë videot, për mua tani fotot dhe s’janë aq interesante, anise kuptohet më takon t’them “urime foto-albumin e javës”.

Gjithsesi, foto-albumi i tij më “frymëzoi” ta shkruja tani këtë koment. Se ç’ka diç të çuditshme në qeverisjen e Ramës, pse t’mos thuhet “troç” (tekefundit shqiptar jam dhe unë, anise s’jam Tironc, do doja por s’mund t’jemi të gjithë Tironca, thjesht s’e kemi patur atë fat : )
Dmth. pse t’mos shkruaj tani “fort bukur z. Rama, urime foto-albumin e javës, por ku ishit tani e 3 mandate, dmth. mbi 1 dekadë të qeverisjes suaj, pse Unaza e Madhe e Tiranës e zvarrit për 10-15 vjet… (s’e kam idenë mirëfilli por ndoshta i ka dhe mbi 15 vite tashmë, për 12 vite e di sigurt, sepse në v. 2012 qe publikuar njëfarëlloj plani, njëfarë harte)?!

Pse z. Rama duheshin të kalonin gjithë ato vite dhe asgjë, ku ishit tani e 15 vjet, pse s’qe përfunduar as gjysma e “Unazës” për aq gjaaaaaaatë (e keni ju idenë se ç’do t’thotë 3 mandate të qeverisjes pakëputshëm, ju ishit boss-i i kasës dhe i të gjitha “kroshneve” ekonomike të Shqipërisë, vallë assesi s’pati qenë e mundur, patjetër duhej kaq gjatë?!

Bazuar në të dhënat publikuar nga Ju vetë (në faqen tuaj të Fb, në të njëjtën faqe ku e keni postuar tani foto-albumin) para disa muajve, në Maj 2024, thoshit se Loti 1 i Unazës, 41% të punimeve janë realizuar, Loti 2 – 93% (për fat të mirë i vetmi Lot sadopak më realistik me afër-fundin e tashëm), Loti 3 (s’përmendej fare, mbase i kryer), Loti 4 – 51%, Loti 5 – 59%, Loti 6 – 35.6%, Loti 7 – 65% i realizuar (ashtu thuhej nga Ju vetë, në Maj 2024) – dhe pra z. Rama si është e mundur tani jeni aq efikas?!

Aq shumë vite u deshën që t’i përfundoni herë 50%, herë 35.6%, herë 41 %… ndërsa tani në v. 2024, për 4-5 muajt final kryhen punimet e pothuaj të “gjysmës tjetër së Unazës” (statistikat tuaja e bëjnë tani të tingëllojë diç si hov i madh a la Ramushçe), pse ky “hov ndërtimtar” z. Rama, njëherë për 15 vjet zhagas si breshkan, tani për 4-5 muajt e fundit do i kryeni mbi gjysmën e projekteve të Unazës, si është e mundur z. Rama, s’keni pse shtireni modest, për fancat tuaj tani dukeni si ndonjë Superman?!

Unë çuditem për vete, me këtë “ritmikë shqiptare” të pompozitetit dhe me mospërputhjen me realitetin, nëse “Unaza” kryhet në fund të 2024 (31 Dhjetor, dmth. ekzaktësisht në fund të vitit, me ndërrim të moteve dhe të nismës së 2025-tës, kjo vërtet bukur askush s’e mohon, gjithçka bukur kur mbaron dhe kryhet. Sepse nëse t’mos kryhej, jo vetëm Ju por sikur do bëhej “gaz mbarë Shqipëria” para syve të Evropës (pasi dhe evropianët dinë të ndërtojnë rrugë, unaza, ura, aeroporte, e dinë fort se ç’do të thotë 15 vite, 20 vite zvarritje projektesh).

Le t’bëjmë dhe ngapak shaka, tekefundit të gëzuar që do mbarojë Unaza. Në Kosovë kur pati mbaruar gjithçka dhe gjërat qenë vargëzuar drejt mbarësisë, e sidomos kur do shpallej Pavarësia, vetë populli do e kishte për zemër meme-logjinë (për bacën Adem) “Bac u kry”, dmth. një lloj salutimi fare shkurt e kuptimplotë për heroin legjendar. Edhe Ju z. Rama, meqë u zgjat aq shumë, tani kur t’mbarojë Unaza, sapo të inaugurohet plotësia e saj, s’duhet të çuditeni nëse shqiptarët e ujdisin ndonjë “Ramë u kry” : )

Vetë Top-Channel-i thoshte në Maj 2024 se, sipas kryeministrit Rama, deri më tani janë realizuar rreth 70% e punimeve. Dmth. Top-Channel thoshte se Ju atëbotë keni thënë “70 % e kryer”, mirëpo si na qenka 70%… kur herë 50%, herë 35.6%, herë 41 % ?! Po ashtu, bie fjala, në Maj 2024 keni thënë se Loti 7 është realizuar 65%, mirëpo edhe sikur t’ishte 90% e realizuar, fjala është për 1.92 km gjithsej… for “God’s sake”, edhe ndokush privat do i kryente 2 km, ndërsa juve ju duheshin 15 vjet!

Ndërsa pse quhen “Lot, Lote, Loti” s’e kam idenë t’jem i sinqertë (mbase s’është fjalë e Shqipes… në mos ndonjë barbarizëm a la italiançe, mirëpo s’ka rëndësi, shqiptarët thonë psh. dhe “foristrada e Kryeministrit duke kaluar Unazës”, se mos kjo “foristrada” na qenka shqip), mirëpo duke qenë se puna e “Unazës” u zvarrit dhe u stërzgjat jashtë vetë përceptimit, njëherë më pati shkuar mendja mos vallë t’na jetë ndonjë sistem Lotarie i koduar (andaj Lotet).

Po po, pa shaka, më pati vajtur mendja mbrapsht. Sipas kësaj ideje të krisur, psh. shqiptarët i depozitojnë lekët e bastit, provojnë t’ia qëllojnë cili Lot do përfundojë i pari, cili do ngelet i mbrami… e kështu, Loti si term do jetë ndonjë derivat nga “Lotaria” – thosha. Tironcat janë të njohur sa u përket basteve, bie fjala për bastet sportive, historia e di, vetë z. Rama pati intervenuar… duhej të intervenonte në sitemin e “basteve” tiranase, sepse katastrofë. Dhe dmth. pse t’mos e kodojnë ndonjë “lotari për lotet e ndërtimit” të Unazës, kjo ishte ajo ideja e krisur që më pati shkrepur, anise e pata hedhur menjëherë “posht”, ide kot kot, fare “crazy” : )

(ngjitur: përqindja % e punëve të realizuara në Maj 2024, sipas videografisë së z. Rama)

Jezusi takohet me Dostojevskin. Ai i hedh atij një vështrim, dhe për një çast depërton thellë në tunelet e errëta të atyre syve të munduar, dhe kryen një ekzorcizëm të menjëhershëm. Shpejt, me guxim, pa bujë, në stilin e Jezusit: Festa mbaroi, djall i vogël. Dil jashtë! Një gumëzhimë e lehtë, dhe ja ku u bë.

Dhe Dostojevski, me dëbimin e demonit, është i lehtësuar nga hemorroidet, vesi i bixhozit, dhimbjet e forta të kokës, ethet, depresioni, hipokondria, intuitat dhe obsesionet e tij të tmerrshme futuristike. Ai lirohet nga “qelia“ e kafkës së tij. Dhe ai nuk shkruan më libra, kurrë.

Në librin e tij “Mëkatari dhe shenjti ”Kevin Birmingem i frymëzuar mbi historinë e gjenezës – filozofike dhe neurologjike – të romani“Krim dhe ndëshkim”, do t’ju ​​lërë në mëdyshje mbi figurën e Dostojevskit, aq më tepër që vetë rusi i famshëm kishte të paktën dy mendime për veten e tij.

Nga njëra anë, ju do të keni frikë nga qëndrueshmëria e tij si shkrimtar, nga përkushtimi i tij ndaj përvojës, besnikërisë së tij artistike, brishtësia/qëndrueshmëria e tij, imagjinata e tij e pambrojtur, etj. Nga ana tjetër, do të pyesni veten nëse një pjesë e mirë e “Krim dhe ndëshkim” mund të mos jetë patologji e pastër.

Atë nuk mund ta quani as edhe një:Tërësia e kësaj vepre përshkruan vetëm 1 minutë dhunë. Raskolnikovi, një student arrogant dhe i varfër që vërdallosej nëpër lagjet e varfra të Shën Petersburgut, vret brutalisht një plakë të keqe-një fajdexheshë dhe motrën e saj që u ndodh rastësish aty.

Por pse e kryen ai atë krim? Pse e ngre sëpatën? Jo për para, dhe as për pasion. Ndoshta motivi qëndron pas pasionit ndaj ideve. Sepse përveç se është i çmendur, Raskolnikov

është një lloj filozofi:Ai abstragon mbi vlerën (ose mungesën e saj) të një jete të vetme njerëzore; mbi gabueshmërinë e kriminelëve; dhe mbi fuqinë e një akti, të një goditje vendimtare, për ta transformuar realitetin.

Shkëputja e tij nga shoqëria dhe nga matrica e mirësisë njerëzore, është e plotë. Ai është një ujk i vetmuar. Pra me fjalë të tjera, sa për të cituar grupin muzikor “Iggy Pop”, ai është thjesht një djalë modern. Ai paraqitet si i braktisur nga boa, si një personazh i Samuel Beket; ai sillet me vetëdijen e personazheve të Kafkës; dhe murmurit me vete si Trevis Bikëll,  protagonisti i filmit të famshëm “Shoferi i taksisë” luajtur nga Robert De Niro.

“Të shohësh mbulesën mizore nën të cilën vuan Universi, ta dish se edhe një shpërthim i vetëm i vullnetit njerëzor mjafton për ta shkatërruar atë dhe bashkuar me përjetësinë, të njohësh veten dhe të jesh si krijesa e fundit… është e tmerrshme!”-i shkroi Dostojevski vëllait të tij Mikail para se të botonte “Krim dhe ndëshkim”.

Pora ishte ai krijesa e fundit, apo një nga të parët e një epoke të re?Biografia e tij është një sekuencë ngjarjesh për të cilat vetëm mbiemri “dostojevskian”mund t’i përshkruajë si duhet. E ëma i tij vdiq nga tuberkulozi kur ai ishte vetëm 15 vjeç.

Dy vjet më vonë, i vdes edhe babai në rrethana misterioze, me shumë gjasa i vrarë nga bujkrobërit. Me synimin për të nisur një karrierë letrare në Shën Petersburg, i riu Dostojevski zhytet në borxhe të mëdha. Ai u bë pjesë e politikave reformiste, për të cilat po ziente në atë kohë e Rusia cariste: takime sekrete, manifeste të zjarrta.

Në vitin 1849 u arrestua gjatë një vale spastrimesh nga shërbimet sekrete të Carit dhe u akuzua për kryengritje dhe komplot. I nxjerrë përpara një toge pushkatimi në Sheshin e Paradave Semenovski, në praninë e një turme të madhe, Dostojekski dhe shokët e tij i shpëtojnë vdekjes nga një gjest mëshire i minutës së fundit nga vetë Car Nikolla I.

Dënimi i tyre ulet. Jo vdekje, por internim në Siberi. Dostojevski kalon 4 vjet në punë të rëndë në kampin e të burgosurve në Omsk, dhe 5vite të tjera si ushtar në ushtrinë siberiane.

Pastaj në moshën 38 vjeçare rikthehet në Shën Petersburg. Birmingem është i shkëlqyeshëm në përshkrimin e mjedisit intelektual që e pret atje shkrimtarin rus. Nihilizmi, egoizmi, materializmi … Njeriu që po rikonceptohet. Një fiziolog boton një libër me ndikim me titull “Reflekset e trurit”.

Bazuar në eksperimentet e tij me një numër bretkosash fatkeqe, ai pretendonte se aktiviteti mendor është i gjithi reflekse. “Animacioni, pasioni, tallja, pikëllimi, gëzimi, etj, janë thjesht rezultate të një tkurrje më të madhe ose më të vogël të grupeve të caktuara të muskujve”-shkruante ai.

Dostojevski e kupton menjëherë se ku çonte e gjitha kjo:individi, i bllokuar në kokën e tij, i mbetur në mëshirën e neuroneve të tij. Ndërkohë truri i tij vazhdon t’i shkaktojë kriza – epilepsi të lobit temporal, atë që Dostojevski e quan “sëmundja e rënies”.

Dhe ka diçka tjetër. Ai lexoi një ditë mbi gjyqin e një vrasjeje të ndodhur në Francë, të kryer nga Pier-Fransua Lesnar. Ky ishte një tip në dukje i qetë, me një sjellje të përsosur në shoqëri, lexonte Rusonë; shkruante poezi. Por në fakt ishte një sociopat i çmendur, një lloj i ri njeriu.

Kur e fusin në gijotinë, ai e kthen kokën lart, në mënyrë që të shikojë tehun e mprehtë që zbriti mbi qafën e tij. Dostojevski botoi një ese 50faqëshe, të përkthyer nga frëngjishtja, për Lesnarin me titullin “Një personalitet i shquar”, në revistën e tij letrare “Vremya”.

Gjyqet e vrasjeve, shkruan ai në një shënim hyrës, janë “më emocionuese se të gjitha romanet e mundshme, pasi ato hedhin dritë mbi anët e errëta të shpirtit njerëzor, të cilave arti nuk pëlqen që t’i afrohet”.Ajo ngjarje çoi më pas në shkrimin e romanit “Krim dhe ndëshkim”, të cilin Dostojevski e nisi në shtatorin e vitit 1865, ndërsa ishte gjysmë i uritur dhe pa gjumë në një hotel në Vizbaden të Gjermanisë, pasi kishte humbur në ruletë të gjitha paratë e tij.

Është një roman me ndërtesa të rrënuara sikur kanë dalë nga lufta, me dyer plot blozë, dhe me dhoma të vogla që mbajnë erë minjsh dhe lëkurësh. Halucinacionet përzihen me realitetin dhe anasjelltas. Të dehurit thonë gjëra shumë të zgjuara.

Ai është mbi të gjitha është një roman i subjektivizmit:i shtypjes së tij, i vetmisë ulëritëse të protagonistit. “Detajet tërësisht të panevojshme dhe të papritura duhet të lihen mënjanë në çdo moment në mes të tregimit”- shkroi Dostojevskin në ditarin e tij. Motivet e Raskolnikovit, shpengimi apo mungesa e tij, kthesat e komplotit.

“Krim dhe ndëshkim” ka të bëjë me trurin tuaj, trurin tuaj të ngratë, që është “selia” e vetëdijes moderne. Ai ka të bëjë me atë se si ndihet njeriu vërtet. “Çfarë është Ferri?”pyet At Zosima në romanin tjetër të Dostojevskit “Vëllezërit Karamazov”. “Unë pohoj se është vuajtja nga pamundësia për të dashuruar”. Duke kërkuar çlirimin nga vetja, nga izolomi i plotë mendor, ju mund ta shkatërroni atë si Lesnar ose ta lini veten të bini në dashuri siç bën Raskolnikov në epilogun jo shumë bindës të “Krim dhe ndëshkim”.

Dashuria e gruas së tij, Sonja, arrin ta ngushëllojë dhe mendja e tij transformohet:“Tani ai nuk po vendoste asgjë me vetëdijen e tij; ai ndihej i vetmuar. Në vend të dialektikës, kishte mbërritur vetë jeta, dhe në vetëdijen e tij duhej të përpunohej diçka krejtësisht e ndryshme”.  Siç ndodh në përgjithësi me Dostojevskin, Jezusi është diku këtu pranë, i buzëqeshur, i fshehtë. Raskolnikov i ka Ungjijtë nën jastëk, dhe ai kujton se si Sonja i lexoi dikur historinë e Llazarit. Dashuroni do të dilni nga gjendja e vdekjes. Po nëse nuk e bëni këtë?

Në të njëjtin epilog, Raskolnikov, i shtrirë në një spital të burgut në Siberi, sheh një ëndërr në mesin e etheve:Ai sheh një murtajë të madhe që vjen “nga thellësitë e Azisë”. Por prisni – është një plagë mendore. “Njerëzit që u prekën nga ajo, u bënë menjëherë të pushtuar nga djalli dhe të çmendur. Por asnjëherë këta njerëz nuk e konsideruan veten aq inteligjentë dhe aq të pagabueshëm ndaj së vërtetës sa kur ishin infektuar”.

Individualizmi ka arritur kulmin e tij; atomizimi është total. “Të gjithë ishin të shqetësuar, askush nuk kuptoi askënd tjetër, secili mendoi se e vërteta qëndronte vetëm tek ai dhe në lidhje me të gjithë të tjerët, vuajti, rrahu kraharorin e tij, qau dhe shtrëngoi duart”. / “The Atlantic” – Bota.al

Teksa shëtisja shkujdesur, pa e ditur se ku dhe pa datë çlirimi, që gjithsesi kthehet në një prangë të padukshme, gjethet e rëna mbulonin gjurmë këpucësh të atyre që kishin kaluar para meje, kur befas më tërheq vëmendjen në anë të trotuarit një lehëz e vogël plot pllaka me vizatime me ngjyra, një florë me estetikën e së lirës, një ekspozitë përdhé, – po thosha me vete.
Ndjeva respekt nga njerëz që s’ishin aty, që s’e dija cilët ishin, nuk të njohin, që s’e dinë se je.
Desha t’i fotografoj pllakat, mos duhej marrë leje? S’ishte askush përreth dhe unë isha në një ditë lirie timen. Nxora celularin dhe sytë më shkuan mbi njërën nga pllakat, ku ishte shkruar:
“Be kind”.

Jemi mësuar me tabelat e rrugëve, me emrat e tyre, me sinjalistikën: kthesë, udhëkryq, tren, – s’ka tabela për lamtumirat, – restorant, hotel, – dashuria aty, – shpejtësia e lejuar, kamera në krye, – kujtime në erë dhe dëshirat, – etj, reklama, mall, madje ndodh të shkruajnë me të madhe dhe një ditë çlirimi për të gjithë, e pamundur kjo, etj, etj, por rallë ndodh të gjesh një porosi e tillë, kaq thjeshtë, miqesisht e me besim:
Be Kind!

Ji i mirë, – e thashë me zë në shqipen time, se ka më fokus emocional dhe universal, po i shpjegoja vetes dhe menjëherë m’u ndërmendën pllakat e gurta të “10 Urdhërimeve” të Hyjit në Bibël, që ranë nga Qielli për Moisiun në Malin Sinai (Eksodi 31:18) dhe që u bënë baza e etikës me ndikim të thellë në kulturat e botës.
Të jesh i mirë, – lexon befas në rrugë anglisht: Be Kind! – Porosi që këtë radhë vinte nga toka. Dhe i ngjan një çlirimi të munguar.
I kundrova dhe një herë të gjitha pllakat, vizatimet dhe ngjyrat m’u dukën se kishin diçka nga duart e fëmijëve. Është Urdhër i tyre, besoj, pa ndonjë shenjë pikësimi në fund, pikë a pikëçuditëse a tre pika dhe na e kishin lënë aty ku ecim, te këmbët, por në anë për të mos penguar. Fëmijët s’guxojnë më shumë ndaj nesh dhe sa të sinqertë që janë, sa të mençur! Ata janë çlirimtarët e vërtetë.
Ji i mirë, që tani, edhe i rritur… Apo ato pllaka i kanë punuar të rriturit, brenda të cilëve ende ruhet fëmija dhe na i vunë përpara si në një lojë gazmore, por sa serioze! Një porosi aq e urtë s’të bën keq. S’është si një datë e dhunshme çlirimi e një vendi, kur njerëzit s’janë të lirë. Të dish të arrish tek tjetri si tek vetja, të shkosh si në histori tek e ardhmja me një çelës që e dije të humbur, por e kanë lënë në anë të rrugës për ty:
Be kind!
Ji i mirë!

Visar Zhiti

1.ISMAIL QEMALIT

IMAIL QEMALI! ISMAIL KANINA!
Të kërkon sulltani(zihet vetëtima?!)
Ti more gjeminë,çave nëpër dete
Vendose:-SHQIPËRINË,do ta shpallë më vete!

Dhe kishe me vete,gjithë urtësinë
Mjaft jetës me ethe!S’durojmë më Turqinë!
Çave nëpër dete, si një KAPEDAN
Brodhe nëpër shtete (bashkë dhe me ISAN) *

Herë si vetëtimë;herë si meteor
Dhe mes pritash e kurthesh
Mbrrite mu në VLORË
SHpalle MËVETËSINË mr flamur në dorë!

Seç të fekste nuri,dritë mjekrra e bardhë
ISMAIL QEMALI! KRYEATDHETAR!
Vittet ikin tutje, ti gjithmonë na je pranë
Ti je BABAI I KOMBIT! Rron në tonin xhan.
*ISA BOLETINI

2. Për dëshmorët

Do të shkruaj për dëshmorët
Që dhanë jetën për ATDHE!
Do të shkruaj dhe për “therrorët”
Që tradhtarë u qujtën “dje”?!!!

Jam gjakftohtë si historia
I paanshëm si gjyqtar!
S’jam lamash nga partia
Sa dëshmorë quajti tradhtar!

Jam i drejtë si drejtësia
Që i jep të drejtit hak
Vij në FESTË e vendos lule
Tek ata që fyen pa shkak.

50-vjet i nëpërkëmbën
Nuk u lanë nishan mbi varr
Dhe i fyen,u bënë gjëmën
Sa i quajtën tradhëtarë!

Tani shkoi “Nata e zezë”
Që sundoi në SHQIPËRI
i kujtoj me mall e dhimbje
Gjithë kush ra për liri.

Tiranë,26 nëntor 2024

…bazuar në shakanë e Mark Twain gjenialiteti shpesh shkon dëm, as nuk zbulohet as nuk njihet (ndërsa dihet, ai vetë ishte një lloj koke e madhe, kokë e mençur, shkrimtar, eseist, humorist amerikan, madje ishte dhe mustakolog… me mustaqet e me stilin thuase donte të shtyhej me Niçen), dmth. sipas tij intelekti i shumë kokave ngelet gjenialitet i papërdorur, i pashfrytëzuar, i panjohur, i pavlerësuar etj. etj…

…e lehtë kur ndahen Nobelat, e lehtë kur i kujtojmë Ajnshtajnat, Maks Plankat… e këso kokash, nobelistët e shkencave dhe Ajnshtajnat i njeh e gjithë bota, mirëpo problemi në fakt akoma më i thellë, sipas Twain shumë kokash s’e kanë idenë madje as vetë se janë “gjeniale”, sa të duash njerëz të mençur lindin dhe vdesin të “pazbuluar”, nga ata vetë të “pazbuluar… të panjohur” për veten, por dhe nga të tjerët – dhe nëse kjo qëndron atëherë del se është pothuaj tragji-komike, t’mos e njohësh gjenialitetin tënd, hm e dhimbshme aq sa vetë patetikja sikur kthehet në diç qesharake, sikur e pabesueshme…

…dhe kështu dmth., s’di për lexuesin nëse ta ketë shoshitur këtë punë, mua më është shmangur tërë jetën, e njoh… e njihja shkrimtarin Mark Twain, aventurat e Tom Sojerit e të Hakelberry Finit i kam lexuar ihyyyy qëkur si kalama, meqë ra fjala… më kujtohet bibliotekisti i fshatit tonë quhej Shani (Lumi) dhe unë kur e vizitoja gjithmonë e gjeja duke lexuar, e ngrinte pakëz njërën vetullë dhe kur sigurohej që isha unë as që lëvizte vendit, ma kthente “mirëditën” dhe sakaq zhytej rishtas në lexim, sepse e dinte (pothuaj sikur isha pakëz i “privilegjuar” nga ai), nuk brengosej, kishte besim tek unë, e dinte që do e zgjedhja ndonjë libër pa i prishur raftet, pa ia trazuar rregullin e librave, madje as dimrave nuk m’i “inspektonte” këpucët, të tjerë fëmijë mund t’kenë sjellur plot baltë brenda, dyshonte ndaj tyre, ishte strikt me inspektimet, mirëpo tek unë kishte besim, isha i kujdesshëm etj. etj.

…dmth. e njihja, e kam njohur shkrimtarin Mark Twain që nga kur isha fëmijë, e njihja fort mirë dhe pastaj kur qesh rritur sadopak, e edhe gjatë rinisë, gjithmonë e kam njohur, tërë jetën e kam njohur, por s’e kam vrarë mendjen rreth kësaj thënies për gjenialitetin sepse padyshim do kem pandehur “mjaft i mençur”, dhe tani nëse mund t’i besohet thënies së tij shakalogjike patjetër se ia vlen ri-shqyrtimi, ri-vlerësimi, ri-zbulimi i vetvetes, gjithkush veten e vet, sa për veten, sepse nuk i dihet… ku i dihet, kurrë s’duhet thënë kurrë, më mirë ta zbulosh gjenialitetin vonë, qoftë dhe në pleqërinë e thellë, sesa kurrë…

…sëpaku ta zbulosh për veten, sëpaku vetë t’ia pranosh, t’ia njohësh vetes meritat, nëse gjenialiteti ekzistent sëpaku ta kesh ngushëllimin, ta përkëdhelësh sadopak ego-n tënde, ta njohësh satisfaksionin, kënaqësinë, le t’mos e dinë të tjerët, le t’mos e ketë idenë as vetë alter ego-ja jote, s’është nevoja t’bëhet bujë për botën, sidomos nëse s’je as shkencëtar, as shkrimtar as gjë… por mëkat ndaj vetë intelektit tënd t’mos e kesh idenë as vetë sa vlen, thjesht diç e pafalshme : )

Jeronim de Rada (Maqi, 29 nëntor 1814 – 28 shkurt, 1903), ishte mësues, botues, folklorist, filolog, poet dhe shkrimtar italo-arbëresh, themeluesi i Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Biri i një profesor të greqishtes dhe i latinishtes, Jeronimi mbaroi studimet për letërsi në Universitetin e Napolit.

Në tetor të 1836 u largua nga Napoli duke u kthyer në vendlindje. Më 21 qershor të 1837, pasi u bë pjesë e një grupi revolucionarësh të fshehtë nga miku Pasquale Rossi, vihet në krye të një grupi prej dhjetë kalabrezësh të cilët shkojnë në një takim grupesh komplotiste për një kryengritje në Kozencë, por paraqitet vetëm një grup arbëreshësh kalabrez dhe kryengritja dështon. Në gusht të 1840, u arrestua dhe burgosur i dyshuar për veprimtari ilegale, por u lirua një muaj më vonë për mungesë provash.

Në vitin 1848 mori pjesë në një demonstratë për kushtetutën dhe nxori gazetën e parë shqiptare: “L’Albanese d’Italia”, në të cilën shprehu pikëpamjet e tij për ngjarjet e kohës. Mbylli gazetën në të njëjtin vit pas dështimit të revolucionit dhe u kthye në vendlindje, i vendosur për të mos u përzier më me politikë. Më 1849 u emërua profesor i arbërishtes në Shën Adrian.

Ai organizoi kongresin e parë të arbërishtes në Corigliano Calabro dhe mori pjesë në kongresin e dytë të gjuhës shqipe në Lungro. Falë De Gubernati dhe së bashku me Giuseppe Schirò themeloi katedrën e arbërishtes në Institutin Oriental në Napoli.

De Rada ndërroi jetë më 28 shkurt 1903 në Maqi.

Në fjalinë e dytë të veprës Autobiologia Rada shkruan: “Stërgjyshët e mi qenë mbase pinjoj të Pietro Antonio Radës nga Arbëria – në Arkivat e Venedikut të shek. XIV gjendet një kontratë shitblerjeje ndërmjet tij dhe Doxhës”. De Rada nuk e jep burimin e kësaj të dhëne, mirëpo më 1392 është shënuar në një dokument venedikas “Radacha serbe, bijë e Gjonit nga Arbëria” (venetisht Radacha serva filia Joan de Albania), kurse një “Radoslav albanese” nga Dukagjini del në një tjetër dokument venedikas.

Radët qenë zhvendosur nga Morea në shek. XVI, saktësisht nga Koroni, pas një garancie që u dha Mbretëria e Napolit fisnikëve koroniatë, të kërcënuar nga asgjësimi, mund të udhëtonin për në Kalabri dhe Pulje. Fisnikërimi i Radave e ka zanafillën në shekullin e XVI.

Lindi në Maqi, atëbotë nën sundimin e Mbretërisë së Dy Siçilive (sot provinca e Kozencës, Itali) i biri i Mikele Rada dhe Brailes. Në prill të 1822 hyn në kolegjin e Shën Adrianit të Shën Mitri Koronës, ku i ati ishte profesor i greqishtes dhe i latinishtes. Më 1827 përjeton një periudhë kritike, duke dashur të hynte murg. Përfundoi shkollën në Shën Adrian më 1833.

Më 1 dhjetor 1834 nisi studimet për letërsi në Universitetin e Napolit, italisht në shkollën e Markez Puotit. Nxuri frëngjisht. Verën e 1836 fitoi një laurea franca për letërsi në Universitetin e Napolit. Në tetor të 1836 largohet nga Napoli, ku kishte rënë kolera, dhe kthehet në vendlindje. Më 21 qershor të 1837, pasi u bë pjesë e një grupi revolucionarësh të fshehtë nga Pasquale Rossi – tek i cili ishte mik në Tessano, vihet në krye të një grupi prej dhjetë kalabrezësh të cilët shkojnë në një takim grupesh komplotiste për një kryengritje në Kozencë, të planifikuar për ditën e nesërme. Por paraqitet vetëm një grup arbëreshësh kalabrez dhe kryengritja dështon. Një numri komplotistësh u pritet koka; nga gushti deri në dhjetor të atij viti jetoi në gjysmë ilegalitet. Nëntorin e 1838 kthehet në Napoli. Gushtin e 1840, pas një viti të trazuar të vëllezërve, i dyshuar për veprimtari ilegale, arrestohet dhe burgoset në Santa Maria Apparente; lirohet një muaj më vonë për mungesë provash. Më 1 nëntor 1840 me rekomandim nga Cesare Marini u pajtua si mësues privat në familjen e Kavaljer Nicola Spiriti. Më 8 dhjetor 1840 preket nga tuberkulozi me hemoptizi.

Më 1841-1842 janë vitet më të lumtura të jetës së tij, i dashuruar me Gabriela Spiriti, bijë në familjen ku u pajtua. I zhgënjyer ka vite nga lëvizjet revolucionare, refuzon më 1844 ftesën e Komitetit Kushtetues në Napoli për të kryesuar revolucionin kalabrez që do të përfundonte në dështim. Pranverën e 1847 prishet me Gabrielën, pas një viti më 25 janar 1848 mori pjesë në një demonstratë për kushtetutën dhe luan rol në politikën e kohës, kur takon edhe Demetrio Lecca (Dhimitër Leka) të cilit i kushtoi “Milosao A”. Më 1848 nxori të parën gazetë shqiptare “L’Albanese d’Italia”, në të cilën shprehu pikëpamjet e tij për ngjarjet e kohës, pas dështimit të revolucionit më 1848 e mbylli gazetën dhe i zhgënjyer, shtator-tetorin e atij viti kthehet në vendlindje, i vendosur për të mos u përzier më me politikë.[3]

Më 1849 emërohet profesor i arbërishtes në Shën Adrian, mbajtës i katedrës së letërsisë krahasuese të themeluar për të. Më 1851 shkarkohet nga katedra për shkak të veprimtarisë së tij kundër Burbonëve.

Më 1868 emërohet drejtor i gjimnazit komunal në Corigliano Calabro, prej ku dha dorëheqjen më 1873.

Më 1891 u riemërua në katedrën e arbërishtes në Shën Adrian. Më 1893 ndodhi shpërngulja e katedrës në Shën Mitër. Më 1896 organizoi kongresin e parë të arbërishtes në Corigliano Calabro. Më 1897 merr pjesë në kongresin e dytë të gjuhës shqipe në Lungro. Më 1900 falë De Gubernati dhe së bashku me Giuseppe Schirò themeloi katedrën e arbërishtes në Institutin Oriental në Napoli, ku për zhgënjimin e thellë të tij nuk iu dha vendi i profesorit të arbërishtes.

Ndërroi jetë më 28 shkurt 1903 në Maqi.

Më 1824 i vdes i gjyshi, jakobin, me banim të detyrueshëm në Kozencë. Në tetor të 1825 i vdes e ëma, i ati bëhet prifti i fshatit. Më 1840 vëllai më i madh i tij, Constantino, qëlloi me armë një roje të Dukës së Corigliano-s gjatë një grindjeje të shkaktuar nga vëllai i tyre më i vogël, Camillo, që fshihej në arrati. Pasi u arrestua dhe u burgos në Kozencë, Camillo vrau me thikë kapobandën e burgut. I mbrojtur nga avokati i tij R. Valentini, u lirua e më pas u priftërua. Verën e 1845 e motra, Leticia, u martua me G. Ferrioli nga Shën Sofia.

Pas fejesës së prishur të Gabrielës me një të sërës së saj, po atë verë, njihet me bashkëshorten e tij të ardhshme Maddalena Melikji. Martohen bashkë me 1849. Më 1852 u lindi djali i parë, Giuseppe (Xhiuzepe), më 1855 djali i dytë Michelangelo (Mikelanxhelo) dhe më 1856 i treti, Rodrigo. Më 1859 u lindi djali i katërt Ettore, i cili vdiq vitin që pasoi. Më 1873 i vdes i biri, Michelangelo. Pas dhjetë vjetëve më 1883 vdes i madhi, Giuseppe dhe më pas e shoqja, Maddalena. Më 1897 i vdes djali i vetëm që kish mbetur gjallë deri atëherë, Rodrigo.

Gjatë viteve të studimeve në shkollën e Shën Adrianit, këndoi veprat Il Cavalier meschino, La Gerusalemme liberata, Il Pastor fido, Argenis (Barcleius), Biblën. Në vitet 1830-32 Danten dhe Petrarkën, tragjedianët grekë, Ciceronin (De officiis, De amicitia), Byron (Korsarin). I pëlqente shumë Corinne. Mësoi përmendësh pjesë nga Gjeorgjikat e Virgjilit, nga Ariosto, Tasso, Metastasio dhe nga I Sepolchri i Foscolo-s. Pasi nxuri frëngjishten, këndoi dramaturgë e filozofë, Shekspirin e Kalderonin; letërkëmbimin Gëte-Shiler. Më 1837 këndoi F. Schlegel.

Shkrimet e De Radës në gjuhën italiane vijnë përpara atyre në arbërisht. Por këto krijime, të cilat janë përkthime në prozë të vjershave arbëreshe, lypsen dalluar nga vjershat italiane sipas Pipës. Interesimi i tij për folklorin u shty nga leximi i teoricienit të Romantizmit, Schlegel, prej ku nisi përkushtimi ndaj arbërishtes dhe doli përmbi fazën italiane të ndikimeve të Dantes, Ariostos e Foscolos.[5] Veprat në poezi, përpos “Odisse” (që De Rada e quante “me temë arbëreshe”) dhe “Sofonisba”, janë të gjitha në arbërisht, por të pajisura me një përkthim italisht në prozë në krah të origjinalit. Titujt e veprave në poezi, të gjata si rregull, janë në italisht me një përjashtim: Skanderbeku i pafaan. Veprat e tjera janë në italisht. Ndërsa nga të dy periodikët të redaktuar e të botuar prej De Radës, L’Albanese d’Italia është edhe në italisht, kurse Fiamuri i Arbërit është në të dyja gjuhët.

I cytur nga avokati kalabrez Rafaele Valentini, shtator-tetorin e 1833, De Rada asokohe nëntëmbëdhjetë vjeçar zuri të mblidhte këngë popullore arbëreshe në fshatrat kalabro-arbëreshe të krahinës së Kozencës. Vjeshtën e 1834 pasi hartoi “Raccolta di canti albanesi”, dhe më 1866 botoi “Rapsodie” nën kujdesin e N. Tommaseo. Më 1845 Kamarda i tregoi një tufë këngësh popullore të mbledhura nga F. Avati.

Më 1963 ose 1964 Giuseppe Ferrari botoi një dorëshkrim të De Radës, të cilin e quajti Canti albanesi. Raccolda di Michele Bellusci del ‘600 gjetur në Frashinetë. Vepër që me Milosaon ka të përbashkët 11 këngë dhe teza e Ferrarit çonte drejt një pandehme për plagjiaturë. Më 1966 Francesco Solano në një artikull botuar tek “Shêjzat” hodhi poshtë hipotezën e Ferrarit, duke provuar se gjuha e përdorur ishte ajo e anëve të De Radës, por edhe stili i ngjante shumë stilit të Milosaos. Solano doli në përfundimin se tufa e këngëve e mbledhur nga Belushi nuk ishte tjetër veçse tufa e parë e këngëve popullore e mbledhur nga djaloshi De Rada me shtysën e Valentinit.

Më 1832 shkruan Odisse në terza rima Më 1833 porsa mbaroi studimet në kolegjin e Shën Adrianit, u caktua që të administronte pronën e familjes dhe kësodore i ra të njihej me të bijën e fshatarit që merrej me tufën e bagëtisë së familjes De Rada. Nuk vonoi dhe poeti i ri nisi të shkruante vjersha dashurie në stilin e këngëve popullore që mblidhte asokohe “duke imituar siç të mundte thjeshtësinë e rapsodive”. Vitin tjetër, më 6 janar 1834, ditën e Epifanisë, hartoi të parin idil në të cilin paraqitet një episod dashurie që më vonë doli tek Milosao A 4. Në vitet 1835-1836 nisi të shkruante skicë-idetë e para të Proto-Milosaos dhe Proto-Serafinës. Më 22 shkurt 1836 botoi për herë të parë në Omnibus “Canto in morte di Scanderbeg”. Më 1837 skicoi këngë të ndryshme të Scanderbeg dhe shkruan variantin e parë të Serafinës, të cilën e shtyp më 1839. Pipa gjykon se Skanderbeku është vazhdim i Serafinës me emër tjetër.

Gjatë burgimit njëmujor shkruajti një vjershë kushtuar Huniadit, Giovanni Uniade, botuar pas vdekjes.

Më 1841-42 shkruajti tragjedinë I Numidi, që nuk i ngrohu edhe aq miqtë e tij, të cilën e botoi më 1846. Provoi fatin e tij me trajtesën filozofike “Divinazione pelasgiche”, botuar së pari te Lucifero dhe pastaj te Mattneer po më 1842. Më 1861 botoi “Principi di estetica”, “Antichità della nazione albanese”, “Lettera a Stamile”, përkujdeset për gramatikën që punoi i biri Giuseppe “Grammatica della lingua albanese” mbështetur në dialektin e Kratit, më 1870. Më 1890 botoi “Pelasgi ed albanesi”, 1892 “Il Collegio Albanese”, “La Cattedra Albanese” dhe shkruajti tragjedinë “Sofonisba”. Më 1894 shkroi veprën “Caratteri e grammatica”, më 1896 “Abecedario” dhe “Antologia”, në vitet 1898-1902 “Autobiografia” dhe “Testamento politico”.

Më 23 shkurt 1848 botoi numrin e parë të së përkohshmes L’Albanese d’Italia. Më 20 korrik 1883 botoi numrin e parë të Fiamuri Arbërit, e përmuajshme letrare e politike.

Mbase prej grafomanisë, poeti i shkruante dhe i rishkruante pambarimisht veprat e tij, por ruante edhe skicë-idetë e varianteve paraprake. Ai ruante jo vetëm letrat më të rëndësishme të tij, por edhe zarfat që i shkonin me postë. Kur u nda nga jeta la mbrapa vandakë letre me shënime e dorëshkrime. Ky material u ruajt prej trashëgimtarëve deri kur më 1934 ia bleu pjesën më të madhe të dorëshkrimeve, shtyrë edhe nga gjendja e keqe ekonomike në të cilën ra familja. Njëra nga dy arkat u zhduk dhe tjetra përshkoi një odise duke përfunduar në duart e Institutit të Gjuhësisë në Kopenhagë më 1956. Pas hulumtimeve të Arshi Pipës në Kozencë, mësoi se me shumë gjasë një pjesë e materialit nga arka e zhdukur që kishte dorëshkrimet më me vlerë të De Radës, përfundoi në Arkivin Qendror të Shtetit, ku sapo ishte formuar Fondi i De Radës ku dhe gjendet letra me poetin frëng Lamartine. Fondi i De Radës në Bibliotekën e qytetit të Kozencës përbëhet prej më se 3000 fletësh me material poezish në arbërisht, në italisht, faqe ditari (libra llogarie), një trajtesë metafizike dhe letërkëmbimi.

Letërkëmbimi në Kozenca numëron 122 letra mbi tema letrare të rëndësishme. Këmbime letrash me Josephine de Knorr, Dora d’Istria, Emil Reinhold, Domenico Damis, Faik Konica, Giuseppe Schirò, Louis Podhorsky, Paolo Dodaj, Pietro Chiara, Cristina Gentile Mandalà, Michele Marchianò, Bernardo Bilotta, etj.

Në Kopenhagë dorëshkrimet e koleksionit shqiptar u kataloguan më 1973, për nga sasia nuk matet me të Kozencës, por për nga cilësia mbulojnë çdo dorëshkrim para ose pas Milosaos A tek materiali me poezi tejet i çmueshëm për hetimin e zanafillës së poezisë të De Radës, një libër llogarie dhe letërkëmbimi me letra me rëndësi. Një letër me dt. 12 shtator 1800 hedh dritë mbi jetën pak të njohur të autorit të saj, Francesco Avati, profesor italo-arbëresh i greqishtes në Universitetin e Urbinos, mbledhësi i parë i këngëve popullore arbëreshe, sipas De Radës. Një tjetër letër pa datë dërguar nga Zef Serembe shfaq shenja paranoje mistike. Dy letra të Kamardës dërguar De Radës qershor-korrikun 1865 përmbajnë kritika për Rapsodie-n e De Radës. Një letër e dërguar nga Hanoveri më 15 korrik 1880, në të cilën dërguesi, një filolog gjerman, mundohej t’ia kthente mendjen poetit që të mos shkonte në Turqi për të propaganduar ndër shqiptarët e atjeshëm për botimin e një gazete shqip (jo shumë kohë më pas, arriti të botonte Fiamuri Arbërit). Disa prej 14 letrave me Dora d’Istrian japin të dhëna të tjera për jetën e intelektuales me origjinë shqiptare. Ndër letrat e shkruara prej De Radës drejtuar inteligjencës shqiptare, janë ato dërguar Pashko Vasës, Zef Jubanit, Mitkos dhe letrat të tjera destinuar djemve.

Në një letër drejtuar të atit më 1845 nga Napoli, jep të dhëna për konceptin e De Radës për martesën:

Dhe a mos duhet ta shes talentin, që Zoti më ka falur për t’u shërbyer shumë njerëzve, për çmimin e një gruaje, në një kohë kur Ai don që martesa të jetë një betim i shenjtë hyjnor?”

Në radhët e periodikut “Fiamuri Arbërit”, pas tkurrjes territoriale të Perandorisë Osmane pas Kongresit të Berlinit, qëndrimet e shprehura të rilindasit në lidhje me marrëdhënien e viseve shqiptare me Maqedoninë dhe Perandorinë Osmane është pa mëdyshje për një bashkim tokësor të të dy (tre) vendeve. Bashkimi i Shqipërisë me Turqinë nënkupton medoemos përfshirjen e Maqedonisë, të cilën De Rada e konsideron një zgjerim të Shqipërisë.

Maqedonia është një tokë shqiptare për ne sipas një tradite të vazhdueshme. – shkruan De Rada në një shënim në një fjalim të lexuar në Kongresin e 12-të Ndërkombëtar të Orientalistikës.

Një letër e 24 korrikut 1897 përsërit bindjen e tij politike se Shqipëria duhet të vazhdojë të qëndrojë në suazën e Perandorisë Osmane nga droja e copëtimit ndërmjet grekëve e sllavëve.[4]

Poesie albanesi de secolo XVI | Canti di Milosao | figlio del despota di Scutari. Napoli, 1836.
Canti storici di Serafina Thopia | moglie del principe Nicola Ducagino | tradotti in prosa italiana. Napoli, 1839.
Canti di Serafina Thopia | principessa di Zadrina nel secolo XV. Napoli, 1843.
L’Albania dal 1460 al 1487, më pas Storie d’Albania, 1848.
Principi d’estetica, 1861.
Antichità della nazione albanese e sue affinità con gli Elleni e i Latini, 1864.
Lettera a G. Stamile. Kozencë, 1865.
Rapsodie di un poema albanese | raccolte nelle colonie del Napoletano | tradotte da Girolamo de Rada | e per cura di lui e di Niccolò de Coronei ordinate e messe in luce. Firence, 1866.
Grammatica, bashkëpunim me të birin Giuseppe. Firence, 1870.
Poesie albanesi del secolo XV, që përbën botimin e tretë të Milosaos dhe tre librat e parë të Skanderbegut, 1873.
Quanto di libertà e di ottimo vivere sia negli Stati rappresentativi. Napoli, 1882.
Pelasgi e Albanesi. Napoli, 1890.
Sofonisba | dramma storico. Napoli, 1892. – ripunim i I Numidi.
Autobiologia. Dy fashikuj në Kozencë, 1898; dy në Napoli, 1899.
Testamento politico. Katanxaro, 1902.

Divinazioni pelasgiche, ribotuar nga E. Bidera në gazetën Mattneer. Napoli, 1842.
Odisse, botuar nga Saverio de Marchesi Prato, Napoli 1847 – 4 këngë në varg të bardhë, italisht.
Hieronymi de Rada carmina albanica quinque, përkthim në gjermanisht i “Annmaria Cominiate” nga Theophilus Stier. Brunswich, 1856.
Poemi albanesi di Girolamo de Rada | scelti, tradotti e illustrati | con prefazione nga Michele Marchianò. Trani, 1903.
Giovanni Uniade, nga Michele Marchianò. Foggia, 1906.
Jeronim de Rada | Vepra të zgjedhura, përshtatje në shqipen standarde nga Andrea Varfi. Tiranë, 1969[4].
Rrëfime të Arbrit | poemë, përshtatur në shqipe standarde dhe pajisur me shënime nga A. Varfi. Tiranë, 1975[9].

Marchianò, Michele, L’Albania e l’opera di Girolamo de Rada, Trani, 1902.
Gualtieri, Vittorio, Girolamo de Rada poeta albanese, Palermo: Sandron, 1930.
Kastrati, Jup, Jeronim de Rada | Jeta dhe veprat, Tiranë, 1962[4].
Zeqo, Moikom, De Rada | Rishpikja e Arbërisë: sprovë kritike për një lexim të ri. Tiranë, 2014[10].

Shêjzat VIII, 1964, 7-10: 217-460.
Jeronim de Rada (me rastin e 150-vjetorit të lindjes), Tiranë, 1965[4].

^ Pipa, Arshi (2013). “Trilogia Albanica II: Hieronimus De Rada” [Trilogjia Albanika II: Jeronim de Rada]. Princi. fq. 55. ISBN 978-9928-4090-7-2.
^ Pipa, Arshi (2014). “Trilogia Albanica III: Albanian Literature: Social Perspectives” [Trilogjia Albanika III: Letërsia shqipe: Perspektiva shoqërore]. Princi. fq. 43–44. ISBN 978-9928-4090-9-6.
^ a b c d e f g h i j k Pipa 2013, pp. 12-16.
^ a b c d e f Pipa 2013, pp. 267-279.
^ Pipa 2013, pp. 31-38.
^ a b c d Pipa 2013, p. 20-24.
^ Belmonte, Vincenzo (25 tetor 2012) [2002]. “Il Segreto di De Rada” [Sekreti i De Radës] (në italisht). Castroregio. Marrë më 18 shkurt 2018.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)
^ Pipa 2014, pp. 36-37.
^ De Rada, Jeronim (1975). Rrëfime të Arbrit. Tiranë: Naim Frashëri.
^ Bela, Muhamet, Vepra “De Rada, Rishpikja e Arbërisë’”, një vepër me vlera për kulturën Arkivuar 29 tetor 2019 tek Wayback Machine, Shekulli, 16 mars 2015.

(Wikipedia)