Ngjarjet historike nuk mund të arkivohen në heshtje aq më shumë në braktisje duke u quajtur e kaluara, ose tashmë e kapërcyera, me motivimin alibik, le të shohim përpara. Gjithçka ndodhi në vitin e mbrapshtë 1997 kishte një parahistori, kishte histori ngjarjesh të dhimbshme ku humbën jetën mbi 2000 persona, dhe post-histori. Rebelimi i vitit 1997 i njohur ndryshe edhe si “Kriza e piramidave” apo “Anarkia në Shqipëri” ishte një lëvizje antiqeveritare që filloi më 24 janar në Lushnjë dhe përfundoi më 24 korrik 1997, pas dorëheqjes së zotit Sali Berisha si President i vendit. Shkaku i rebelimit ishte falimentimi i skemave piramidale, të cilat morën me vete rreth 1,2 miliardë $ kursime të shqiptarëve. Opozita arriti të përfitonte nga situata e rëndë dhe i kanalizoi protestat në rrugë politike duke kërkuar dorëheqjen e qeverisë dhe të Presidentit Berisha.

Paaftësia e pashpjegueshme dhe dezertimi në radhët e ushtrisë bëri që vendi të binte në duart e Komiteteve të Shpëtimit Publik dhe bandave të armatosura, sidomos pjesa jugore. Qendra fokale e rebelimit ishte Vlora. Çdo të thotë të dorëzohet ushtria? A është bërë ndonjë analizë, a është dënuar kush penalisht? A duhet rishqyrtuar ky akt? Unë mendoj se po. Mosveprimi në gjykimin juridik është krim. Edhe këto dy dekada që kanë pasuar ende mbajnë të materializuar atë që u gatua dhe që u realizua në pranverën e vitit 1997. Të tilla janë ngjarjet e pas zgjedhjeve të përgjithshme dhe amnistia e detyruar që erdhi si një veprim post-factum në kushtet kur burgjet ishin shpërthyer dhe bashkë me të gjithë ata që ishin të dënuar doli dhe kryetari Partisë Socialiste në atë kohë, zoti Fatos Nano dhe ish-Presidenti i fundit komunist dhe i pari demokrat, zoti Ramiz Alia. Si ndodhi?

Kemi të bëjmë me ngjarje që nuk u ndiçuan kurrë deri në fund. Mund të duket provokuese, por është një provokim i nevojshëm nëse shtrojmë pyetjen sot pas 20 vjetësh: “Çfarë ishte gjithë ç’ ka ndodhi në vitin 1997 dhe cilat ishin pasojat që krijoi në atë kohë dhe la pas si pengje sociale, antropologjike dhe juridike? Përcaktimet për ngjarjet kanë qenë nga më të ndryshmet. Një nga drejtuesit e lartë të PD të asaj kohe, ende aktiv në politik e ka quajtur “revoltë e armatosur staliniste” me qëllim që opozita e asaj kohe të vinte në pushtet. Duhet të kujtojmë se pas zgjedhjeve të majit 1997 dhe fitores së socialistëve, parlamenti asaj kohe u emërtua parlamenti  i kallashnikovëve. Ka pasur nga ata që në pa ekuilibër konceptual e kanë konsideruar si luftë civile. Një qasje e parregullt kjo, sepse nuk kishim dy a më shumë palë të armatosura që me forcën e armëve përpiqeshin të merrnin pushtetin. Disa nisur nga motive dhe më okulte nuk janë ndalur të thoshin, se ishte një luftë mes Veriut që u armatos nga pushteti i kohës kundër Jugut, pasi atje po gatuhej një sulm kundër kryeqytetit; që dukej se ishte motivuar nga humbjet masive të parave në firmat piramidale, por që, në fakt, fshinte diçka tjetër. Ndaj meqë atdheu ishte në rrezik “o burra të rrokim armët.” Madje drejt jugut u nisën njësi të armatosura të të gjithë forcave që zotëronte shteti asokohe, shoqëruar dhe me aviacion. Aq sa në atë kohë pati dhe një ngjarje. Aviatorët që nuk donin të zbatonin urdhrat për të goditur mbi civilë, preferuan të zbarkonin në Itali. Ish-ministri i Mbrojtjes së asaj kohe, i ndjeri Safet Zhulali, është shprehur se “nëse zbulohen të vërteta e atyre ngjarjeve do të jetë një gjë e tmerrshme.”

Pas 20 vjetësh është e udhës që ato të vërteta të heshtura të zbulohen. Korniza tashmë është më e plotë. Realiteti ishte i tillë, një pakënaqësi masive për shkak të humbjes së parave në firmat piramidale që lanë pa shtëpi 25 mijë familje, dhe ku humbën miliarda lekë, dhe valutë $ dollarë dhrahmi dhe marka gjermane. Ndaj sot pas dy dekadash është krejt e përligjur të shtrojmë pyetjen: Kush i ndërtoi këto firma piramidale në Shqipëri? Me cilat motive dhe ku donte ta shpinte Shqipërinë? Është naive të besosh se ato ishin vepra të Shemsie Kadries, (Mak)Sudes, Vehbi Alimuçës, Xhaferit, Drizës, apo disa të tjerëve që u përfshinë në këto firma. Nga të dhënat korrekte duhet të sjellim në vëmendjen: ”Skemat piramidale të njohura edhe si firmat rentiere filluan aktivitetin e tyre në vitin 1991. Aktiviteti i tyre bazohej mbi marrjen e një sasie parash dhe kthimin e një sasie më të madhe në bazë të një përqindjeje. Ndonëse në dukje funksiononin si banka, piramidat nuk kishin asnjë investim konkret nga ku mund t’i nxirrnin paratë. E para piramidë ishte ajo e Hajdin Sejdisë e vitit 1991, i cili u largua në Zvicër me disa miliona dollarë të biznesmenëve shqiptarë. Cila ishte kjo kompani dhe si manipuloi dua të pyes zotin Koço Kokëdhima. Cilët politikanë kishin lidhje me gropën e Sejdisë? U ndoq nga Sudja, e hapur nga Maksude Kadëna në vitin 1993, e cila kishte punuar më parë si punonjëse në një fabrikë këpucësh. Ajo fliste për kompetentin, po cili ishte ai? Suden e ndoqën rreth 24 firma të tjera, ku më të fuqishmet ishin VEFA, Gjallica, Demokracia Popullore Xhaferri, Populli, Cenaj, Silva,

Kamberi dhe M. Leka. Aty nga fundi i vitit 1996, firmat piramidale arritën kulmin e tyre. Interesat që ato ofronin ishin tepër joshëse. Sudja arriti të ofronte interesa 100%, gjë që paralajmëronte falimentimin e shpejtë. Pavarësisht këshillave të FMN për t’i mbyllur këto skema, qeveria shqiptare vazhdoi të lejonte aktivitetin e tyre, shpeshherë duke u implikuar në to. Në periudhën midis 8-16 janarit 1997, shumica dërrmuese e piramidave falimentoi duke marrë me vete edhe kursimet e shqiptarëve. Më 22 janar qeveria ngrin paratë e Xhaferrit dhe Popullit. Gjallica është gjysmë e falimentuar dhe e vetmja që vazhdon aktivitetin normal është VEFA, e cila kishte arritur të kryente disa investime në tregun shqiptar, si hotele, karburante dhe fabrika. Kriza që falimentimi i piramidave do të jetë më e rënda në historinë e Shqipërisë, ku si shpeshherë në historinë e saj, Shqipëria rrezikoi ekzistencën e vet…Pyetjet që mbeten pezull dhe së paku tani kërkojnë përgjigje, janë: “Pse institucionet në vendin tonë heshtën? Pse bankat u vunë në shërbim të këtyre kompanive? Cili ishte roli i botës kriminale jashtë vendit dhe brenda vendit? Cilat ishin lidhjet që vendosi politika e kohës me firmat piramidale. Çfarë raportesh krijuan shërbimet inteligjente të kohës me këtë kompani private? Pas rënies së tyre, cili qe skenari apo skenarët për administrimin e parave të mbetura dhe pasurive të tjera të patundshme si real state, mjete transporti apo pasuri të ndryshme? A është mësuar realisht se ku shkuan ato vlera monetare? Mënyra se si u grumbulluan, ku në fillim shkonin e i merrnin dhe pastaj ashtu në rrëmujë i numëronin dhe inventarizonin, a ishte një metodë profesionale apo një mungesë e tillë korrektese lejoi që një pjesë e konsiderueshme e tyre të humbte pikërisht në atë që sot mund ta quajmë misioni për të llogaritur humbjet? A kanë treguar realisht se çfarë ndodhi me vlerat monetare bosët e atyre kompanive apo iu rekomandua të heshtnin dhe të bënin vitet e burgut pa u ndjerë, se ne miqtë tuaj do mundohemi që t’u ndihmojmë me ndonjë ulje dënimi apo falje me amnisti?” Dhe në post-histori i pamë dhe dëgjuam të gjitha këto që nga kundërshtimi i zotit Vehbi Alimuça në gjyq, deri te heshtja e disa të tjerëve. Është fakt që firmat piramidale u bekuan nga politika në mos u ndërtuan prej saj. Aso kohe në shoqatën e Atlantikut Verior president ishte zoti Alfred Moisiu, ndërsa nënpresident ishte zoti Vehbi Alimuça. Ndërsa, te kompania piramidale zoti Vehbi Alimuça ishte president, ndërsa zoti Alfred Moisiu ishte zëvendësi i tij. VEFA do na shpinte në NATO. Si ta lexojmë ndryshe, zoti Moisiu? Ju drejtohem sot duke ju pyetur kur do flisni për VEFA-n? Nëse nuk flisni ju në të gjallë, do flasë historia kur ju të mos jeni në këtë jetë. Historia nuk mund të mallkohet me heshtjen. Ajo shpesh plekset me të pavërteta, por jo përjetësisht. Të vërtetat mësohen një ditë dikur.

Më vonë zoti Moisiu zgjidhet Presidenti Republikës dhe gjatë mandatit, së bashku me ish-deputetin Sabri Godo dhe disa të tjerë, disa herë iniciuan një lëvizje që për shkaqe shëndetësore zoti Vehbi Alimuça të linte burgun. Reagimi civil qytetar nuk i lejoi që t’i shkonin deri në fund asaj pune që binte erë. Unë gjykoj se me firmat piramidale janë përzierë shumë dhe kanë përfituar po shumë, të vjetër dhe të rinj, të larguar nga jeta dhe që jetojnë, të mënjanuar nga politika dhe aktivë ende në të, periferikë dhe drejtues të lartë politik. P.sh, kryetari i Partisë Demokratike, zoti Lulëzim Basha, nuk është shprehur ndonjëherë qartazi se si dhe ku i gjeti paratë për transaksionin e një shtëpie që bleu dhe shiti në Holandë, ku ai ishte student dhe jo afarist? A kanë lidhje ato para me një nga firmat piramidale ku punonte një afërt i familjes së tij? Kjo pozitë duhet sqaruar si në planin juridik dhe në atë etik, përndryshe lënia gjoja në harresë, nuk është as zgjidhje dhe as sjellje prej shtetari. Personalisht e ri sjell në vëmendje jo për ta akuzuar, por për t’ia kujtuar se qoftë edhe si dyshim ai nuk duhet të mbahet. Publiku nuk mund të besoj kurrkënd që në punë dhe veprimtarinë e tij ka krijuar hije dyshimi për sinqeritetin dhe korrektesën ndaj qytetarëve, gjithnjë në lidhje me zbatimin e ligjit dhe mbajtjen të pastër të figurës duke mos u përfshirë në afera korruptive. Paratë e grabitura në këtë kompani mashtruese ku shkuan? Ikën jashtë vendit apo mbetën brenda vendit? Apo diçka iku, por shumica mbeten këtu? Atëherë ku shkuan?!

Në logjikën e thjeshtë duhet të themi se ndruan pronarë. Ikën nga ata që i humbën dhe shkuan tek ata që i fituan. Humbësit ishin naivët që shitën shtëpi e katandi dhe i investuan paratë atje, ishin emigrantët tanë ekonomikë që po habiteshin me “kapitalizmin ala Sude” dhe i sollën këtu kursimet. Humbësit ishin dhe ata fshatarët që shitën bagëtitë dhe tokën dhe i shpunë paratë tek firmat me besimin e verbër të të gjithëve se s’kanë se si humbin paratë, se shteti po të qe ashtu nuk i lejonte. Ose atje i ka futur paratë dhe filani që është ministër, deputet, gjyqtarë në gjykata, prokurorë apo punonjës i SHIK-ut; ndaj lekët tona nuk kanë si të humbin. Propaganda e kohës ishte kontraverse. Ish- guvernatori BSH, zoti Luniku, deklaronte se ato janë veprimtari të paligjshme që po dëmtojnë financat publike dhe qytetarët. Ministri Financave të asaj kohe zoti Ridvan Bode me gjysmë zëri thoshte që BB dhe FMN është kundra tyre. Ndërsa Presidenti Republikës së asaj kohe, zoti Sali Berisha, firmat piramidale i quajti filiza të kapitalizmit dhe nuk u ndal që të thoshte se “paratë e shqiptarëve janë të pastra”. Kjo shprehje ishte ambigue. Sigurisht që paratë e shqiptarëve ishin të pastra, po mekanizmi ku ishin futur për t’u shtuar a ishte i pastër, i ligjshëm, funksional dhe në logjikën e sistemit kapitalist dhe ekonomisë së tregut të lirë? Nuk besoj se politika e asaj kohë në pozitë dhe në opozitë të mos e dinte se paratë nuk mund të shtohen nga vetvetja, nëse ato nuk investohen ose si kapital monetar ose si kapital bankar në investime prodhuese ose në tregjet financiare. Po pse Sudja dhe Xhaferi do sillnin kapitalizmin në Shqipëri?!

Nuk e di atëherë, po sot a skuqeni ndopak, të gjithë, politikanë dhe njerëz të ligjit, mediatarë dhe punonjës të shërbimeve inteligjente. Për piramidat dhe ngjarjet e 1997-s dy herë janë krijuar komisione parlamentare por asgjë nuk u nxor në dritë ndaj pyetjet mbeten dhe pas 20 vjetësh. Kush i krijoi firmat piramidale, me çfarë qëllimi dhe ku shkuan ato vlera monetare? Një gjë është afërmendsh. Ata që i morën, ndërtuan biznese, shtëpi, pallate dhe vila, krijuan kapital monetar, pra u krijua ai që quhet Kapitalizmi Grabitqar. Me ato para blenë letrat me vlerë, me ato para blenë pronat publike, blenë gazetat dhe mediat audiovizive, blenë poste dhe parti politike, blenë seksin dhe orgjitë, pasuri të patundshme dhe krijuan klasën e të pasurve që hynë në këtë kategori jo si pjesë e ndershme e sipërmarrjes por si “mjellma e zezë”, siç shprehet Talebi, në treg dhe në ekonomi, në shoqëri dhe në politikë. Paratë e firmave piramidale nuk humbën ato u grabitën. I humbën një palë ata që mbetën në qiell të hapur dhe morën arratinë në emigrim dhe i fituan ata që nga shtëpitë e kohës së Enver Hoxhës ku më e madhja shtëpi ishte 60-70m ², kaluan në vila dhe jetën hedonike.

Investimet e tyre në ndërtim bën që paratë të shtoheshin dhe për sigurimin e lejeve të ndërtimit nisën ta lyenin “rrotën e qerres” kështu që, në venat e një rrjeti informal, paratë e firmave shkonin tek ata që i ndihmonin në fushën e biznesit të tyre ku objektivi ishte pasurimi i shpejtë me qëllim mbulimi gjurmëve fillestare, fshehjen e origjinës së kapitalit financiar. Shkurt, ikja nga 1997-mundësisht harresa, do të ishte klima dhe filozofia e sjelljes dhe kjo u pranua dhe u zbatua nga të djathtët dhe të majtët e politikës shqiptare, nga ata që mbushën xhepat dhe thasët dhe nga ata që bënin ideologun e atyre mekanizmave që nuk dëmtuan thjesht individin apo individët por goditën ekonominë, monetarizmin, bankat, financat publike, shoqërinë, jetën sociale, klimën psikologjike dhe e futën vendin në një rrugë pa krye duke rrëzuar institucionet, duke gjunjëzuar shtetin duke vrarë të tashmen dhe duke helmuar të ardhmen. Aktualisht flitet te ne për hapjen e dosjeve të periudhës së komunizmit. Shumë mirë. Madje u humb shumë kohë dhe e lamë litarin e sistemit totalitar jashtë. Por duhet të hapen po ashtu dosjet për 1997-n dhe për privatizimet që paraprinë 1997-n dhe bashkëshoqëruan post 1997-n. Prokurorët e rinj që priten të zgjidhen pas kryerjes së vetingut, do duhet ta bëjnë një detyrë të tillë profesionale, që nuk është thjesht juridike, por është dhe politike dhe atdhetare.

(vijon në numrin e nesërm)